Ази страницӑн кодне пӑхни

[[Ӳкерчĕк:LocationAsia.png|right|400px|Ази]] 
'''Ази''', Аçи<ref>http://elbib.nbchr.ru/lib_files/0/kgvr_0_0000102.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211025224812/http://elbib.nbchr.ru/lib_files/0/kgvr_0_0000102.pdf |date=2021-10-25 }}</ref> — тĕнчен чи пысăк пайĕ (43,4 млн. çм<sup>2</sup>), [[Европа|Европăпа]] пĕрле [[Еврази]] материкĕ пулать<ref>[https://flagi.site/spisok-stran-azii Ази: истори, халӑх, тӗн, чӗлхесем]</ref>.

== Географи ==

Лаптăкĕ — 43,4 млн. км<sup>2</sup> яхăн. Планетăн тухăç çĕр çурринче ([[Чукотка çурутравĕ]] çеç анăç енче пулать), [[экватор]]тан çурçĕрелле вырнаçнă. Европăран уйăракан чикĕ [[Урал]] тăвĕсен тухăç сăрт айĕн çумĕпе, [[Мугоджар]]па, [[Эмба]] шывĕпе, малалла [[Каспи тинĕсĕ]]пе, [[Кура]] шывĕпе, [[Сурами]] перевалĕпе, [[Риони]] шывĕпе, [[Хура тинĕс]]пе тата [[Мрамор тинĕсĕ]]пе, [[Босфор]] тата [[Дарданеллсен]] хушăкĕсем витĕр тухать. Азипе [[Африка|Африкăна]] [[Суэц пымакĕ]] çыхăнать, [[Çурçĕр Америка|Çурçĕр Америкăран]] ăна ансăр [[Беринг хушăкĕ]] уйăрать.
Тата альтернативлă, географиллĕ мар, чикĕ палăртăвĕсене кăтартаççĕ:
* A йĕрри — Урал тăвĕсен тăррисемпе, кайран, Урал шывĕпе пырать.
* B йĕрри — Кумо-Маныч впадина, малалла, [[Азов тинĕсĕ]]пе пырать.
* C йĕрри — Кавказ тăвĕсен шыв уйрăмлăхĕпе пырать.
[[1996]] çултанпа Азипе Европа хушшинчи официаллă географи чиккисем [[Кăнтăр Кавказ]] çĕршывĕсен [[Турци]]пе тата Иранпа патшалăх чиккисем тăрăх йышăннă.
Азин [[геополитика]] чикки çутçанталăкăн чиккинчен кăштах уйрăлса тăрать. Ăна [[Архангельск облаçĕ]]н, [[Коми Республики]]н, [[Свердлов облаçĕ|Свердлов]] тата [[Курган облаçĕ]]сен тухăç чиккисем, малалла Раççейпе [[Казахстан]] чиккисем палăртаççĕ. Кавказра Азин геополитика чикки Раççейпе [[Азербайджан]] тата [[Раççей]]пе [[Грузи]] чиккисем кăтартаççĕ.
Ази çĕрĕсем [[Çурçĕр Пăрлă океан|Çурçĕр Пăрлă]], [[Инди океанĕ|Инди]] тата [[Лăпкă океан]]семпе, çаплах та — анăçра — [[Атлантика океанĕ]]н [[Азов тинĕсĕ|Азов]], [[Хура тинĕс|Хура]], [[Мрамор тинĕсĕ|Мрамор]], [[Эгей тинĕсĕ|Эгей,]] [[Вăтаçĕр тинĕсĕ]]семпе çăвăнать. Татах ăшĕнчи шывĕсем — Каспи тата [[Арал тинĕсĕ]]сен шывĕсем, кӳлĕсем тата ыттисем те пур. [[Байкал]] кӳлли (тепĕр çĕрте ăна тинĕс те теççĕ) таса шыв шучĕпе Çĕр çинчи пур кӳллисене иртсе каять; Байкалра тĕнчери 20 % таса (преснăй) шыв упранăвĕсем (пăрлăхсене шута илмесĕрех). Вилĕмлĕ тинĕсĕ тĕнчери чи тарăн тектониклă впадина (-405 метр тинĕс шайĕнчен аялта). Ази çĕрĕсен çыранĕсем ытлах таткаланман, унăн шутне пысăк çурутравсем — [[Кĕçĕн Ази]], Арави, [[Индостан]], [[Корей çурутравĕ|Корея]], [[Камчатка]], [[Чукотка çурутравĕ|Чукотка]], [[Таймыр (çурутрав)|Таймыр]] тата ыттисем те кĕреççĕ. Ази çыранĕсенчен инçех мар — пысăк утравсем ([[Мăн Зонд]], [[Новосибирск]], [[Сахалин]], [[Çурçĕр Çĕр]], [[Тайвань]], [[Филиппин]], [[Хайнань]], Шри-Ланка, Япун тата ыттисем те.) лараççĕ, вĕсен лаптăкĕ пĕтĕмĕшле 2 млн. çм² ытларах.
Ази никĕсĕнче тăватă темĕн пысăкăш — Арави, Инди, Китай тата Çĕпĕр платформисем выртаççĕ. ¾ яхăн çĕрĕсем тусем тата яка тусем йышăнаççĕ. Азире паянкун пĕтĕмĕшле е кăшт пайĕпе 51 патшалăх вырнаçнă. Азире — Раççей Федерацин чылайăш çĕрĕ пулать.

== Ази пайĕсем ==

Ази çĕрĕсене физикăпа географи енчен çапла пайлаççĕ:
* [[Анăç Ази]] ([[Кавказ]] тата МалъАзи туçисем); 
* [[Кăнтăр-Анăç Ази]] ([[Арави çурутравĕ]] тата Левант); 
* [[Кăнтăр Ази]] (Индостан çурутравĕ тата [[Шри-Ланка]] утравĕ); 
* [[Кăнтăр-Тухăç Ази]] ([[Индокитай çурутравĕ]] тата Малай архипелагĕ); 
* [[Тухăç Ази]] ([[Корей çурутравĕ]], Япун утравĕсем, Китайăн тухăç енĕ); 
* [[Ҫурҫӗр Ази]] ([[Çĕпĕр]] тата Евразин çурçĕр-тухăçĕ); 
* [[Вăтам Ази]] ([[Памир]], [[Тянь-Шань]], [[Туран айлăмĕ]]).

== Çутçанталăкĕ ==
Тухăç Азире чĕрĕ вулкансем шучĕ нумай. Ази çĕр айĕнчи упранăвĕсемпе питĕ пуян.

== Климачĕ ==

Азире темĕн тĕрлĕ çутçанталăк тĕсĕсем — арктикăлла — аякри çурçĕрте, экваториаллă — кăнтăр-тухăçра. Тухăç тата Кăнтăр-Тухăç Азире муссонлă климачĕ (Азире Çĕр çинчи чи нӳрĕклĕ вырăнĕ), çав вăхăтрах Тухăç Çĕпĕрте — резко континентлă, Тĕп, Вăтам тата Анăç Азири айлăмсенче- çурпушхирлĕ тата пушхирлĕ. Азири çурçĕрĕнче питĕ паллă вырăн ĕмĕрлĕ шăнлăх йышăнать, унăн лаптăкĕ 10 млн çм² ытла.

== Халăхĕсем ==

Азире 3720 млн çын пурăнать ([[2001]]). Азире халăх шучĕ çултан-çул питĕ ӳссе пырать (çакăн пирки Ази Африкăран çеç кая юлать); çапах та юлашки вăхăтсенче халăх ӳсĕвĕ кăштах ӳкрĕ, халĕ вара çын шучĕ пĕр çулта 1,3 % нумайланса пырать. Азире этемлĕхĕн 60 % çынни пурăнать. [[Китай]]па Индире тĕнчери 40 % çын йышлăхĕ . 6 патшалăх 100 млн пурăнакан (тата — [[Индонези]], [[Пакистан]], [[Бангладеш]] тата [[Япони]]).
Азире этемлĕхĕн виçĕ тĕп расă халăхĕсем — монголоидсем (китаецсем тата ыттисем те), европеидсем (Анăç Азири халăхĕсем) тата [[негроидсем]] (Кăнтăр тата Кăнтăр-Тухăç Азири хăшпĕр халăхĕсем) пурăнаççĕ. Азире тĕрлĕтĕслĕ [[этнос]] хăйĕн кĕтесне тупнă.
Кунта авалхи тĕрлĕ этемлĕхсем нумай çуралнă — китайсен, индуссен, вăтамазиатсен, вавилонсен тата ыттисен те. Çĕр ĕçĕсемпе тухăç тума аван пулнă май Кăнтăр тата Кăнтăр-Тухăç Азире паянкунхи чылай халăхсен аталанăвĕ пуçланса кайнă.


== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}{{Континентсем}}
{{Ази патшалăхĕсем}}

[[Категори:Континентсем]]