Тутарсем

	Тутарсем
	; Ӳкерчĕк:Salih Saydashev.jpg; ; Габдулла Тукай • Хади Такташ • Галиаскар Камал • Гаяз Исхаки; Садретдин Максудов • Юсуф Акчурин • Муса Джалиль • Салих Сайдашев; Сара Садыкова • Рашид Вагапов • Габдулхай Ахатов • Марат Сафин • Руслан Нигматуллин • Алсу
Тăван ячĕ	Татарлар
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ
	Пурӗ: 7 млн. яхăн; Раççей Федерацийĕ: ; 5 310 649 (2010 çыр.) Тутарстан: 2 012 571 (2010); Пушкăртстан: 1 009 295 (2010); Челепи облаçĕ: 180 913 (2010); Ăренпур облаçĕ: 151 492 (2010); : 149 873 (2010); : 149 043 (2010); Шаблон:Свердловск облаçĕн ялавĕ: 143 803 (2010); Самар облаçĕ: 126 124 (2010); Перĕм Ен: 115 544 (2010); Хантă-Манси автономи тăрăхĕ — Югра: 108 899 (2010); Тĕмен облаçĕ [[]] (кăнтăр енĕ): 102 587 (2010); Шаблон:Чулхула облаçĕн ялавĕ Чулхула облаçĕ: 44 103 (2010); Узбекистан: 324 080 (2002) - 665,000 (2002) ; Казахстан: 204 229 (перепись 2009); Караганда облаçĕ: 34 215 (2010); Алма-Ата: 25 619 (2010); Тухăç Казахстан облаçĕ: 21 780 (2010); Кăнтăр Казахстан облаçĕ: 21 429 (2010); Кустанай облаçĕ: 16 706 (2010); Павлодар облаçĕ: 15 532 (2010); Украина: 73 304 (перепись 2001); Донецк облаçĕ: 19 161 (2001 çыр.); Шаблон:Крым ялавĕ Крым АР: 11 090 (2001 çыр.); Туркменистан: 62 000 Кăркăсстан: 31 491 (2009 çыр.); Бишкек: 12 712 (2009 çыр.); Чуй облаçĕ: 6 482 (перепись 2009); Азербайджан: 25 900 (2009 çыр.) ; Баку: 25 171 (2009 çыр.); Турци: 25 000; Таджикистан: 19 300 (2000 çыр.); ; Израиль:15 000; АПШ: 11 000; Китай: 7400; Беларуç: 7316 (2009 çыр.) ; ; Грузи: 3300; Литва: 3235 (2001 çыр.) ; ; Молдави: 2800; Латви: 2739 (2010) ; ; Эстони: 2445 (2010) ; ; Афганистан: 500 (2005) ; ; Польша: 495 (2002 çыр.);
Чĕлхе	тутар, вырăс тата ур.
Тĕн	ислам (суннизм), православи, атеизм тата ур.
Расă тĕсĕ	ытларахăшĕ европеоидсем, сахалрахăшĕ монголоидсем
Кĕрет	Тĕрĕк турачĕ; Кăпчак ушкăнĕ; Атăлçи кĕçĕн ушкăнĕ
Этнос ушкăнĕсем	хусан тутарĕсем, мишерсем, кряшенсем, çĕпĕр тутарĕсем, аçтăрхан тутарĕсем, касимов тутарĕсем, поляк-литва тутарĕсем
Пулса кайни	пăлхарсем, половсем, пăртассем, финн-укăрсем

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Тутарсем (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Тутарсем (тăван ячĕ — тут. татар, tatar, нум. х. татарлар, tatarlar) — Раççейĕн европа пайĕн вăта облаçĕсенче, Атăлçире, Уралçумĕнче, Çĕпĕрте, Казахстанра, Вăтам Азире, Синьцзянра тата Инçет Тухăçра пурăнакан тĕрĕк халăхĕ.

Раççейри тутар халăх йышĕ 5554,6 пин çын (2002 çулхи халăх çыравĕпе) — Раççейре пурăнан халăхăн 3,83 %^[21]. Раççей Федерацинче йышĕпе иккĕмĕш вырăнта (вырăссем хыççăн). Виççĕ тĕп этнотерритори ушкăна: атăл-урал тутарĕсем, çĕпĕр тата аçтăрхан, хăш чухне поляк-литва тутарĕсене те палăртаççĕ, пайланаççĕ. Тутарсем Тутарстан Республикин çурринчен ытларах пайĕ (52,9 %, 2002 çулхи çыравпа^[22]). Тутар чĕлхи алтай çемьинчи тĕрĕк ушкăнĕн кăпчак кĕçĕн ушкăнне кĕрекен чĕлхе, унăн виççĕ диалект: анăç (мишер), вăта (хусан-тутар) тата тухăç (çĕпĕр-тутар). Тутарсен ытларах пайĕ мăсăльман сунит тĕнне ӗненет, пӗчӗк пайĕ — кряшенсем — Православине ӗненеҫҫӗ.

Йăла[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тутар йăлине кĕнĕ кил-çурт — пураллă, урамран картишпе уйăрнă пӳрт. Пӳртĕн мал енне тĕрлĕ тĕслĕ ӳкерчĕксемпе илемлетнĕ. Аçтăрхан енчи тутарсен, ытларах енĕпе хирте пурăннă йăла юлнипе, çулла пурăнмашкăн юртăна усă курнă.

Çавăн пекех пăхăр[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Çĕпĕр тутарĕсем

Вуламалли[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Энциклопеди словарĕсем тата хыпар кĕнекисем

Народы мира: Историко-этнографический справочник / Тĕп ред. Ю. В. Бромлей; Ред. коллеги: С. А. Арутюнов, С. И. Брук, Т. А. Жданко и др. Институт этнографии АН СССР имени Н. Н. Миклухо-Маклая. — М.: Совет энциклопедийĕ, 1988. — 100 000 экз. (куçар.)
Народы России: Энциклопедия / Тĕп ред. В. А. Тишков; Ред. коллеги: В. А. Александров, С. И. Брук, Н. Г. Волкова тата ур.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 320-331. — 480 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-85270-082-7 (куçар.)
Хайруллин Г. История татар 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
Баяр А. Тайная история татар 2007 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.
Имамов В. Запрятанная история татар 2012 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
Ишболдин Б. Очерки из истории татар 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
Исхаков Д. Татарская нация: история и современное развитие 2011 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.
Римзиль Валеев. Татары у себя дома 2011 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.
Фәхретдинов Р. Татар халкы һәм Татарстан тарихы 2019 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 16-мӗшӗнче архивланӑ. (Татарский народ и история Татарстана, на татарском языке)
Ибятов Ф. М. Тохтамыш и Тимур
Проблемы консолидации татарской нации 2019 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.
Фотографии татарского народа в фондах Кунсткамеры. Вся информация защищена, использование в сторонних ресурсах недопустимо, только ссылки на сайт МЭА 2012 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^,⁷^,⁸^,⁹^,¹⁰^,¹¹^,¹²^тата¹³ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
^ Этнический атлас Узбекистана. Ташкент — 2002 г.
^ Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
^ Итоги переписи населения Казахстана 2009 г.
^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^тата⁶ Численность населения по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на 1 января 2010 года
^ ¹^,²^тата³ Всеукраїнський перепис населення 2001 (русская версия)
^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^тата⁶ Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
^ Численность постоянного населения Кыргызской Республики по национальностям
^ Перепись населения Киргизии 2009. Бишкек
^ Перепись населения Киргизии 2009. Чуй облаçĕ
^ ¹^тата² Ethnic composition of Azerbaijan 2009
^ Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы
^ Белстат. Предварительные итоги переписи 2009
^ Национальный состав населения Литвы. 2001 çыр.
^ Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2010. (латыш.)
^ Национальный состав населения Эстонии. 2010
^ Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
^ Национальный состав населения Польши. Перепись 2002
^ Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
^ Каариайнен Киммо, Д.Е.Фурман. Татары и русские - верующие и неверующие, старые и молодые. // Вопросы философии. - 1999. - №11. - С. 68-80.
^ Результаты всероссийской переписи населения 2002 года. Национальный состав. (2003). Тĕрĕсленĕ çĕртме, 5 2008.[1] 2008 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Пĕтĕм Раççейри халăх çыравĕ, 4-мĕш том 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.; Национальный состав населения Республики Татарстан: Статистический сборник по итогам Всероссийской переписи населения 2002 г, том 4/Комгосстат РТ — Казань: Издательский центр Комгостстата РТ, 2004, С.13.

[2010_çыр.-1] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^,⁷^,⁸^,⁹^,¹⁰^,¹¹^,¹²^тата¹³ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[2] Этнический атлас Узбекистана. Ташкент — 2002 г.

[3] Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries

[4] Итоги переписи населения Казахстана 2009 г.

[ЭтноКаз2010-5] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^тата⁶ Численность населения по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на 1 января 2010 года

[укр2001-6] ¹^,²^тата³ Всеукраїнський перепис населення 2001 (русская версия)

[joshuaproject.net-7] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^тата⁶ Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries

[8] Численность постоянного населения Кыргызской Республики по национальностям

[Этно2009.Бишкек-9] Перепись населения Киргизии 2009. Бишкек

[Этно2009.Чуй-10] Перепись населения Киргизии 2009. Чуй облаçĕ

[ЭР2009-11] ¹^тата² Ethnic composition of Azerbaijan 2009

[12] Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы

[13] Белстат. Предварительные итоги переписи 2009

[14] Национальный состав населения Литвы. 2001 çыр.

[LV.01,07,11-15] Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2010. (латыш.)

[16] Национальный состав населения Эстонии. 2010

[17] Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries

[18] Национальный состав населения Польши. Перепись 2002

[19] Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries

[ReferenceB-20] Каариайнен Киммо, Д.Е.Фурман. Татары и русские - верующие и неверующие, старые и молодые. // Вопросы философии. - 1999. - №11. - С. 68-80.

[sost-21] Результаты всероссийской переписи населения 2002 года. Национальный состав. (2003). Тĕрĕсленĕ çĕртме, 5 2008.[1] 2008 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.

[tat-22] Пĕтĕм Раççейри халăх çыравĕ, 4-мĕш том 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.; Национальный состав населения Республики Татарстан: Статистический сборник по итогам Всероссийской переписи населения 2002 г, том 4/Комгосстат РТ — Казань: Издательский центр Комгостстата РТ, 2004, С.13.

[19]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[20]

[21]

[22]

п • с • т Раççей халăхĕсем
10 млн ытла çын	Вырăссем

1 — 10 млн	Тутарсем • Украинсем • Пушкăртсем • Чăвашсем • Чеченсем • Эрменсем

500 пин — 1 млн	Аварсем • Мордвасем • Казахсем • Азербайджансем • Даргинсем • Лезгинсем • Удмуртсем • Марисем • Осетинсем • Беларуссем • Кабардинсем • Кумăксем

200 пин — 500 пин	Якутсем • Бурятсем • Ингушсем • Нимĕçсем • Узбексем • Тувинсем • Крымсем • Коми • Карачайсем • Чикансем • Таджиксем

100 пин — 200 пин	Калмăксем • Лаксем • Грузинсем • Еврейсем • Молдавансем • Корейсем • Табасарансем • Адыгсем • Балкарсем • Турккăсем • Нухайсем • Кăркăссем

30 пин — 100 пин	Коми-пермяксем • Грексем • Алтайсем • Черкессем • Хакассем • Карелсем • Поляксем • Ненецсем • Абазинсем • Езиды • Эвенксем • Туркменсем • Рутульсем • Агулсем • Литвасем • Хантăсем

10 пин — 30 пин	Китайсем • Полхарсем • Курдсем • Эвенсем • Финнсем • Латышсем • Эстонсем • Чукчăсем • Вьетнамсем • Гагаузсем • Шорсем • Цахурсем • Мансисем • Нанайсем • Абхазсем • Ассирисем
Çав. пекех: Раççейри кăк-вак халăхсен ят-йышĕ