Азади башни страницӑн кодне пӑхни

{{УК}}
'''Азади башни''' (Ирӗклӗх башни) ({{lang-fa|برج آزادی}} / ''Borj-e Āzādi''), малтанхи ячӗ '''Шахяд башни''' ('''Шахсен Асӑмӗ''') (перс. برج شهیاد‎ / ''Borj-e Šahyād'') — [[Иран]] тӗп хулин анӑҫ пайӗнче, [[Азади тӳремӗ|Азади тӳремӗнче]] вырнаҫнӑ [[Тегеран|Тегеранӑн]] тӗп символӗ.

Башньӑна час-часах, вӑл хулана анӑҫ енчен килекен ҫул ҫинчен вырнаҫнӑран, «Тегеран хапхи» теҫҫӗ. Тегерана Мехрабад тӗнче аэропорчӗ урлӑ (Тегеранӑн аэропорчӗсене илес пулсан пӗлтерӗшпе вӑл Имам Хомейни ячӗллӗ тӗнче аэропорчӗ хыҫҫӑн иккӗмӗш вырӑнта тӑрать) ҫитнӗ ҫынсем куракан чи пӗрремӗш объект та — Азади башни. Башньӑпа тата унти тӳремпе ҫуммӑн ҫавӑн пекех Тегеранпа Ираншӑн пӗлтерӗшлӗ транспорт ҫулӗсем иртеҫҫӗ, сӑмахран, Саиди автостради, Кереджа каякан автомагистраль, Мухаммад Али Джинна автомагистралӗ, Тегеранӑн чи пысӑк та вӑрӑм урамӗсенчен пӗри, Азади проспекчӗ те, кунтах пуҫланать.

== Ҫурт историйӗ ==
1960-мӗш ҫулсенче Иран правительстви перс (иран) патшалӑхне йӗркеленӗренпе 2500 ҫитнине халалласа проект хатӗрлеме конкурс ирттересси ҫинчен пӗлтернӗ. Конкурса пӗтӗмлетнӗ хыҫҫӑн вырӑнти [[Хоссейн Аманат]] архитекторӑн башнин проектне ырланӑ. Башньӑна [[1971]] ҫул тӗлне туса пӗтернӗ, ҫав ҫулах уҫнӑ, ку шӑп та шай 2500 ҫулхи юбилейпе пӗр килнӗ. Юпан 16-мӗшӗнче башньӑна чаплӑн уҫма Иран [[Шахиншах|Шахиншахӗ]] [[Мохаммед Реза Пехлеви]] хӑй хутшӑннӑ. Вӑл вӑхӑтра башня Бордж-э Шахяд ([[Перс чĕлхи|перс чӗлхинчен]] ''Шахсене асӑнса тунӑ башня'' пек куҫать) ятлӑ пулнӑ, башня вырнаҫнӑ тӳремӗн ячӗ те ҫавӑн пекех пулнӑ (вӑл ''Мейдан-э Шахяд'' ятлӑ пулнӑ, куҫарсан ''Шахсене асӑнса йӗркеленӗ тӳрем'' тенине пӗлтерет) пулнӑ. Башньӑна, тӗпрен илсен, Иранри промышленноҫре тӑрӑшакан пилӗкҫӗре яхӑн усламҫӑн укҫипе туса лартнӑ, кӑштах патшалӑх та укҫа-тенкӗ уйӑрнӑ.

[[Иранри ислам революцийӗ]] хыҫҫӑн [[1979]] ҫулта башня ятне те, тӳрем ятне те ''Азади'' ят панӑ, перс чӗлхинчен ҫакӑ ''Ирӗклӗх'' пек куҫать.

== Сӑнласа пани ==
Башня ҫӳллӗшӗ 45 метрпа танлашать. Ӑна пӗтӗмпех [[Исфахан|Исфаханти]] шурӑ мрамортан тунӑ, ӑна хӑпартма сакӑр пин чул блокӗпе усӑ курнӑ. Башня архитекторӗ — паллӑ иран архитекторӗ, каярах Канадӑра палӑрнӑскер — [[Хоссейн Аманат]], Иранри ислам революцийӗ хыҫҫӑн унӑн тӑван ҫӗршывне пӑрахса кайма тивнӗ. Аманатсӑр пуҫне башньӑна хӑпартассине Иранри паллӑ чул касаканӗ [[Гаффар Даварпанах Варносфадерани]] ертсе пынӑ.

Башнья архитектура стилӗнче исламчченхи Иран архитектура элеменчӗсем те пур, ҫав шутра [[Ахеменидсем|Ахеменидсен]] тата [[Сасанидсем|Сасанидсен]] архитектури. Ҫавӑн пекех ислам хыҫҫӑнхи перс архитектурин элеменчӗсем те тӗл пулаҫҫӗ. 1982 ҫулта [[Алжир (патшалăх)|Алжирта]] [[Хисеплӗхпе Асаплану палӑкӗ|Асапланакансен палӑкне]] туса лартнӑ, унӑн конструкцине Азади башни евӗр хатӗрленӗ, сӑнӗпе те вӑл ӑна асаилтерет.

=== Музей ===
Шалта, тӗрӗсрех, Азади башнин цоколь хутӗнче пӗрешкел ятлӑ [[музей]] пур. Музея кӗмелли алӑк пысӑк та йывӑр хапхапа хупӑнать, экспонатсем вырнаҫнӑ [[Крипта|криптана]] тӗксӗммӗн ҫутатнӑ. Музей стенисене илемлетнӗ керамикӑпа тата яка плиткӑпа, перс миниатюрисемпе тата исламчченхи картинӑсемпе капӑрлатнӑ.

Музейра Иранӑн исламчченхи ([[Сăртăш|сартӑш]] саманинчи) тапхӑрӑн экспоначӗсене вырнаҫтарнӑ, ҫавӑн пекех ҫӗршыв территорийӗнче ислам тӗнӗ сарӑлнӑ хыҫҫӑнхи экспонатсемпе те паллашма май пур. Музейӑн тӗп экспоначӗсенчен пӗри — [[Кир цилиндрӗ|Кир цилиндрӗн]] чаплӑ тунӑ копийӗ (оригиналӗ [[Лондон|Лондонри]] [[Британ музейĕ|Британи музейӗнче]] вырнаҫнӑ) шутланать, унсӑр пуҫне кунтах хирӗҫри стена ҫинче ӑна хальхи перс чӗлхи ҫине куҫарнӑ ылтӑн сас паллисемпе ҫырнӑ тексчӗ пур. Музейре ҫавӑн пекех [[Иранри шурӑ революци]] шутне кӗрекен экспонатсем вырнаҫнӑ, тӗрлӗ паллӑ картинӑсем, [[Коран|Коранӑн]] пӗчӗклетнӗ копийӗ пур. Чи авалхи экспонатсен шутне тӑваткал плитасем, ылтӑн листасем, ҫавӑн пекех [[Терракот|терракотран]] хатӗрленӗ япаласем кӗреҫҫӗ, ҫав шутра — [[Суз|Сузра]] тупнисем, лакпа витнӗ [[Фарфор|фарфор япаласем]] (вӗсен  шутӗнче пӗтӗм тӗнчипе паллӑ [[Горган|Горганра]] тупнӑ ылтӑн турилкке те). Авалхи экспонатсенчен чылайӑшӗ ҫине [[Савăл çырулăхĕ|савӑлла ҫырулӑхпа]] ҫырнӑ. Музейре ҫавӑн пекех классикӑлла перс миниатюрин пысӑк пуххи вырнаҫнӑ, ӑна кунта XIX ӗмӗрчченех кӑтартнӑ, вӗсенчен хӑшӗ-пӗри Иранӑн юлашки [[Шахбан|Шахбанӗн]] [[Фарах Пехлеви|Фарах Пехлевин]] пулнӑ.

== Ячӗ ==
Чи малтанах, проектпа килӗшӳллӗн, башньӑна ''Дарвазэ-е Куруш'' ят памалла пулнӑ, перс чӗлхинчен куҫарсан вӑл ''Кир Хапхи'' тенине пӗлтерет. Каярахпа перс патшалӑхӗ 2500 ҫул тултарнине уявлама хатӗрлекен канашӗн председателӗ [[Асадолла Алам]] башньӑна ''Дарвазэ-е Шаханшахи'' ят пама сӗннӗ, куҫарсан вӑл ''Патша Патшисен Хапхи'' тенине пӗлтерет. Башньӑн юлашки ятне вара юрӑхлӑ ят шыраса тӗпчев ирттернӗ хыҫҫӑн Бахрам Фарахваши ӑсчах, иранист профессор ят панӑ. Ҫапла вара  башньӑна ''Бо́рдж-э Шахя́д Арьяме́хр'' ят лекнӗ, перс чӗлхинчен куҫарсан вӑл ''Арий тӗнчин Шахӗсене асӑнса лартнӑ башня'' тенине пӗлтерет<ref>''Khashayar, Hemmati,'' [http://summit.sfu.ca/item/15619 A Monument of Destiny: Envisioning A Nation’s Past, Present, and Future Through Shahyad/Azadi].</ref>. Апла пулин те [[1971]] ҫулта башньӑна уҫма ҫитнӗ вӑхӑт тӗлне ятран Арьямехр сӑмаха кӑларса пӑрахнӑ, ҫапла май вӑл ''Бордж-э Шахяд'' ятлӑ пулса тӑнӑ, урӑхла каласан, ''Шахсене асӑнса тунӑ башня''. 

Иранри ислам революцийӗ хыҫҫӑн [[1979]] ҫулта башньӑна ''Бордж-э Азади'' ят панӑ, ку вӑл ''Ирӗклӗх Башни'' тенине пӗлтерет.

== Сӑнсем ==
<gallery mode="packed">
Shahyad.jpg|Кайӑк вӗҫевӗн ҫӳллӗшӗнчен уҫӑлакан сӑнӗ, 1971 ҫул

3rd Day - The Green Protest Rally.jpg|2009 ҫулта [[Иранри пӑлхав акцийӗ (2009)|Симӗс революци]] иртнӗ вӑхӑтри башня сӑнӗ

Banknote of second Pahlavi - 200 rials (rear).jpg|[[Иран риалӗ|Иран риалӗн]] хут укҫи ҫинчи башня ӳкерчӗкӗ
</gallery>
== Асӑрхавсем ==
{{Асăрхавсем}}

== Каҫӑсем ==
* [http://www.azadi-tower.com/ Азади башнин официаллӑ сайчӗ]
{{Куҫарнӑ статья|ru|Башня Азади}}

[[Категори:Турулсем, алфавитпа]]
[[Категори:Тегеранри çуртсем тата çурт-йĕрсем]]