Ио (çулташ) страницӑн кодне пӑхни

{| class="infobox" style="width: 18em;"
|+ '''Ио '''  [[file:Io symbol (bold).svg|24px]]
|-
| colspan="2" style="text-align:center; background: #000;" | [[Ӳкерчĕк:Io highest resolution true color.jpg|frameless|center|[[Галилео (космос аппарат)|Галилео]]» 1999-мĕш çулта тунă ӳкерчĕк. Сарă тĕсĕ кӳкĕрт нумай пулнипе çыхăннă]]
|-
! bgcolor="#E8AB79" colspan="2" | '''[[Орбита|Орбита пахалăхĕсем]]'''
|-
| категори          
| спутник
|-
! bgcolor="#E8AB79" colspan="2" | '''Уçни'''
|-
| уçакан             
| [[Галилей Галилео|Галилео Галилей]]
|-
| уçнă вырăн                
| Падуа университечĕ  
|-
| уçнă вăхăт                 
| 1610, [[кăрлач, 8]]<ref>Силкин Б. И. В мире множества лун. — М.: Наука, 1982, с. 208. — Стр. 38.</ref>
|-
! bgcolor="#E8AB79" colspan="2" | '''[[Орбита|Орбита пахалăхĕсем]]'''
|-
| style="vertical-align:top;"|[[Афели]]
| 
|-
| [[Перигели]]
| 
|-
| [[Мăн çуртĕнĕл]]
| 
|-
| [[Орбитăллă эксцентриситет]]
| 0,0041
|-
| [[Орбитăллă тапхăрĕ]]
| 
|-
| [[Сидери тапхăрĕ]]
| {{nobr|1,769 137 786 д}}
|-
| [[Орбитăллă хăвăртлăхĕ]]
| 17,334 км/ç
|-
| [[Вăтам аномали]]
| 
|-
| [[Тайăм (астрономи)|Тайăмĕ]]
| 2,21° (эклиптикăна) 0,05° (Юпитер экваторне)
|-
| [[Хăпаракан çыххин долготти]]
| 
|-
| [[Перицентрăн аргуменчĕ]]
| 
|-
| [[Планета спутникĕсем|Спутниксем]]
| 
|-
! bgcolor="#E8AB79" colspan="2"| '''Физика пахалăхĕсем'''
|-
| Размер
| 3 660,0 × 3 637,4 × 3 630,6 км
|-
| Экваториаллă радиус
|
|-
| Полярлă радиус
|
|-
| style="vertical-align:top;" | [[Çаврăну эллипсоичĕ|Планета пичĕн лаптăкĕ]]
| {{nobr|41 910 000 км2}}
|-
| Хĕсĕнни
| 
|-
| style="vertical-align:top;" | [[Калăпăшĕ]]
| 2,53{{e|10}} км<sup>3</sup>
|-
| style="vertical-align:top;" | [[Йывăрăшĕ]]
| 8,9319{{e|22}} кг
|-
| Вăтам [[тачăлăх]]ĕ
| 3,528 г/см<sup>3</sup>
|-
| Экватăрти йывăрăшăн вăйĕ
| 1,796 м/ç<sup>2</sup> (0,183 ''
|-
| [[Иккĕмĕш космос хăвăртлăхĕ]]
| 2,558 км/ç
|-
| Сидерлĕ çаврăнăвăн тапхăрĕ
| [[Синхронлă çаврăну|синхронлă]] (Юпитер патне пер енĕпеçавăрăннă)
|-
| [[Çаврăну хăвăртлăхĕ|Эквтăрти çаврăну йĕрлĕ хăвăртлăхĕ]]
| 271 км/ç
|-
| [[Планетăн çаврăну тĕнĕлĕн тайăмĕ|Çаврăну тĕнĕлĕ эклиптика тайăмĕ]]
| паллă мар
|-
| [[Альбедо]]
| 0,63 ± 0,02<ref name=jplfact>{{cite web|last=Yeomans|first=Donald K.|date=July 13, 2006|title=Planetary Satellite Physical Parameters|publisher=JPL Solar System Dynamics|url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_phys_par|accessdate=2007-11-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/5msK7adC4?url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_phys_par|archivedate=2010-01-18}}</ref>
|-
! bgcolor="#E8AB79" colspan="2" |'''Планета пичĕн температури'''
|-
| Чи сивĕ
|  90 [[Кельвин|K]]
|-
| Вăтам
| 110 [[Кельвин|K]]
|-
| Чи вĕри
| 130 K<ref name=Rathbun2004>{{cite journal |last=Rathbun |first=J. A. |last2=Spencer |year=2004 |first2=J.R. |last3=Tamppari |first3=L.K. |last4=Martin |first4=T.Z. |last5=Barnard |first5=L. |last6=Travis |first6=L.D. |title=Mapping of Io's thermal radiation by the Galileo photopolarimeter-radiometer (PPR) instrument |journal=Icarus |volume=169 |issue=1 |pages=127–139 |url= |doi=10.1016/j.icarus.2003.12.021 |bibcode=2004Icar..169..127R}}
</ref>
|-
! bgcolor="#E8AB79" colspan="2" | '''[[Атмосфера|атмосферăн]] йышĕ'''
|-
| Планета питĕнчи пусăмĕ
| питĕ сахал
|}

'''Ио''' ({{lang-grc|Ἰώ}})  — [[Хĕвел системи]]нчи спутник Галигей уçнă 4 Юпитер спутникĕнчен Юпитера чи çывăххи.  [[Галилей Галилео|Галилео Галилей]]   уçнă. Курăнакан çăлтăр виçи - 5,02 ([[Планетăсем хирĕç тăни|хирĕç тăни]])<ref name="magnitude">{{cite web|title=Classic Satellites of the Solar System|url=http://www.oarval.org/ClasSaten.htm|publisher=Observatorio ARVAL|accessdate=2007-09-28|archiveurl=https://www.webcitation.org/61Cvx6xRx?url=http://www.oarval.org/ClasSaten.htm|archivedate=2011-08-25}}</ref>. Ятне мифологири [[Гера (мифологи)|Герăн]] [[Ио]] ятлă апăсне тата [[Зевс]]ăн савнине асăнса панă.

Ку спутник Хĕвел системинче геологи енчен чи хастарри, ун çинче 400 ытла ĕçлекен вулкан <ref name="book">{{cite book|title=Encyclopedia of the Solar System|chapter=Io: The Volcanic Moon|author=Rosaly MC Lopes|publisher=Academic Press |year=2006|editor=Lucy-Ann McFadden, Paul R. Weissman, Torrence V. Johnson|pages=419–431 |isbn=978-0-12-088589-3}}</ref><ref name="Lopes2004">{{cite journal |title=Lava lakes on Io: Observations of Io’s volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys |journal=Icarus |last=Lopes |first=R. M. C. |coauthors=''et al.'' |pages=140–174 |volume=169 |issue= 1|year=2004 |doi=10.1016/j.icarus.2003.11.013 |bibcode=2004Icar..169..140L}}</ref>. Хăшпĕр вулканĕсем [[кӳкĕрт|кӳкĕртпе]] кӳкĕрт оксидне 500 км ытла çӳлелле ывăтаççĕ. Ио çинче 100 ытла ту, вĕсем спутникăн силикатлă хуппи хĕсĕннипе пулнă. Хăшпĕр ту вĕçлексем çĕр çинчи [[Джомолунгма|Джомолунгмăран]] çӳллĕрех <ref name="Schenk2001">{{cite journal |last=Schenk |first=P. |coauthors=''et al.'' |year=2001 |title=The Mountains of Io: Global and Geological Perspectives from ''Voyager'' and ''Galileo'' |journal=Journal of Geophysical Research |volume=106 |issue=E12 |pages=33201–33222 |doi=10.1029/2000JE001408 |bibcode=2001JGR...10633201S}}</ref> — например, гора [[Южная Боосавла]] выше Джомолунгмы в два раза. 
==Космос аппарачĕсемпе сăнани==

=== «Пионер» ===
Ио патне чи малтан йĕкĕреш аппратсем «[[Пионер-10]]» тата «[[Пионер-11]]» пулнă, вĕсем спутник патĕнче 1973-мĕш çулхи раштавăн 3-мĕшĕнче тата 1974-мĕш çулхи раштавăн 4-мĕшĕнче вĕçсе иртнĕ<ref name="PioneerChap5">{{cite web|url=http://history.nasa.gov/SP-349/ch5.htm|title=First into the Outer Solar System|accessdate=2007-06-05|last=Fimmel|first=R. O.|coauthors=et al.|year=1977|month=|work=Pioneer Odyssey|publisher=NASA|pages=|language=|archiveurl=https://www.webcitation.org/61Cw4mwfm?url=http://history.nasa.gov/SP-349/ch5.htm|archivedate=2011-08-25|quote=}}</ref>. Аппаратсем вĕçнине радиопа сăнаса Ион массине тата тачăлăхне  тĕрĕслетме сай пулнă. Ио пăртан мар, силикат породисенчен тăнине палăртнă<ref name="Anderson1974">{{cite journal | last=Anderson |first=J. D. |coauthors=''et al.'' |title=Gravitational parameters of the Jupiter system from the Doppler tracking of Pioneer&nbsp;10 |journal=Science |volume=183 |issue= 4122|pages=322–323 |year=1974 |url= |doi =10.1126/science.183.4122.322 | pmid=17821098 |bibcode = 1974Sci...183..322A}}</ref>. Ку аппаратсем Ио çинче атмосферăн çӳхе сийне тата орбити патĕнче интенсивлă радиаци пиçихине курма май пулнă. «Пионер-11» çинчи камера çурçĕр поляр облаçне лайăх пахалахпа ӳкерме пултарнă<ref name="Pioneer11image">{{cite web|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/io/pioio.html|title=''Pioneer&nbsp;11'' Images of Io|work=Galileo Home Page|accessdate=2007-04-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/61Cw5W70D?url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/|archivedate=2011-08-25}}</ref>. «Пионер-10» та  ӳкермелле пулнă, анчах радиаци шайĕ пысăк пулнипе сăнавсем ăнăçла пулманн<ref name="PioneerChap5" />.

=== «Вояджер» ===
[[Ӳкерчĕк:Loki Patera Color Voyager.jpg|thumb|«[[Вояджер-1]]» тунă ӳкерчĕксенчен тунă спутникăн мозаики]]
«Вояджер-1» тата «Вояджер-2» космос аппарачĕсем Ио патĕнче 1979 -мĕш çулта ĕçсе кайнă, вĕсен фотоаппаратури спутника лайăхрах пахалăхпа ӳкерме май панă. «Вояджер-1» Ио патенчен {{nobr|20 600 километрта}} 1979-мĕш çулхи пушăн 5-мешĕнче иртсе кайнă <ref name="VoyagerDesc">{{cite web
 |url         = http://pds-rings.seti.org/voyager/mission/
 |title       = Voyager Mission Description
 |date        = 1997-02-19
 |work        = The Planetary Rings Node — Planetary Data System ([[НАСА]])
 |publisher   = [[Институт SETI]]
 |accessdate  = 2014-04-19
 |lang        = en
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/61Cw69Glf?url=http://pds-rings.seti.org/voyager/mission/
 |archivedate = 2011-08-25
}}</ref>. Спутник çинчен тунă ӳкерчĕсем спутник çинче темĕскерле тĕрлĕ тĕслĕ кратерсем çук пейзаж кăтартнă<ref name="Smith1979">{{cite journal |title=The Jupiter system through the eyes of Voyager 1 |journal=Science |last=Smith |first=B. A. |coauthors=''et al.'' |pages=951–972 |volume=204 |issue= 4396|year=1979 |doi=10.1126/science.204.4396.951 |pmid=17800430 |bibcode=1979Sci...204..951S}}</ref>. Пысăх пахалăхпа тунă фото çинче нумай тĕлĕнселле формăлла шăтăклă, Джомолунгмăран çӳлĕрех тулă çăмрăк си курăннă.
=== «Галилео» ===
«Галилео» космос аппарачĕ Ио патне 1995-мĕш çулта вĕçсе çитнĕ 
[[Ӳкерчĕк:Iosurface.jpg|thumb|Ио çийĕн «Галилео» тата «Çĕнĕ горизонтсем» КА тĕпченĕ вăхатри улшăнусем]]

=== Атмосфера ===
{{Main|Ио атмосфери}}[[Ӳкерчĕк:Io Aurorae color.jpg|thumb|left|Ио атмосферин çӳлти сийĕсенчи [[Çурçĕр шевли]]. Тĕрлĕ тĕççĕме атмосферăн тĕрлĕ компоненчĕсем çутатаççĕ. Натри - симĕс тĕс, кислород - хĕрлĕ, вулкан газĕсем-
 кăвак, сăмахран кӳкĕрт диоксчĕ{{Нет АИ|16|2|2016}}. Ио тĕттĕмленнĕ вăхăтра ӳкернĕ]]
Ио питĕ çӳхе тĕпрен илсен кӳкĕрт диоксчĕнчен (SO<sub>2</sub>) тăракан [[Атмосфера]] пур, унта тата кăштах кӳкĕрт моноиоксчĕ (SO), [[натри хлоричĕ]] (NaCl) тата [[кӳкĕрт]] [[кислород]] атомĕсем<ref name="IobookChap10">{{cite book |last=Lellouch |first=E.; et al. |editor=Lopes, R. M. C.; and Spencer, J. R. |title=Io after Galileo |year=2007 |publisher=Springer-Praxis |isbn=3-540-34681-3 |pages=231–264 |chapter=Io's atmosphere}}</ref>. 
== Çавăн пекех пăхăр ==
{{See also|Ио облаçĕсен ят-йшĕ|Ио вулканĕсен ят-йшĕ|Ио тăвĕсен ят-йшĕ}}
== Литература ==
* {{кĕнеке
 |автор         =[[Бурба, Георгий Александрович|Бурба Г. А.]]
 |ответственный =Отв. ред. [[Флоренский, Кирилл Павлович|К. П. Флоренский]] и Ю. И. Ефремов
 |пуçелĕк      =Номенклатура деталей рельефа галилеевых спутников Юпитера
 |ссылка        =https://books.google.com.ua/books?hl=ru&id=N3Y4AAAAIAAJ
 |место         =Москва
 |издательство  =Наука
 |год           =1984
 |страниц       =84
 |ref           =
}}
* {{кĕнеке|автор=Силкин Б. И.|пуçелĕк=В мире множества лун|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1982|страниц=208|тираж=150000|ref=Силкин}}
== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Io Профиль спутника] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140328070837/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Io |date=2014-03-28 }} на [http://solarsystem.nasa.gov/ сайте НАСА об исследовании Солнечной системы] {{ref-en}}
* [http://www.nineplanets.org/io.html Профиль спутника] на [http://www.nineplanets.org/ веб-сайте Билла Арнетта «Девять планет»]{{ref-en}}
* [http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/jupiter/moons/io.html&edu=high Описание Ио] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100413105049/http://www.windows.ucar.edu/ |date=2010-04-13 }} в проекте [[Мичиганский университет|Мичиганского университета]] «[http://www.windows.ucar.edu/ ́Окна во Вселенную] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100413105049/http://www.windows.ucar.edu/ |date=2010-04-13 }}»{{ref-en}}
* [http://www.solarviews.com/eng/io.htm Страница Ио] на [http://www.solarviews.com/eng/ сайте Кальвина Хамильтона «Виды Солнечной системы»] {{ref-en}}
 Видео о [https://web.archive.org/web/20120301025914/http://sos.noaa.gov/videos/Io.mov вращении Ио] от Национального управления океанических и атмосферных исследований {{ref-en}}
* [http://stereomoons.blogspot.com/2009/10/galileo-4-moons-at-400-years.html 3D-изображения и видео со спутников Солнечной системы, включая и Ио] {{ref-en}}
=== Ӳкерчĕксем ===
* [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Io Каталог НАСА изображений Ио] {{ref-en}}
* [http://pirlwww.lpl.arizona.edu/missions/Galileo/releases/ Изображения со спутника «Галилео»] {{ref-en}}
{{col-2}}
=== Карттăсем ===
* [https://astrogeology.usgs.gov/maps/io-voyager-galileo-global-mosaics Глобальная карта Ио] на сайте [https://astrogeology.usgs.gov/ планетной геологии USGS], основанная на снимках с «Вояджеров» и «Галилео» {{ref-en}}
* [http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/IO/target Список наименованных деталей поверхности Ио] и [http://planetarynames.wr.usgs.gov/images/io_comp_color.pdf карта с их названиями] на [http://planetarynames.wr.usgs.gov/ сайте планетной номенклатуры USGS] {{ref-en}}

* [http://www.cosis.net/abstracts/EAE03/07912/EAE03-J-07912.pdf The Conundrum Posed by Io’s Minimum Surface Temperatures] {{ref-en}}
* [http://planetologia.elte.hu/io/ Список гор Ио] {{ref-en}}
* [https://astrogeology.usgs.gov/geology/io-cassini-visible-aurorae Снимки полярных сияний на Ио, сделанные «Кассини»] {{ref-en}}
* [http://www.freescience.ru/io/main.html Сайт об Ио] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100407012057/http://www.freescience.ru/io/main.html |date=2010-04-07 }} {{ref-ru}}
* [http://www.vokrugsveta.ru/publishing/vs/archives/?item_id=2667 Популярная статья о вулканизме планет] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080227050229/http://www.vokrugsveta.ru/publishing/vs/archives/?item_id=2667 |date=2008-02-27 }} {{ref-ru}}

{{Атмосферăсем}}
{{Хĕвел системи}}
{{Юпитер спутникĕсем}}

[[Категори:Планетăсемпе астероидсен ячĕсем]]
[[Категори:1610-мĕш çулта уçнă астрономи объекчĕсем]]
[[Категори:Юпитер спутникĕсем]]