Америкăри Пĕрлешĕннĕ Штатсем страницӑн кодне пӑхни

{{Патшалăх
|ChNm = Америкăри Пĕрлешӳллĕ Штатсем
|NationName = United States of America
|FlagTitle = [[АПШ ялавĕ]]
|PicFlag = [[Ӳкерчĕк:Flag of the United States.svg|125px]]
|LctCn = [[Ӳкерчĕк:LocationUSA.png|250px]]
|CoA = [[Ӳкерчĕк:US-GreatSeal-Obverse.svg|125px]]
|CoATitle = [[АПШ гербĕ]]
|LNGs = патшалăх чĕлхи çук, анчах та хăш-пĕр штатсенче вăл вырăнта [[акăлчан чĕлхи]] шутланать
|CapCn = [[Вашингтон]]
|BigCity = [[Нью-Йорк]], [[Лос-Анджелес]], [[Чикаго]], [[Лас-Вегас]], [[Майами]], [[Даллас]], [[Сан-Франциско]], [[Хьюстон]], [[Сан-Антонио]], [[Сан-Диего]], [[Бостон]], [[Филадельфи]], [[Сиэтл]], [[Детройт]], [[Денвер]], [[Финикс]]
|TitleGl = [[АПШ президенчĕсен списокĕ|Президент]]
|PrezName = [[Байден Джо|Джо Байден]]
|MinList = Вице-президент
|MName = [[Харрис Камала|Камала Харрис]]
|SqNumb = 3
|SqAll = 9 372 610
|YearP = 2003
|NasPop = 290 342 554
|NasPlot = 31.0
|NasNum = 3
|Valuta = [[АПШ долларĕ]]
|GTOt = -5
|GTDo = -10
|GimnName = [[Америкăри Пĕрлешӳллĕ Штатсен гимнĕ|Çăлтăрпа Илемлетнĕ Ялав]]
|Domen = .us
|Tel = 1
}}

'''Америкăн Пĕрлешĕннĕ Штачĕсем''' ({{lang-en|USA — United States of America}}) — [[Çурçĕр Америка|Çурçĕр Америкăри]] федераллă республика. Ытларах çухне АПШ кĕскен Америка теççĕ, унта пурăнакансене [[американсем]] тесе чĕнеççĕ.

АПШ çĕрĕсем хĕвелтухăç енче [[Атлантика океанĕ]]нчен пуçласа хĕваланăç енче [[Лăпкă океан]] таран тăсăлнă. Çурçĕр енче юнашар [[Канада]] вырнаçнă, кăнтăр енче — [[Мексика]]. АПШ çĕрĕсем шутне çавăн пекех темиçе [[утрав]] [[Кариб тинĕсĕ]]нче тата [[Лăпкă океан]]ра кĕреççĕ.

9.6 миллион тăваткал километр лаптăк йышăннăскер, Америка тĕнчери виççĕмĕш чи аслă çĕршыв. Халăх йышĕпе (300 миллион ытла) Америка тĕнчери виççĕмĕш чи йышлă çĕршыв.

АПШ çĕршывне 1776 çулхи утă уйăхĕн 4-мĕшĕнче [[Аслă Британи]]е пăхăнмасси çинчен пĕлтернĕ 13 [[колони]] «Америкăн Пĕрлешӳллĕ Штачĕсем» ят парса никĕсленĕ. Вĕсен [[суверенлăх]]ĕпе (никамапăхăнманлăхĕпе) [[Аслă Британи]] [[1783]] çулта килĕшнĕ. [[1781]] çулта '''Конфедераци Йĕркисем''' (''Articles of Confederation'') ятлă хута йышăннă хыççăн Америка пĕрлешӳллĕ, никама пăхăнман, халăхла патшалăх пулса аталаннă. Халăх правительсвин ĕлки 1787 çулхи авăн уйăхĕн 17-мĕшĕнче хальхи [[конституци]]не йышăннă хыççăн самай улшăннă. 

Америка халăхĕн çар, экономика, этеплĕх, политика витĕмĕ тĕнчере XIX, XX ĕмĕрсенче çирĕпленнĕ.

[[Совет Союзĕ]] арканнă хыççăн Америка тĕнчери ларăва-тăрăва анлăн витĕм кӳрекен пĕччен аслă хăват пулса юлать.

== Ячĕ ==
Чăваш чĕлхинче «Америкăри пĕрлешӳ Штатсем», «Америкăн Пĕрлешӳ Штачĕсем», «АПШ», «Америка», «Пĕрлешӳллĕ штатсем».

Америка ятпа чăн малтан нимĕç картографĕ [[Мартин Вальтсемӳллĕр]] (''Martin Waldseemüller'') çĕнĕрен туса кăларнă глобуспа карттă çинче Çурçĕрпе Кăнтăр Америкăсен пĕрлешӳллĕ континентне палăртнă. Чылайăшĕ шутланă тăрăх «Америка» '''[[Америго Веспуччи]]''' (''Amerigo Vespucci''), Итальян çул тĕпчекенĕн ятĕнчен пулса кайнă. Веспуччи [[Христофор Колумб]] [[Инди]]не мар çĕнĕ тĕнчене çитнĕ тесе шутланă. Çапла вара Веспуччине хисеплесе вăл палăртнă çĕнĕ çĕре унăн ятне панă.

Америкăна унсăр пуçне чылай вăхăт Колумби тесе чĕннĕ. Халĕ вăл ятпа Амеркăн тĕп хули [[Вашингтон]] вырнаçнă района палăртаççĕ. Пĕрлешӳллĕ штатсене Колумби тени унсăр пуçне сăвă хайлавĕнче тĕл пулкалать.

«Америкăн пĕрлешӳ Штачĕсем» ятпа «Никамапăхăнманлăх çинчен пĕлтерни» (''Declaration of Indepence'') хутра [[1776]] çулта усă курнă.

== Кун-çулĕ ==
=== Америкăн кăк халăхĕсем тата Европăран куçнисем ===
[[Ӳкерчĕк:MayflowerHarbor.jpg|200px|thumb|left|«Мэйфлауэр кимĕ Плимăс Пристанĕнче», Вилйăм Халсалл, [[1882]]. Мэйфлауэрпа Пилкримсем [[1620]] çулта Америкăна çитнĕ.]]
Америкăн тĕп çĕрĕн вырăнти халăхĕсем [[Ази]]рен сахалран 12 000 е нумайран 40 000 çул каялла пуçласа куçнă. Çав халăхсенчен хăшĕ-пĕри Колумб саманиччен тухăçлă çĕр ĕç туса, капмар çуртсем хăпартса, [[патшалăх]]сем йĕркелесе пурăннă. Вырăнти Америка халăхĕпе пĕрремĕш хут [[Христофор Колумб]], Европă тĕпчевçи, [[1493]] çулхи [[чӳк, 19|чӳк уйăхĕн 19-мĕшĕнче]] [[Пуэрто-Рико]] çĕрне çитсе çыхăнать. Çав çултан пуçласа, Америкăн тĕп халăхĕн нумайăшне [[Еврази]]рен килнĕ чир-мур вĕлерсе тăкать.

Хальхи Америкăн тĕп çĕрĕ-шывĕнче, [[Флорида]] тесе чĕннĕ тăрăхра чи малтан [[Испани|испан]]сем колони хывнă. Хайхи малтанхи [[Испани|испан]] ялĕсенчен [[1565]] çулта никĕсленĕ Сант-Августин кăна тăрать. Каярахпа испансем Америкăн кăнтăр-хĕвеланăç енне куçма тапратаççĕ, унтан пинĕ-пинĕпе испан ялĕсем Мексикă урлăшĕпе сарăлаççĕ. [[Франци]]рен килнĕ [[мамăк]]-[[тир]] усламçисем хăйсен ялĕсене Çĕнĕ Франци çĕрĕсенче, [[Аслă Кӳлĕ]] тавра çавăраççĕ, унтан [[Çурçĕр Америка|Çурçĕр Америкăн]] чылай шалти çĕрĕ-шывне — [[Мексика пырĕ]] таранах хăйсен аллине илеççĕ.

Аслă Британи малтанхи ялĕ-хулисене Вирчини ([[1607]] ç.) тата Плимăс ([[1620]] ç.) колонийĕсенче хывать. [[1628]] çулта [[Массаччуссăтс Пырĕ]]нчи Колоние никĕслени миграци юхăмне вăйлатать, вара [[1634]] çула [[Çĕнĕ Англи]]ре 10 000 яхăн [[пуритан]] вырнаçать. 1610 çултан революциччен [[Британи]] хăйĕн колнийĕсене 50 000 пине яхăн ристан ярать.

[[1614]] çултанпа [[Гудзон (юханшыв)|Гудзон]] юханшывăн аялти çыранĕсенче [[Нидерландсем|Голланди]] çыннисем ял-хула çавăрма тытăнаççĕ, çавсен шутĕнче [[Манхэттăн]] утравĕ çинчи [[Çĕнĕ Амстердам]] та. [[Делавэр (юханшыв)|Делавэр]] [[юханшыв]]ĕ хĕрринче [[1638]] çулта хывнă [[Çĕнĕ Швеци]] ялне те [[1655]] çулта Голланди ярса илет.

[[Франципе Индейĕц вăрçи]] вăхăтĕнче [[Британи]] Канадăна [[Франци]] аллинчен туртса илет. Канадăри францилле калаçакан халăх çапах Кăнтăр колонисен политика витĕмĕнчен хӳтĕ юлать. [[1674]] çула çити [[Британи]] Голландипе вăрçă вăрçса юлашкин колонийĕсене çĕнтерсе илет; [[Çĕнĕ Недерланд]] провинцине [[Çĕнĕ Йорк]] ят хурать. [[1729]] çулта Каролинă çĕрĕсене пайланă, [[1732]] çулта Джорджие колонизациленĕ хыççăн Британин 13 колонийĕ Америкăн Пĕрлешӳллĕ Штачĕсем пулса пĕрлешеççĕ. Пĕрлешĕве кĕнĕ кашни çĕр-шывăн хăйĕн вырăнти тата колонилле правительствисем пулнă, кашнинче ирĕклĕ çынсем суйлава хутшăнма пултарнă. Ĕлеххи Акăлчан çыннисен ирĕкĕсене тĕпе хунипе, [[вырăнти хăй тытăмлăх|вырăнти тытăм]] туйăмĕпе республикăлăх шухăшĕ тĕрекленет. Пур штат [[Африка]] чурисен суттине легализацилет. Çуралнисен йышĕ пысăк, вилнисен – сахал пулнине, татти-сыпписĕр имиграци вăйланнипе кашни 25 çул иртмессерен колонисенчи халăх йышĕ 2 хут йышланать. 1730—40-мĕш çулсенчи Христос чĕрĕлĕвĕн Аслă Вăрану юхăмĕ халăха тĕнпе те, тĕн ирĕклĕхĕпе те кăсăклантарать. [[1770]] çул патне колонисенчи халăх акăлчанланса пырать. Халăх йышĕ 3 миллиона çитсе [[Аслă Британи]]н çуррипе танлашать, çапах налук тӳлекенсене [[Аслă Британи]]н Парламĕнче хӳтĕлекен пулман.

=== Пăхăнманлăхпа Анлану ===
[[Ӳкерчĕк:Declaration of Independence (1819), by John Trumbull.jpg|200px|thumb|right|Джон Трумбул, [[Пăхăнманлăх Декларацийĕ]], 1817-18]]
Вырăнти [[колони]]семпе [[Аслă Британи]] хутшăнăвĕсем хĕрӳленсе пыни [[1760]]-70-мĕш çулсенче [[революци]]лле тапхăра илсе çитерет. [[1775]] çулта [[Америка вăрçи]] тухать, [[1781]] çулччен пырать. [[1775]]-мĕш çулхи çĕртме уйăхĕн 14-мĕшĕнче [[Филадельфи]]ре пухăннă Континент Конгресĕ Континент Çарне никĕслет, [[Джордж Вашингтон]]а ертӳçе лартать. «Кашни этеме тан туса янă» тесе, «этемĕн несĕллĕх прависене» палăртса [[1776]] çулхи утă уйăхĕн 4-мĕшĕнче Конгрес [[Томас Джефферсон]] сĕннĕ [[Пăхăнманлăх Декларацийĕ|Пăхăнманлăх Деклараци]]не йышăнса штатсене сулчă федрацие пĕрлештерет. Малтанхи йĕрке [[1788]] çулччен тытăнса тăрать. [[Аслă Британи|Британи]] патши майлă 70-80 çын [[Нова Скоти]]е тата Британин [[Канада|Канадăри]] урăх çĕнĕ çĕрĕсене тарать. Америкăн вырăнти халăхĕсем вăрçăн анăç фронтĕнче икĕ еншĕн те кĕрешеççĕ.

[[1783]] çулта, [[Америка]] [[Франци]] пулăшнипе [[Аслă Британи]] çарне парăнтарать, вара Британи 13 штатăн [[никамапăхăнманлăх]]не (суверенитетне) паллакан пулать. [[1787]] çулта тĕреклĕ нацилле правительство йĕркелес шухăшлисем [[Конституци]] пухăвне пуçтарăнаççĕ. [[1788]] çул патне 9 штат Пĕрлешӳллĕ Штатсен Конституцине хапăллать. Республикăн пĕрремĕш Сеначĕ, пĕрремĕш Элчĕсен Çурчĕ, пĕрремĕш президенчĕ [[Джордж Вашингтон]] [[1789]] çулта ĕçлеме пуçлаççĕ. Çулталăк хушши, [[Филаделфи]]е куçиччен федерацин тĕп хули [[Çĕнĕ Йорк]] пулать. 1791 çулта штатсем [[Ирĕксен Биллĕ|Ирĕксен Билне]] ырлаççĕ, конституцире [[федераци]] [[этем]]е ирĕксĕрлетме пултарманнине палăртакан, этем ирĕкĕсене саккунлăн хӳтĕлеме гарантилекен 10 тӳрлетӳ кĕртеççĕ. [[Чуралăх]] çине урăхла куçпа пăхаççĕ. Конституци йĕрки [[Африка]] [[Чура суту-илĕвĕ|чурисен сутти]]не [[1808]]-мĕш çулччен кăна хӳтĕлеме хушать. Çурçĕрти штатсем [[Чура суту-илĕвĕ|чура сутти]]не [[1780]]-[[1804]] çулсем хушшинче чараççĕ, чуралăха хӳтĕлекен штатсем кăнтăрта юлаççĕ. [[1800]]-мĕш çулта федераци правительстви кăнтăрта çĕнĕлле никĕсленĕ [[Вашингтон]] хулине куçать. Иккĕмĕш [[Аслă Вăрану]] витернипе [[евангелизм]] тĕрлĕ социаллă [[реформа|реформăсешĕн]] кĕрешекен юхăмсен тĕрекĕ пулса тăрать.

Америка анăçалла сарăлас килнипе 19-мĕш вĕçне çити [[индейсем]]пе вăрçă вăрçать, çĕрĕсене туртса илет. [[1803]] çулта [[Томас Джефферсон]] [[президент]] пулнă чухне, унччен Францие пăхăннă çĕрсене (Луизиана çĕр-шывĕ) Америка [[Луизианăна сутăн илни|укçа тӳлесе илет]] те, федераци лаптăкĕ икĕ хут пысăкланать. 1812 çулта Британи суту-илӳре юри чăрмантарать тесе Америка ăна хирĕç [[Анкăл-американ вăрçи|вăрçă]] пуçлать. Вăрçă Америка [[национализм]]не çирĕплетет. [[Флорида]] çĕрне çар кĕртсе Америка [[Испани]]е Мексика пырĕ хĕрринчи çĕре партарать. 1845 çулта Америка [[Техас]] Республикине [[аннекси]]лет. Халăхра [[Америка]] [[Атлантика]] [[Океан]]ĕнчен анăçалла [[Лăпкă Тинĕс]] çити анлăланасси ун пӳрнĕ шăпи текен шухăш сарăлнă. 1846 çулти [[Орегон]] килĕшĕвĕ тăрăх унччен Британи тытса тăнă çурçĕр-хĕвеланăç çĕрĕсем Америкăна куçаççĕ. [[1848]] çулта [[Америкăпа Мексика хушшинчи вăрçă|Мексика вăрçине]] çĕнтернĕ хыççăн Америкăна [[Калифорни]] тата ытти кăнтăр-хĕвеланăç çĕрĕсем куçаççĕ. [[1848]]-[[1849]] çулсенчи Калифорни [[Ылтăн Чирĕ]] анăç [[миграци]]не вăйлатать. Çĕнĕлле хывнă чукун çулсем куçакансемшĕн çăмăллăх кӳреççĕ, анчах вырăнти индейсене çĕтĕлтереççĕ. Çур ĕмĕр хушшинче 40 мĕльюна яхăн [[бизон]]а тирĕшĕн тата чукун çул хурас ĕçе çăмăллатмашкăн пусаççĕ. Индейсемшĕн хуçалăх тĕрекĕ пулнă [[бизон]] пĕтни хир халăхне те вилĕм патне илсе çитерет.

=== Граждан вăрçи тата Индустриленни ===
[[Ӳкерчĕк:Ellis island 1902.jpg|thumb|200px|left|Нью-Йоркри Эллис утравне иммигрантсем анаççĕ, 1902]]
[[Чураллă штатсем]]пе ирĕклисем правительсвто çыхăнăвне хаклассипе, чуралăха сарссипе хире-хирĕç шухăшлă пулнă пирки федерацири лару-тăру çĕнĕрен хĕрӳленет. [[1860]] çулта [[чуралăх]]а хирĕç [[Республикăлла парти]] кандидатне [[Авраам Линкольн]]а суйласа президента лартаççĕ. Вăл ĕçлеме пуçличчен çичĕ штат Федерацирен тухса [[Америкăн Конфедерацилле Штачĕсем]] пулса тăраççĕ. Федераци правительстви ку туху саккуна хирĕç тесе хаклать. Конфедераци Форт Самтăр çине тапăннипе Граждан вăрçи тухать. Конфедераци енне тата тепĕр 4 штат куçать. [[Юнион]] (Федераци) çарĕ кăнтăралла çĕнтерсе пынă май, [[Авраам Линкольн|Линкольн]] сĕннипе чурасене ирĕке кăлараççĕ. [[Юнион]] [[1865]] çулта çĕнтерсен, [[Америка]] конституцине 4 миллиона яхăн [[Африкăлла Американ]]а граждан тăвакан, сасăлав ирĕкне паракан 3 тӳрлетӳ кĕртĕççĕ. Федераци хăвачĕ вăрçăра çĕнтернипе татах ӳсет.

Вăрçă хыççăн Линкольн президента вĕлереççĕ, Республикă партийĕ хăйĕн витĕмне вăйлатать, кăнтăрти чуралăхран ирĕке кăларнă çынсен прависене хӳтĕллессипе, федерацие çĕнĕрен пĕрлештерессипе çине тăрса ĕçлет – [[Реконструкци]] тапхăрĕ пуçланать. 1876 çулта тупăшуллă суйлавран Русăрфорт Хейс, кăнтăр çынни президент пулса тухать те, Реконструкцие пĕтерсе хураççĕ, çĕнĕ саккунсем тăрăх Африкăлла Американсем «тан, анчах уйрăм» пулса тухаççĕ. Африкăлла Американсен кăна мар, Акăлчанла мар шурă çынсен, тата Индейĕцсен прависене те Акăлчанла Американсем вăйлă хĕссе хураççĕ.

Çĕршывăн çурçĕр пайĕнче имигрант килсе тăнипе хуласем вăйлă ӳссе пыраççĕ, хапрăк-савăт уçăлнипе хăвăрт [[индустриализаци]] тапранать. 1929 çулччен пынă имиграци хумĕ, Америкă хуçалăхне ĕç çыннине илсе килет, Америка сăн-сăпатне улăштарать.

1867 çулта Америка [[Раççей]]рен [[Аляска]] çĕрне укçа тӳлесе илет. [[1890]] çулта индей вăрçисем пĕтеççĕ. [[1893]] çулта Хавайра (Гаваи) пурăнакан американсем ертнипе утравсен патшине сирпĕтеççĕ, утравсене АПШ аннексилет. Çав çултах, испан-американ вăрçинче çĕнтерсе Америка [[Пуэрто-Рико]] тата [[Филиппин утравĕсем|Филиппин утравĕсен]]е хăй çумне хушать (çур-ĕмĕр иртсен Филиппин пăхăнман патшалăх пулса тухать).

=== I-мĕш Тĕнче Вăрçи, Аслă Депресси, тата II-мĕш Тĕнче Вăрçи ===
[[Ӳкерчĕк:Dust Bowl - Dallas, South Dakota 1936.jpg|thumb|200px|Тусан Пырши аркатнă ферма, 1936]][[1914]]-мĕш çулта [[Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи|I-мĕш Тĕнче вăрçи]] тухсан Америкă хутшăнман. Американсем [[Аслă Британи|Британи]]пе [[Франци]]е кăмăлланă, çапах та интервенцие хирĕççисем те йышлă пулнă — уйрăмах ирланд — тата [[нимĕç]]сем-Американсем. 1917-мĕш çулта Америка [[Антанта]] енлĕ пулса вăрçа хутшăнать. Вăрçă вĕçленсен, Европă ĕçне хутшăнас мар тенипе Америка сеначĕ [[Нацисен Лиги]]не йĕркелекен [[Версаль Килĕшĕвĕ|Версаль Килĕшĕвне]] çирĕплетмест. Çĕршыв [[изоляционизм]] политикине тытса пырать. [[1920]]-мĕш çулта хĕрарăм прависемшĕн кĕрешекен юхăм [[конституци]]не хĕрарăма [[сасăлав]] тата ытти [[ирĕк]] паракан тӳрлетӳ çыртарать. Вăрçăра кĕрешнĕшĕн [[1924]] çулта Америкăн тĕп халăхĕсене АПШ [[граждан]]ĕсем пулса тăма ирĕк параççĕ. 

20-мĕш çулсенче Америка хуçалăхĕ [[индустри]] ӳснĕ май чечекленсе каять. Анчах индустрие хăпартнăшăн парăм ӳссе пырать, [[биржă]]на инфляци çапать, вара 1929 çулта тытăм арканать те, Америка [[Аслă Депресси]] саманине кĕрет. 1932 суйланă [[Франклин Рузвельт]] президент правительствăна экономикă тытăмне йĕркелесе тăма ирĕк паракан [[Çĕнĕ Татăçу]] сĕнет. [[Тусан Пырши]] ятлă çил-тăвăлсем 30-мĕш çулсенче чылай ял-хуçалăх пĕрлешĕвĕсене аркатса тăкать, халăх çĕнĕ вăйпа анăçа куçма тапратать. [[1941]] çулта Америка II-мĕш тĕнче вăрçине хутшăнса союзникĕсене çар хатĕрĕ кӳрме тытăнни çĕршывăн индустрине чĕртет.

Малтан [[нейтраллă]]скер, Америка вăрçа [[1941]] çулхи раштав уйăхĕнче, [[Япони|яппун]]сем Перл Харбора тапăннă хыççăн кĕрет. II-мĕш тĕнче вăрçи Америка историйĕнче чи тăкаклă вăрçă шутланин те, çĕршыв хуçалăхне мул илсе килет, ĕç туса парать. Ăна пулах, индустри ĕçне хĕрарăмсем те кӳлĕнеççĕ. Бретон Вудс тата [[Ялта]] конференцийĕсенче союзник ертӳçисем патшалăхĕсен хутшăнăвне майлама çĕнĕ йĕрке сĕнеççĕ, Совет Союзĕпе Америкăри Пĕрлешӳллĕ Штатсем тĕнче тĕрекĕ пулса тухаççĕ. 1945 çулти Европăри çĕнтерӳ хыççăн [[Сан-Франциско]] хулинчи конференцире [[Пĕрлешӳллĕ Нацисен Организацийĕ]] тăвасси пирки калаçса татăлаççĕ. Çав çулах çурла уйăхĕнче АПШ яппунсен Хиросимăпа Нагасаки хулисене çĕнĕрен шухăшласа кăларнă ядерлă хатĕрпе бомбăлать, вара Япуни авăнăн 2-мĕшĕнче капитуляцилет; вăрçă пĕтет.

=== Суперхăват ===
[[Иккĕмĕш тĕнче вăрçи]] хыççăн [[Совет Союзĕ]]пе АПШ [[Сивлек вăрçă]] туса тĕнчери аслă хăват пулассишĕн пĕр-пĕринпе ăмăртаççĕ. Европăри политикăлла лару-тăрăва икĕ енчен [[Варшава Пакчĕ]] тата [[Нато]] витĕм кӳрсе тăраççĕ. Cовет Союзĕ [[коммунизм]] тата [[план экономики]]не, Америка [[либераллă демократи]] тата [[капитализм]]а (мул экономики) сарма тăрăшаççĕ. Совет союзĕ те, çав вăхăтрах Америка та тĕнче диктаторĕсене пулăшса тăраççĕ, пĕри тепринпе виççĕмĕш çĕр-шывсенче çапăçаççĕ ([[Прокси вăрçи]]). [[1950]]-53 çулсенче Америка çарĕ Корейре Китай коммунисчĕсемпе кĕрешет. Америкăра [[Америка майлă мар ĕçсен Комитечĕ]] йĕркеленет те, патшалăх коммунизм майлă çынсене йĕрлеме пуçлать, [[Джозеф Маккартти]] сенатор коммунизма хирĕç юхăмăн тĕп сăнарĕ пулса тăрать. 

[[1961]] [[Совет Союзĕ]] тĕнче уçлăхне пĕрремĕш хут этем яраять. Çак ĕç Америкăра ăслăлăх ĕçĕн тухăçлăхне çĕклеме хавхалантарать. Джон Кеннеди президент уйăх çине этеме кăларакан çĕр-шыв Америка пултăр, ĕç 1969 çулта пурнăçлантăр тесе калать. Кеннеди президент саманинчех [[Куба]] таврашĕнче Совет Союзĕпе ядерлă вăрçăпа хăратакан ĕç пулса иртет. Çав хушăрах, Америка экономики самай ӳссе-сарăлса каять. Африка-американĕсен [[Мартин Лютер Кинг]] пек хастар пуçлăхĕсем ертнипе граждан ирĕкĕсемшĕн юхăм американсене расă тăрăх уйăрасси-хĕсĕрлессине хирĕç, [[Джим Крау саккунĕ]]сене, 1964 çулта çирĕплетнĕ [[Граждан Прависен Акчĕ]]нчи пĕр абзацне пĕтерессишĕн кĕрешеççĕ. Кеннеди президента вĕлернĕ хыççăн, ăна ернĕ политиксем виççĕмĕш çĕр-шыв вăрçисене Кăнтăр-хĕвелтухăç [[Ази]]не илсе çитереççĕ, [[Вьетнам]]ра ăнăçусăр вăрçă пуçлаççĕ.

1974 çулта Вотергейт сас-хури тухсан, Ричард Никсон демократла президента влаçпа иртĕхнĕшĕн ĕçрен тухтараççĕ. 1980 çулта Рональд Рейгана суйлани Америкăн политики «сылтăмалла» (республикансем енне) сулăннине пĕлтерет. 80-90-мĕш çулсенче [[Совет Союзĕ]]н хăвачĕ чакать те [[СССР арканăвĕ|СССР арканать]]. [[ПНО]]ра ертӳçĕ пулса, союзникĕсемпе Перс кӳлмек тата [[Югослави]] вăрçисене чарайни Америкăн тĕнчери хăрах суперхăват авторитетне çирĕплетет. [[Билл Клинтон]] президент пулнă хушăра (1991—2001) Америка экономики тĕнчере самай сарăлать. 1998 çулта гражданла суда лекнĕшĕн, ясар ĕçĕпе çуйăху кăларнăшăн Элчĕсен Çурчĕ [[Билл Клинтон|Клинтона]] айăпласа [[импичмент]]лет; президента Сенат çăлса ĕç вырăнĕнче хăварать.

[[2001]] çулхи авăн уйăхĕн 11-мĕшĕнче [[Нью-Йорк]] хулинчи ларакан Тĕнчери Суту Центрĕн йĕкĕр çуртне, тата Пентагона самолетсем пырса çапăнаççĕ. Виçĕ пине яхăн çынна вĕлерсе Тĕнчери Суту Центрĕ тата юнашар ларакан темиçе çурта ишĕлтереççĕ. Çак ĕç пулса иртнĕ хыççăн, [[Джордж Уокер Буш|Джордж Буш]] президент преступленишĕн [[Аль-Кайда]] террорисчĕсене айăпласа [[Террорпа Вăрçă]] пуçлать. Çав çулах ÇАПУ çарĕ Афганистана кĕрсе, Талибан правительствине тата Аль-Кайда шкулĕсене çĕмĕрет. Талибансем [[ÇАПУ]] çарне хирĕç партизанла вăрçаççĕ. 2002 çулта иккĕленӳллĕ пĕлтерӳсене шанса [[Джордж Уокер Буш|Джордж Буш]] [[Ирак]]ри влаç режимне пусарма чĕнет. ÇАПУ пулăшма туннине кура [[Джордж Уокер Буш|Джордж Буш]] [[Ирĕкне Кăтартакансен Коалицийĕ]] йĕркелесе 2003 çулта [[Ирак]] çарне кĕртет те, Саддам Хуссейн президентлăхне пĕтерет. Хăй халăхĕ те, тулашри çĕр-шывсем те Иракран çарне кăларма хистинĕ пулин те Америка çарне [[Ирак]]ран илсе тухмасть.

== Администраци пайланӑвӗ ==
{{main|АПШ штачĕсем}}

== Уявсем ==
* [[Кăрлач, 1]] — [[Çĕнĕ Çул (уяв)|Çĕнĕ Çул]]
* [[Кăрлач]]ăн виççĕмĕш [[тунтикун]]ĕ — [[Мартин Лютер Кинг кунĕ]]
* [[Нарăс]]ăн виççĕмĕш [[тунтикун]]ĕ — [[Вашингтон çуралнă кунĕ]]
* [[Çу]] уйĕхĕн юлашки [[тунтикун]]ĕ — [[Вăрçăра Пĕтнисене асăнмалли кун]]
* [[Утă, 4]] — [[Никамран та пăхăнманлăх кунĕ]]
* [[Юпа]] уйĕхĕн иккĕмĕш [[тунтикун]]ĕ — [[Колумб кунĕ]]
* [[Чӳк, 11]] — [[Ветерансен кунĕ]]
* [[Чӳк]] уйăхĕн тăваттăмĕш [[кĕçнерникун]]ĕ — [[Пархатарлăх кунĕ]]
* [[Раштав, 25]] — Раштав (католиксен)

== Паллă çыннисем ==
* [[Фрэнсис Фукуяма]] — [[АПШ|америка]] философĕ, политикă экономисчĕ, çыравçă.
* [[Теннĕсси Вильямс]] — çыравçă, драматург.
* [[Джек Лондон]] — çыравçă, драматург.

== Каçăсем ==
{{Навигаци
|Тема         = Америкăри Пĕрлешӳллĕ Штатсем
|Портал = 
|Викисăмахсар = Америкăри Пĕрлешӳллĕ Штатсем
|Викивĕрентӳкĕнеки =
|Викицитатник =
|Викитĕссем =
|Викиçĕнхыпарсем = Категори:АПШ
|Викиампар = Category:United States
|Метавикисем =
|Проект = 
|Родовод =
}}
* [http://www.usa.gov Федераци правительствин официаллă порталĕ] {{ref-en}}
* [http://www.grinchevskiy.ru/ АПШ кун-çулĕ документсенче]
* [http://www.rususa.com/index.asp-lang-rus АПШ-ри вырăс порталĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100801010726/http://www.rususa.com/index.asp-lang-rus |date=2010-08-01 }}
* [http://newslink.newsru.com/all?country=us&category=news АПШ-н çĕнĕ хыпарсен паллă сайчĕсемпе порталĕсем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101024063341/http://newslink.newsru.com/all?country=us&category=news |date=2010-10-24 }}

{{АПШ тулаш политики}}
{{Çурçĕр Америка}}
{{G20}}

{{DEFAULTSORT:АПШ}}

[[Категори:АПШ|*]]
[[Категори:Патшалăхсем — ПНО пайташĕсем]]