«Циклон» операци страницӑн кодне пӑхни

{{урăх пĕлтерĕшсем|Циклон (пĕлтерĕшсем)}}
{{Афганистанри граждан вăрçи}}
'''«Циклон» операци''' ({{lang-en|Operation Cyclone}}) — [[Афган вăрçи (1979—1989)|Афган вăрçинче]] (1979—1989 çулсем) [[афган моджахечĕ]]сене хĕç-пăшалпа пулăшмалли [[РУЦ]] программин кодлă ячĕ.<ref>[http://dangeroustravel.blogspot.com/2008/01/defeated-by-his-success.html Eduardo Real: ‘’Zbigniew Brzezinski, Defeated by his Success’’] {{en icon}}</ref> «Циклон» РУЦ-ăн чи хакла та нумай тапхăра пынă варттăн операци,<ref name='Oily'>{{cite news | first= | last= | coauthors= | title=The Oily Americans | date=2003-05-13 | publisher= | url =http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,450997-92,00.html | work =[[Time (magazine)]] | pages = | accessdate = 2008-07-08 | language = en}}</ref> программăна финансăласси $20–30 миллион пĕр çулта пуçланса 1987 çулĕ тĕлне пĕр çулта $630 миллиона çитет.<ref name="bergen68">Bergen, Peter, ''Holy War Inc.'', Free Press, (2001), p.68 {{en icon}}</ref>

== Истори ==
[[Джимми Картер|Картерăн]] наци хăрушсăрлăхĕн канашçи [[Бжезинский Збигнев Казимеж|Збигнев Бжезинский]] каланипе, афган моджахечĕсене американ пулăшăвне париччен [[АПШ]] [[СССР|Совет Союзне]] укçапа вăхăта тăкаклакан, [[Вьетнам вăрçи]] пек,  вăрçă хирĕçĕвне, кĕртсе яма тăрмашнă. Хăйĕн 1998 çулхи ''[[Le Nouvel Observateur]]'' франци журналĕнчи калаçăвĕнче, Бжезинский çапла аса илет:<ref>[http://hebdo.nouvelobs.com/hebdo/parution/p19980115/articles/a19460-.html Actualité, Spécial islamisme.] {{fr icon}}</ref><ref>[http://www.counterpunch.org/brzezinski.html No Regrets: Carter, Brzezinski and the Muj.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090706045710/http://www.counterpunch.org/brzezinski.html |date=2009-07-06 }} {{en icon}}</ref>

{{Цитата пуçламăшĕ}}
Эпир вырăссене кĕрсе кайма тĕкмен, анчах та эпир вĕсем çапла тумалли пулайăва пысăклатрăмăр… Вăрттăн операци питĕ лайăх шухăш пулчĕ. Ăна пула Совет Союзĕ афган авăрне лекрĕ… Совет Союзĕ официаллă чикĕ урлă каçнă кун эпĕ Картер  президент патне çыртăм: «Пирĕн халĕ Совет Союзне хăйĕн [[Вьетнам вăрçи]]не туянтарса пăхтарас шанăç пур».
{{Цитата вĕçĕ}}

== Программа ==
[[Ӳкерчĕк:Mujahid-MANPAD.JPEG|thumb|right|250px|Афган моджахечĕ [[Стрела-2 (ПЗРК)|Стрела-2]] пăшалпа, 1988 çулхи çурлан 26-мĕшĕ]]
1979 çулхи утăн 3-мĕшĕнче американ президенчĕ [[Джимми Картер]] [[Афганистан]]ри коммунистсене хирĕç вăйсене укçапа тивĕçтерес президент хушăвĕ çине ала пусать.<ref name="bergen68"/> Совет çарĕсем Афганистана кĕрсе советсем майлă [[Бабрак Кармаль|Бабрак Кармале]] президента лартсан, Картер: «Советсем Афганистана кĕни — [[Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи]]нчен пуçласа тĕнчери чи пысăк хăрушлăх», — тесе пĕлтернĕ.<ref>Mark Urban, ''War in Afghanistan'', Macmillan, 1988, p.56. {{en icon}}</ref>

-- ...

Çултан çула программăна укçапа пулăшасси ӳссе пынă, çак ĕçре хăш американ политикĕсемпе патшалăх ĕçченĕсем хастар хутшăннă, вĕсем хушшинче [[Уилсон Чарльз (АПШ конгрессменĕ)|Чарльз Уилсонпа]] Гордон Хамфри конгресменсене, [[РУЦ]] директорне Уильям Кейсие тата хӳтĕлев министрĕн çумĕ (политика енĕпе) пулса ĕçленĕ Фред Айкла палăртмалла.

== Ĕçĕ-хĕлĕ ==
1979 çулхи раштав уйăхĕнче совет çарĕсем [[Афган вăрçи (1979—1989)|Афганистана кĕнине]] чылайăшĕ Совет Союзĕ хăйĕн кăнтăр чиккине сарса регионта çирĕпленсе юласшăнннипе çыхăнтарнă. Советсем кăнтăралла кайни хыççăн тухăçалла та — Пакистан çинелле, анăçалла та — Иран еннелле, тапăнаççĕ, пулĕ тесе шухăшлаттарнă. Американ политикĕсем, республикансем те,  демократсем те, АПШ çак ĕçе хутшăннине чухламан, çавăнпа та Совет Союзĕн çывăх тухăçри нефте тĕрĕслесе тăрас тĕллевĕпе çыхăнтарнă. Теприсен шучĕпе, Совет Союзĕ Иранри ислам революципе афган исламланса пыни СССР мăсăльманĕсене илĕртме пултарнине хирĕçлеме хăтланнă.

Тапăннă хыççăнах Картер АПШ [[Перси кӳлмекĕ]]нче нимле тулаш вăя хуçаланма ирĕк памĕç  («[[Картер доктрини]]») тенĕ. Вăл тӳрех Совет Союзне тулă сутма чарать. Тырă экспорчĕ американ ял хуçалăхĕшĕн тупăçлă пулин те, Картер хăйĕн хушăвĕпе американ фермерĕсене йывăр тапхăра кĕртсе ярать. Çаплах вăл американсене 1980 çулхи Çуллахи  Олимп вăййисене хутшанма [[Мускав]]а кайма чарнă, çамрăк çынсене вăрçă хĕсметне тăмалли   регистрацие йĕркеленĕ.

Совет çарĕсем Афганистанран тухсан американ правительстви çак ĕçрен пăрăнать. Американсем тӳрех афган хирĕçлĕвĕн ертӳçне, [[Гульбеддин Хекматияр]]а тата унăн [[Афганистан ислам партийĕ|Афганистан ислам партине]] укçапа пулăшу пама пăрахаççĕ.<ref>Kepel, ''Jihad''. 2002. {{en icon}}</ref> Çавăн пекех АПШ Пакистанри афган таркăнçисене пулăшма сахал укçа уйăраççĕ.

1990 çулхи юпара, американ президенчĕ [[Буш Джордж Герберт Уокер|Джордж Буш асли]]  Пакистанăн ядерлă авăрсем çук тенипе килĕшмест, çавна пула Конгресăн ют патшалăхсене пулăшу саккунĕн Пресслер тӳрлетĕвĕпе (1985) Пакистан çине санкцисен вăйĕ ӳкет. Çак йышăнупа 1987 çулхи  шантарупа иккĕмĕш транш памаççĕ, ун хыççăн Пакистана экономика пулăшăвĕ килме пăрахать. Çавăн пекех вăрçă ăстаçисене хатĕрлес программăсене чарса лартаççĕ, АПШ-ра стажировкăри пакистан офицерĕсене киле тавăрнă.<ref name="pildat" />

== Çавăн пекех пăхăр ==
* [[Аль-Каида]]
* [[Бжезинский Збигнев Казимеж|Збигнев Бжезинский]]
* [[Уилсон Чарльз (АПШ конгрессменĕ)]]
* [[Война Чарли Уилсона (фильм)]]

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

{{Сивлек вăрçă}}
{{Афган вăрçи}}

[[Категори:Сивлек вăрçă]]
[[Категори:РУЦ операцисем|Циклон]]
[[Категори:Афган вăрçи (1979—1989)]]