Азербайджансем страницӑн кодне пӑхни

{{Халăх
| ячĕ      = '''Азербайджансем''' <br />azərbaycanlılar آذربایجانلیلار 
| ӳкерчĕк   =  <table border=0 align="center">
<tr>
<td>[[File:Mfakhundov.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Üzeyir Hacıbəyov5.gif|80x80px]]</td>
<td>[[File:Sattar khan.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Natavan.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Shikhlinski A. 1917.jpg|80x80px]]</td>
</tr><tr>
<td><small>[[Мирза Фатали Ахундов|Ахундов]]</small></td>
<td><small>[[Узеир Гаджибеков|Гаджибеков]]</td>
<td><small>[[Саттар-хан]]</small></td>
<td><small>[[Натаван Хуршидбану|Натаван]]</small></td>
<td><small>[[Шихлинский Али-Ага Исмаил-Ага оглы|Шихлинский]]</small></td>
<tr>
<td>[[File:Qudsi.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Shovkat Mammadova.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Ashig Alesger.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:SEYYED ALI KHAMENEHEI - LEADER OF IRAN.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Portrait photo of Nariman Narimanov taken in 1913.jpg|80x80px]]</td>
</tr><tr>
<td><small>[[Бакиханов Аббаскули-ага|Бакиханов]]</small></td>
<td><small>[[Мамедова Шовкет Гасан кызы|Мамедова]]</small></td>
<td><small>[[Ашуг Алескер]]</small></td>
<td><small>[[Али Хаменеи]]</small></td>
<td><small>[[Нариман Нариманов|Нариманов]]</small></td>
<tr>
<td> </td>
<td>[[File:Rustam Ibragimbekov foto.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Shahriyar.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Shahbanu of Iran.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Leyla Mammadbeyova (crop).jpg|80x80px]]</td>
</tr><tr>
<td><small>[[Самед Вургун]]</small></td>
<td><small>[[Рустам Ибрагимбеков|Ибрагимбеков]]</small></td>
<td><small>[[Мухаммад Хусейн Шахрияр|Шахрияр]]</small></td>
<td><small>[[Фарах Диба]]</small></td>
<td><small>[[Лейла Мамедбекова|Мамедбекова]]</small></td>
<tr>
<td>[[File:Khan Nakhichevanski.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Mammad_Amin_Rasulzade.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Вагит Алекперов.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Ahmad-Kasravi.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Mehdi Huseynzade.jpg|80x80px]]</td>
</tr><tr>
<td><small>[[Гусейн Хан Нахичеванский|Нахичеванский]]</small></td>
<td><small>[[Расулзаде Мамед Эмин|Расулзаде]]</small></td>
<td><small>[[Вагит Алекперов]]</small></td>
<td><small>[[Ахмед Кесрави]]</small></td>
<td><small>[[Гусейн-заде Мехти Ганифа оглы|Гусейн-заде]]</small></td>
<tr>
<td>[[File:Kerimov Kerim.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Gamar almazade49 3.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Tofik Bahramov stamp.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Heydar Aliyev 1997.jpg|80x80px]]</td>
<td>[[File:Tair Salakhov cropped.jpg|80x80px]]</td>
</tr><tr>
<td><small>[[Керимов Керим Аббас-Алиевич|Керимов]]</small></td>
<td><small>[[Алмасзаде Гамэр Гаджи Ага кызы|Алмасзаде]]</small></td>
<td><small>[[Бахрамов Тофик Бахрам оглы|Бахрамов]]</small></td>
<td><small>[[Алиев Гейдар Алирза оглы|Гейдар Алиев]]</small></td>
<td><small>[[Салахов Таир Теймур оглы|Таир Салахов]]</small></td>
</tr>
</table>
| тăван ячĕ = азербайджанлылар
| йышĕ = 29<ref name="turkicpeople">{{cite web|author=Joshua Project|url=http://www.joshuaproject.net/affinity-blocs.php?rop1=A015|title=Ethnic People Groups of the Turkic Peoples Affinity Bloc|publisher=Joshua Project|date=|accessdate=2009-03-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUJDrMJ|archivedate=2011-08-25}}</ref> — 31 млн. пуçласа<ref>[http://www.webcitation.org/query?id=1257013011437361 WebCite query result]</ref> 35 — 40 млн. çити<ref>[http://www.everyculture.com/wc/Afghanistan-to-Bosnia-Herzegovina/Azerbaijanis.html Azerbaijanis POPULATION]</ref><ref>[http://www.adherents.com/Na/Na_52.html Azerbaijani world]</ref>
| вырнаçăвĕ = {{ялавлани|Iran}}:<br /> 11 — 15 млн. пуçласа<br /> 23 — 28 млн. çити (хак.)<ref name="turkicpeople"/><ref name="ethno_report">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb Ethnologue report for language code: azb]</ref><ref>[http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=IR&sf=primarylanguagename&so=asc Iran — People Groups. Joshua Project]</ref>
* [[Тухăç Азербайджан]]:&nbsp; 3 млн. (хак.)
* [[Анăç Азербайджан]]:&nbsp; 2 млн. (хак.)
* [[Тегеран (остан)|Тегеран]]:&nbsp; 1 — 5 млн. (хак.)
* [[Ардебиль]]:&nbsp; 1 млн. (хак.)
* [[Хамадан]]:&nbsp; 1 млн. (хак.)
* [[Зенджан]]:&nbsp; 1 млн. (хак.)
* [[Казвин]]:&nbsp; 0,8 млн. (хак.)
{{ялавлани|Азербайджан}}:<br />&nbsp;8 172 800 (2009 ç.)<ref name="Azer2009">[http://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Переписи населения Азербайджана 1979, 1989, 1999, 2009 годов]</ref><br />
{{TUR}}:&nbsp;800&nbsp;000. (оц.)<ref name="Encyclopedia Orient">[http://i-cias.com/e.o/turkey_4.htm «Turkey: Religions & Peoples»], ''Encyclopedia of the Orient'' (retrieved 7 June 2006)</ref><br />
{{RUS}}: &nbsp;&nbsp;603&nbsp;070 (2010 ç.)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>, 621&nbsp;840 (2002 г.)<ref name="perepis2002.ru">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-12-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|archivedate=2011-08-21}}</ref>
* {{ялавлани|Дагестан}}: <br /> &nbsp;&nbsp;130&nbsp;919 (2010 ç.)<ref name="пер.2010"/>, 111&nbsp;656 (2002 г.)<ref name="perepis2002.ru" />
* [[Мускав]]: <br /> &nbsp;&nbsp;57&nbsp;123 (2010 ç.)<ref name="пер.2010"/>, 94&nbsp;542 (2002 ç.)<ref name="perepis2002.ru"/>
* {{ялавлани|Тĕмен облаçĕ}}: <br /> &nbsp;&nbsp;43&nbsp;610 (2010 ç.)<ref name="пер.2010"/>, 42&nbsp;359 (2002 г.)<ref name="perepis2002.ru"/><ref>Включая [[Хантă-Манси автономи тăрăхĕ|Хантă-Манси]] тата [[Ямал-Ненец автономи тăрăхĕ|Ямал-Ненец автономи тăрăхĕсем]]; без них численность азербайджанцев в Тюменской области (юг) — 8282 чел. (2010 г.) и 8918 çын (2002 ç.)</ref>
** {{ялавлани|Хантă-Манси автономи тăрăхĕ}}: <br /> &nbsp;&nbsp;26&nbsp;037 (2010 ç.)<ref name="пер.2010"/>, 25&nbsp;088 (2002 ç.)<ref name="perepis2002.ru"/>
{{USA}}: 5 553—500&nbsp;000 çын<ref>http://www.irex.org/system/files/Baghirova_VOA.pdf</ref><br />
{{ялавлани|Грузи}}:&nbsp;284&nbsp;761 (2002 ç.)<ref name="statistics.ge">[http://www.statistics.ge/main.php?pform=14&plang=1 ''State Statistics Department of Georgia: 2002 census''] (retrieved 16 July 2006)</ref>
* [[Квемо-Картли]]:&nbsp;225 пин<ref name="statistics.ge"/>
** [[Марнеуль районĕ]]:&nbsp;98 пин
** [[Гардабан районĕ]]:&nbsp;50 пин
** [[Болнис районĕ]]:&nbsp;49 пин
* [[Кахети]]:&nbsp;40 тыс.<ref name="statistics.ge"/>
{{Canada}}:&nbsp;3&nbsp;465.<ref>[http://www40.statcan.gc.ca/l01/cst01/demo26a-eng.htm «Population by selected ethnic origins, by province and territory (2006 Census)». statcan.gc.ca. 2009-07-28. http://www40.statcan.gc.ca/l01/cst01/demo26a-eng.htm. Retrieved 2010-09-10]. NB Canadian census on ancestry may not reflect current ethnic affiliation in Canada. (retrieved 7 June 2006). In the 2006 census, 1,480 people indicated 'Azeri'/'Azerbaijani' as a single response and 1,985 — as part of multiple origins.</ref>-275,000.<ref>http://www.azembassy.ca/ada/2008/ADA_8102.pdf</ref>

{{ялавлани|Германи}}:&nbsp;15&nbsp;219 (2006 ç.)<ref>[https://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms/Sites/destatis/Internet/EN/Content/Statistics/Bevoelkerung/AuslaendischeBevoelkerung/Tabellen/Content100/AlterAufenthaltsdauer,property=file.xls Startseite - Statistisches Bundesamt (Destatis)<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> - 140,000<ref>[http://botschaft-aserbaidschan.de/index.php/asebaidschanische-diaspora Diaspora]</ref>

{{KAZ}}:&nbsp;85&nbsp;292 (2009 ç.)<ref name=kz.per2009>[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац%20состав.rar Национальный состав населения].rar)</ref><br />
{{ялавлани|Украина}}:&nbsp;45&nbsp;176 (2001 ç.)<ref>{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51?box=5.1W&rz=1_1&rz_b=2_1&k_t=00&botton=cens_db|title=Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку|publisher=Государственный комитет статистики Украины|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUK0Izp|archivedate=2011-08-25}}</ref><br />
{{UZB}}:&nbsp;36&nbsp;000.(хак.)<ref name="Этнический атлас Узбекистана">[http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416 Этнический атлас Узбекистана]</ref><ref>По переписи 1989 г. в Узбекистане было 44,4 тыс. азербайджанцев ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4])</ref><br />
{{ялавлани|Туркменистан}}:&nbsp;36&nbsp;000.(1995)<ref>People Population census of Turkmenistan 1995, Vol. 1, State Statistical Committee of Turkmenistan, Ashgabat, 1996</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html# CIA — The World Factbook]</ref><br />
{{ялавлани|Нидерландсем}}:&nbsp;17&nbsp;000<ref>http://web.archive.org/web/20110706131529/http://mfa.gov.az/eng/downloads/bilaterial/Netherlands.pdf</ref><br />
{{ялавлани|Киргизи}}:&nbsp;17&nbsp;267 (2009)<ref name="Kyrgyz Census">[http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf National Statistical Committee of Kyrgyz Republic 2009.]</ref><br />
{{ялавлани|Аслă Британи}}:&nbsp;15&nbsp;000<ref>[http://google.com/search?q=cache:Jwobw381IYMJ:www.angelfire.com/az3/AzeriVoice/newsletter2.doc+%22azeris+in+britain%22&cd=1&hl=en&ct=clnk&gl=uk cache:Jwobw381IYMJ:www.angelfire.com/az3/AzeriVoice/newsletter2.doc «azeris in britain» — Google Search]</ref><br />
{{ялавлани|Беларуç}}:&nbsp; 5&nbsp;567 (2009 ç.)<ref>{{cite web|url=http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf|title=Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. НАСЕЛЕНИЕ ПО НАЦИОНАЛЬНОСТИ И РОДНОМУ ЯЗЫКУ|publisher=belstat.gov.by|archiveurl=http://www.webcitation.org/65BNNIkIs|archivedate=2012-02-03}}</ref><!--<ref>{{cite web|url=http://belstat.gov.by/homep/en/census/p5.php|title=POPULATION CENSUS' 1999. NATIONAL COMPOSITION OF POPULATION OF THE REPUBLIC OF BELARUS|publisher=National Statistical Committee of the Republic of Belarus|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUKrS5F|archivedate=2011-08-25}}</ref>--><br />
{{ялавлани|Латви}}:&nbsp; 1&nbsp;759 (хаклав, 2010)<ref name="Национальности Латвии 2010">[http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2010/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf Распределение населения Латвии по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2010] {{ref-lv}}</ref><br />
{{ялавлани|Австри}}:&nbsp; 1&nbsp;000.<ref>[http://www.mfa.gov.az/az/foreign_policy/bilat/Azerbaycan-Avstriya/01.shtml Azerbaijan Ministry of Foreign Affairs: Azerbaijan-Austria relations: Diaspora Info (February 2008)]. NB Of these, about 70-75 % are [[Iranian Azeris]], 15-20 % are [[Azeris in Turkey|Turkish Azeris]] and 5-10 % are Azeris originally from Azerbaijan and the former Soviet Union.</ref> <br />
{{ялавлани|Таджикистан}}:&nbsp; 800 (2000 ç.)<ref>{{cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php|title=Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы|author=Михаил Тульский|publisher=«[[Демоскоп]]»|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CULh3l6|archivedate=2011-08-25}}</ref><br />
{{ялавлани|Австрали}}:&nbsp; 300<ref>[http://www.dfat.gov.au/geo/azerbaijan/azerbaijan_brief.html 2006 Australian Census]. NB According to the 2006 census, 290 people living in Australia identified themselves as of Azeri ancestry, although the Australian-Azeri community is estimated to be larger. . Retrieved 1 April 2008.</ref>
| архкультура =
| чĕлхе = [[Азербайджан чĕлхи|Азербайджан]]
| расă = [[Европа евĕр расă]] ([[Каçпи кĕçĕн тĕсĕ]])
| тĕн = Ытларахăшĕ [[шиитсем|мăсăльман-шиитсем]]<ref name=autogenerated5>{{cite web|url=http://looklex.com/e.o/azerbaijanis.htm|title=Azerbaijanis|publisher=Looklex Encyclopaedia|author=Tore Kjeilen|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUN0QIe|archivedate=2011-08-25}}</ref>; сахалрахăшĕ — [[суннитсем|мăсальман-суннитсем]]<ref name=autogenerated3>Boyle, Kevin and Juliet Sheen. [http://books.google.ca/books?id=MFUZkWWgOtMC&dq Freedom of Religion and Belief]. Routledge, 1997. ISBN 0-415-15978-4; p. 273</ref>.
| тăван  = ''чĕлхепе:'' [[гагаузсем]], [[турккăсем]], [[туркменсем]]<ref>{{cite web|url=http://www.azerbaijan.az/portal/General/Language/language_01_r.html|title=АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ЯЗЫК|last=АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ|first=ЯЗЫК|quote=входит в огузскую группу данного семейства и совместно с являющимися ближайшими родственниками турецким, туркменским и гагаузским языками по территориальному принципу составляют юго-западную группу ареала тюркских языков|accessdate=2013-02-15|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EiGskyD0|archivedate=2013-02-26}}</ref>
| кĕрет = 
| унăн шутĕнче = [[айрумсем]], [[афшарсем]], [[Баятсем (огузсем)|баятсем]], [[карадагсем]], [[карапапахсем]], [[кашкайсем]], [[терекеменсем]], [[шахсевенсем]]
}}
{{азербайджансем}}
[[Ӳкерчĕк:Azeris from Iravan.jpg|250px|thumb|Азербайджансем, [[1860]]]]
[[Ӳкерчĕк:Azeri_language.png|thumb|right|500px]]
{{Халăх|
|group='''Азербайджансем'''
|image=|image= |image=[[İmage:Fuzûlî.jpg|63px]][[Ӳкерчĕк:Uzeyir Hajibeyov1.jpg|80px]][[Ӳкерчĕк:Mehdi Bazargan.jpg|110px]] [[İmage:TRadjabov12.jpg|65px]][[İmage:Lotfi A. Zadeh(2004).jpg|82px]]  
|poptime= 50 млн. ытла<ref name=autogenerated3>[http://www.megabook.ru/Article.asp?AID=608660 Азербайджанцы<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref>
|popplace=  {{flagicon|Azerbaijan}} [[Азербайджан]]:&nbsp;8 730 пин<ref name="Azerbaijan in figures 2006"> [http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/007.shtml#s7 «Population by ethnic groups»], ''The State Statistical Committee of Azerbaijan Republic'' (retrieved 19 June 2006).</ref><ref name="CIA Factbook Azerbaijan">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html#People «Azerbaijan: ɹPeople»], ''CIA Factbook''. Azeri ethnic percentage of 90.6 % used to calculate population derived from Azeri census (retrieved 7 June 2006).</ref>

{{flagicon|Iran}} [[Иран]]:&nbsp; 24  млн. ытла<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb]</ref><ref>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ UNPO - Southern Azerbaijan<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref>[http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=27947 Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality? - The Jamestown Foundation<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref>

{{flagicon|United States}} [[АПШ]]:&nbsp;400,000.<ref>http://www.usturkic.org/index.php?option=com_content&view=article&id=65</ref>

{{flagicon|Russia}} [[Раççей]]:&nbsp;622,000.<ref name="Russian Census">[http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 «Azerbaijanis in Russia»], ''2002 Russian Census'' (retrieved 7 June 2006)</ref>

{{flagicon|Georgia}} [[Грузи]]:&nbsp;284 пин<ref>[http://www.statistics.ge/main.php?pform=14&plang=1 ''State Statistics Department of Georgia: 2002 census''] (retrieved 16 July 2006)</ref>

{{flagicon|Turkey}} [[Турци]]:&nbsp;800,000 <ref name="Encyclopedia Orient"> [http://i-cias.com/e.o/turkey_4.htm «Turkey: Religions & Peoples»], ''Encyclopedia of the Orient'' (retrieved 7 June 2006)</ref>

{{flagicon|UK}} [[Аслă Британи]]:&nbsp;170 пин

{{flagicon|Canada}} [[Канада]]:&nbsp;275,000 <ref>http://www.azembassy.ca/ada/2008/ADA_8102.pdf</ref>

|langs=[[Азербайджан чĕлхи]]
|rels= Чылайăшĕ [[шиитсем|мăсăльман-шиитсем]]; сахаллăшĕ [[суннитсем|мăсăльман-суннитсем]], [[бахайсем]], [[христиансем]] тата [[сăртăш]]сем
|related = [[Алтай çемьи]]<br />
&nbsp;&nbsp;[[Тĕрĕк ушкăнĕ]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Огуз ушкăнĕ|Огуз ушкăн пайĕ]]}} 

'''Азербайджа́нсем''' ({{lang-az|azərbaycanlılar}})<ref name=autogenerated2>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/61914/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B Азербайджанцы]. [[Большая Советская Энциклопедия]].</ref><ref>Helena Bani-Shoraka. «Language Policy and Language Planning: Some Definitions» in [http://books.google.com/books?id=rkRC5G2qMzMC&pg=PA144 Annika Rabo, Bo Utas. ''The Role of the State in West Asia'', Swedish Research Institute in Istanbul, 2005, ISBN 91-86884-13-1, 9789186884130, p. 144]</ref><ref name="harvard">Stephan Thernstrom, Ann Orlov, Oscar Handlin. [http://books.google.com/books?pg=PA171 ''Harvard Encyclopedia of American ethnic groups'', Harvard University Press, 1981, p. 171], quote: ''In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called…''</ref><ref name=autogenerated2 /> — [[тĕрĕк чĕлхисем|тĕрĕк чĕлхиллĕ]] [[Азербайджан|Азербайджан Республикинчи]] тĕп, çурçĕр-анăç [[Иран]]ăн чылай йыш халăх. Пур йышĕ — 24 миллион çын<ref name=autogenerated3 />. Антропологи енĕпе чылай азербайджан  [[каçпи раси|каçпи тĕсĕ]] шутне кĕрет.

== Пурăнакан çĕрсем ==

[[Азербайджан]]ра 8 миллион ытла çын пурăнать. Патшалăхра вĕсен шайĕ 91 % пулать. Азербайджансăр пуçне, азербайджансем [[Иран]] çĕрне йышăнаççĕ, унта вĕсем [[Анăç Азербайджан]], [[Тухăç Азербайджан]], [[Ардебиль (остан)|Ардебиль]], [[Зенджан (остан)|Зенджан]] провинцисенче нумайрахăшĕ пурăнать , çаплах [[Курдистан (остан)|Курдистан]] тата [[Хамадан (остан)|Хамадан]] провинцисен тухăç районĕсенче, [[Казвин (остан)|Казвин]] провинцин çурçĕр районĕсенче кил-çурт çавăрнă. Пысăк азербайджан пĕрлĕхĕсем [[Тегеран]], [[Кередж]], [[Мешхед]] хулисенче те пур.

[[Раççей]]ре азербайджансем тахçанах Кăнтăр [[Дагестан]]ра пурăнаççĕ, [[Дербент]] районĕнче ытларахăшĕ (55,7 %) пулаççĕ тата Табасаран (18 %), Рутул (4 %, Анат Катрух аулĕ) тата Кизляр (3 %, Мăн Бредихи тата Перси аулĕсем) районĕсенче те пурăнаççĕ. Совет вăхăтĕнче тата ун хыççăнхи çулсенче шалти иммиграцине пула тата Азербайджанран тата урăх республикăсенчен куçса килнипе халĕ азербайджансем тĕрлĕ йышпа Раççейĕн чылай территоринче палăраççĕ (тĕплĕнрех [[Раççейри азербайджансем]] статьяна вулăр).

[[Грузии]]ре азербайджансем, [[Тбилиси]]сĕр пуçне, кăнтăр, кăнтăр-тухăç тата ва районĕсене: [[Марнеули]], [[Болниси]], [[Дманиси]], [[Гардабани]] (çак тăватă районта вĕсем абсолютлă е кăшт нумайрахăш шутланаççĕ), [[Сагареджо]], [[Каспи]], [[Мцхета]], [[Цалка]], [[Лагодехи]], [[Карели]], [[Тетри-Цкаро]], [[Гори]] тата [[Телави]] йышăнса пурăнаççĕ. Азербайджансем çаплах [[Рустави]] тата [[Дедоплис-Цкаро]] хуласенче пурăнаççĕ.
 
[[Карабах хирĕçĕвĕ|Эрмен-азербайджан хирĕçĕвĕччен]] (1988) азербайджан çыннисем пурăнакан вырăнсем нумай [[Эрмени административлă пайланăвĕ|Эрмени регионĕсенче]] пулнă, (тĕплĕнрех пăхăр [[Эриенири азербайджансем]]), çав шутра [[Ереван]]ра, унта вĕсем [[1897]] çулчен пысăк этнос ушкăнĕ шутланнă.<ref>{{ru icon}} [https://web.archive.org/web/20060225210100/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/007/119/119478.htm Энциклопедия Брокгауза и Ефрона: Эривань]</ref>

[[Турци]]ри азербайджансем Эрменипе юнашар районсене: [[Карс (ил)|Карс]] тата [[Ыгдыр (ил)|Игдыр]] провинцисене тата [[Эрзурум (ил)|Эрзурум]] провинцин Шенкая тăрăхне йышăнса пурăнаççĕ. Совет тапхăрĕ хыççăн Азербайджанран куçса пынипе азербайджансем Турцин чылай хулисенче вырнаçрĕç.

[[Туркменистан]]ра азербайджансем уйрăмах пĕрле [[Туркменбаши]] (Красноводск) тата [[Ашхабад]] хуласенче вырнаçнă.<ref>Р.Назаров. [http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1201781640 Национальные диаспоры в Туркменистане] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120121072637/http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1201781640 |date=2012-01-21 }}.</ref>

Унсăр пуçне азербайджансем [[Европа|Европăра]], [[АПШ]]-ра, [[Канада|Канадăра]],  [[Украина|Украинăра]], [[Узбекистан]]ра, [[Казахстан]]ра тата урăх СССР-та пулнă урăх республикасенче вырнаçнă.

== Этногенез ==
Тĕрĕксем Тухăç Кавказ Лешьенне кĕнипе вырăнти йăхсем тĕрĕкленеççĕ те ХI—ХIII ĕмĕрсенче тĕрĕк чĕлхиллĕ азербайджан халăхлăхĕ çуралать<ref name="АИ">[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.]М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3</ref>. Азербайджансен этногенезне иран халăхĕсем, çаплах [[кавказ албанĕсем]] тата урăх  кавказ чĕлхиллĕ халăхсем хутшăннă<ref>Central Asian Survey: The Journal of the Society for Central Asian Studies (1982, с. 437).</ref>. Азербайджан халăхлăхĕ XV—XVI ĕмĕрсенче, [[Сефевсем|Сефевсен]] тапхăрĕнче<ref>[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.]М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3</ref>, хормăланасси вĕçленет. [[XIX ĕмĕр|XIX]] — [[XX ĕмĕр]] вĕçĕнче официаллă раççей докуменчĕсенче азербайджансене туçи тутарĕсем, мăсăльмансем, кавказ лешьен тутарĕсем, ăслăх-этнографи ĕçĕсенче —  адербейджан е азербайджан тутарĕсем, тĕрĕксем, азербайджансем тенĕ<ref name=autogenerated1>[https://web.archive.org/web/20070117022420/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/007/001/1218.htm Энциклопедия Брокгауза и Ефрона]</ref>.

Антропологи енĕпе чылай азербайджан европа евĕр расăн ĕнчĕ-иран турачĕн [[Каçпи кĕçĕн тĕсĕ|каçпи кĕçĕн тĕсĕ пайне]] кĕрет.

== Этноним ==
«Азери» ят авалтанах паллă пулнă. Унпа Персин Азербайджан провинцинчи тĕрĕксемпе хутшăнса кайиччен хальхи [[талыш чĕлхи|талыш]] тата çухалнă [[килит чĕлхи|килит]] чĕлхисене çывăх [[азери чĕлхи]]пе пупленĕ, [[Иран чĕлхисем|иран чĕлхипе]] калаçакан çынсене палăртнă<ref>V. Minorsky, Studies in Caucasian history, Cambridge University Press, 1957, pg 112</ref>. Хăш кӳршĕ халăхсем, çав шутра тĕрĕксем те азербайджансенев «азери» теççĕ. Темиçе этнографи ушкăнĕ — [[карапапахсем]], [[айрумсем]], падарсем, [[шахсевенсем]], [[карадагсем]] тата урăх. те<ref>[http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00001/18400.htm?text=%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B Большая советская энциклопедия]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Раççейре вĕсене «ту тутарĕсем» тенĕ. Азербайджанра «азербайджан тутарĕсем», е «азербайджансем» термина, пĕрремĕш хут [[1891]] çулта «Кешкюль» либераллă баку хаçачĕ кĕртнĕ<ref name="shnirelman">Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье. Москва, ИКЦ „Академкнига“ 2003 Стр. 34
</ref>. [[XIX ĕмĕр]]ĕн вĕçенчен пуçласа [[XX ĕмĕр]] пуçламĕшĕчченех  «азербайджансем» терминпа [[Этнографи|этнографсем]] усă кураççĕ<ref>[http://gatchina3000.ru/brockhaus-and-efron-encyclopedic-dictionary/046/46486.htm Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона]</ref><ref>[http://www.vehi.net/brokgauz/all/103/103729.shtml ЭСБЕ, статья ''тюрки'']</ref>. Кавказ тĕрĕкĕсен «азербайджансем» хорми [[1930-мĕш çулсем|1930-мĕш]] çулсенче çирĕпленет.

[[1918]] çулта Кавказ Лешьен сеймĕн азербайджан фракцийĕ, (официаллă «кавказ-тутар»), хăйĕн çĕршывăн «Азербайджан Демократи Республики» (АДР) ирĕклĕхне пĕлтерет. Авал вăхăтра хальхи АДР територийĕ историре [[Арран]] ятпа паллă пулнă<ref>V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), p. 504 </ref><ref>[http://www.iranica.com/newsite/articles/v2f5/v2f5a010.html Encyclopædia Iranica. C.E. Bosworth. Arran] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080913203315/http://www.iranica.com/newsite/articles/v2f5/v2f5a010.html |date=2008-09-13 }}</ref> (авалхи [[Кавказ Албанийĕ]], [[пирĕн эрăччен I ĕмĕр]]) тата [[Ширван]], çаплах Азербайджан истори хоронимĕ  [[Аракс]]ран кăнтăралла <ref>[http://www.encyclopedia.jrank.org/AUD_BAI/AZERBAIJAN_also_spelt_ADERBIJAN.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090302121036/http://encyclopedia.jrank.org/AUD_BAI/AZERBAIJAN_also_spelt_ADERBIJAN.html |date=2009-03-02 }}</ref> [[Тебриз]], [[Ардебиль]] хуласемпе [[Урми]] кӳлĕ çĕрĕсене, тепĕр сăмахпа авалхи [[Атропатена|Атропатенăна]] асăннă. Атропатена хăйĕн ятне авалхи [[Атропат]] (Атурпата) тăрăм ятĕнчен илнĕ. Каярах [[авалхи перс чĕлхи]]нче хоронима арапла улăштараççĕ (Атурпаткан-Адурбадган-Азербиджан-Азербайджан витĕр).<ref>Всемирная история, т. III. М., 1957, стр. 132</ref> Монголсем айĕнчи Азербайджан тесе хăш чухне  [[Арран]]ăн кăнтăр пайне те палăртнă. Çапах та, [[1918]] çулченех [[Кавказ Лешьен]] территоринче «Азербайджан» истори-географи е политика йĕркелу [[топоним]]ĕпе Азербайджан перси провинцине палăртнă<ref>[[Минорский Владимир Фёдорович|V. Minorsky]], „Ādharbaydjān (Azarbāydjān).“ Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007</ref><ref>The Paths of History — [[Дьяконов Игорь Михайлович|Igor M. Diakonoff]], Contributor Geoffery Alan Hosking, Published in the year 1999, Cambridge University Press, p. 100 </ref><ref>Extracts from a Memorandum on the Country of Azerbaijan By Keith E. Abbott, Esq., H.M. Consul-General in Persia. [Communicated by the Foreign Office.] Proceedings of the Royal Geographical Society of London, Vol. 8, No. 6. (1863—1864), pp.275-279. </ref><ref>[http://www.iranica.com/newsite/articles/v3f2/v3f2a088a.html Encyclopædia Iranica. X. D. Planhol. Azerbaijan. Geography] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070503034224/http://www.iranica.com/newsite/articles/v3f2/v3f2a088a.html |date=2007-05-03 }}</ref><ref>[[Бартольд Василий Владимирович|В. В. Бартольд]]. Сочинения. T.II, ч. I, Москва, 1963, с.703</ref><ref>[http://www.vehi.net/brokgauz/index.html ЭСБЭ, ст. „Адербиджан“]</ref><ref>Ben Fowkes, Ethnicity and ethnic conflict in the post-communist world (Basingstoke: Palgrave, 2002) pg 30 </ref><ref>(Bert G. Fragner, ‘Soviet Nationalism’: An Ideological Legacy to the Independent Republics of Central Asia ’ in» in Van Schendel, Willem(Editor). Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century. London , GBR: I. B. Tauris & Company, Limited, 2001.) </ref>. XX ĕмĕрте «Кăнтăр Азербайджан» тата «Çурçĕр Азербайджан» палăртусене пурнăçа кĕртеççĕ. Кемалистсем (каярах Совет Союзĕ те) истори Азербайджанĕпе кăнтăр-тухăç Кавказ Лешьен çĕрне пĕр патшалăха пухасшăн пулнă<ref>Бартольд, т. 29, стр., 703</ref>.

== Чĕлхе ==
Чĕлхи — [[Азербайджан чĕлхи|азербайджан е азери]], [[тĕрĕк чĕлхисем|тĕрĕк чĕхисен]] кăнтăр-анăç (огуз) турачĕ шутĕнче пулать, персипе арап сĕмĕ питĕ вăйлă сисĕнет. Азербайджанла Азербайджанăн 95 % çынĕ калаçать. Диалект ушкăнĕсем: тухăç, анăç, çурçĕр тата кăнтăр. Азербайджансем хушшинче çаплах [[вырăс чĕлхи]] (Азербайджанра, Раççейре, Грузире), [[перси чĕлхи]] (Иранра) тата [[турккă чĕлхи]] саралнă. XX ĕмĕр тăршшипех азербайджан чĕлхин çырулăхĕ виçĕ хутчен — малтан [[латин алфавичĕ|латин]], кайран — [[кириллица]] графикинчен (1958 çулта çак алфавита кириллица çинчи, азербайджан чĕлхине вырăнлăрах алфавит çине куçарнă). [[1991]] çулта Азербайджанра латин алфавичĕпе усă курма тытăнаççĕ.

== Тĕн ==
Азербайджансен чылайăшĕ ([[иран азербайджанĕсем|иран]] тата кавказăн чылай пайĕн азербайджанĕсем) шиит ăнлантаруллă (джафар мазхабĕ) ислам йĕркипе кĕл тăвать. Суннитсем (ханафитсем) Азербайджанăн çурçĕр, çурçĕр-тухăç тата хăшпĕр вар районĕсенче пурăнаççĕ. Грузири тата Турцири азербаджан халăхĕ шиит, çаплах суннит ăнлантаруллă ислама йышăннă. Çаплах пĕчĕк йышлă [[бахайсем]], [[Христос тĕнĕ|христиансем]] тата [[сăртăш]]сем пур.

== Кулленхи пурнăç ==
[[Ӳкерчĕк:Farsh tabriz.JPG|thumb|right|[[Тебриз]] азербайджанĕсем тĕртнĕ кавир]]
Хула çыннисем [[кавир]] тĕртеççĕ, ылтăн тата ахах-мерчен ĕçĕпе тертленеççĕ, йывăçпа чула ăсталаççĕ,<ref>[http://www.lakia.net/lak/resurce/narod.htm НАРОДЫ ДАГЕСТАНА]. Lakia.net. Тĕрĕсленĕ [[авăн, 15]], [[2006]]</ref> XIX ĕмĕртен пуçласа — промăçлăх ĕç-пуçĕ çĕкленет; ял хуçалăхĕ — çĕр ĕçĕ, мамăк çитĕнтересси, сад ĕçĕ, [[иçĕм]] çитĕнтересси, [[пурçăн]] тăвасси,сурăх çăм, какай туса илесси, шултра выльăха ĕрчетесси. Паллă тырă культурисем — [[тулă]], [[урпа]], [[рис]], çаплах [[вир]], [[ыраш]], [[кукуруза]], [[сĕлĕ]].

Азербайджансен чылайăшĕ халĕ хуласенче пурăнать. Ялсем саралса выртаççĕ, тусем çинче терраса евĕр, тӳрем тăрăллă чул çуртсем. Ту çинчи, айлăмри аулсенче çуртсене йывăç тата черепица тăрăллă çуртсем. Çурт-йĕр тумалли материалсем — чул тата шăрантарнă кирпĕч.

== Çавăн пекех пăхăр ==

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://www.ethno-online.ru/pipl_world/pipl/0017.asp Интернет-энциклопеди «Народы Мира»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060611190734/http://www.ethno-online.ru/pipl_world/pipl/0017.asp |date=2006-06-11 }}
* [http://slovari.yandex.ru/art.xml?art=bse/00001/18400.htm Статья «Азербайджанцы» Пысăк совет энциклопединче]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://atropat.narod.ru/istoriya/istoriya2.html# Азербайджансен этногенезĕ]
* [http://www.bakililar.az/ca/photos/nasibli.html Албани ролĕ азербайджан халăх генезисĕсенче]
* [http://history.azerall.info/index.php Азербайджан халахĕн этногенезĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091001145550/http://history.azerall.info/index.php |date=2009-10-01 }}
* [http://www.ksam.org/index.php?mtype=news1&mid=731 Принята хартия азербайджанцев мира]
* [https://web.archive.org/web/20020814001704/http://tyurki.by.ru/azeri.htm Tyurki. Тĕрĕксем Фергана этем пĕрлĕхĕнче]

{{Тĕрĕк халăхĕсем}}

[[Категори:Азербайджансем]]
[[Категори:Азербайджан халăхĕсем]]
[[Категори:Грузи халăхĕсем]]
[[Категори:Иран халăхĕсем]]
[[Категори:Эрмени халăхĕсем]]
[[Категори:Раççей халăхĕсем]]
[[Категори:Турци халăхĕсем]]
[[Категори:Дагестан халăхĕсем]]
[[Категори:Тĕрĕк халăхĕсем]]
[[Категори:Мăсăльман халăхĕсем]]