Китай Халăх Республики страницӑн кодне пӑхни

{{Патшалăх
|ChNm = Китай
|NationName = Zhōnghuá rénmín gònghéguó
|FlagTitle = [[Китай ялавĕ]]
|PicFlag = [[Ӳкерчĕк:Flag of the People's Republic of China.svg|125px]]
|LctCn = [[Ӳкерчĕк:China in its region (claimed hatched).svg|250px]]
|CoA = [[Ӳкерчĕк:National_Emblem_of_the People's Republic of China (2).svg|125px]]
|CoATitle = [[Китай гербĕ]]
|LNGs = [[китай чĕлхи]]
|CapCn = [[Пекин]]
|BigCity = [[Шанхай]]
|TitleGl = [[Ирак председателĕсем|Председатель]]
|PrezName = [[Ху Дзиньтао]]
|MinList = [[Патшалăх Канашлăвĕн премьерĕ]]
|MName = [[Вень Дзябао]]
|SqNumb = 4
|SqAll = 9&nbsp;596&nbsp;960
|YearP = 2004
|NasPop = 1&nbsp;298&nbsp;847 624
|NasPlot = 135
|NasNum = 1
|Valuta = [[Юань (валюта)|Юань]]
|GTOt = +08
|GTDo = +08
|GimnName = [[Китай патшалăхĕн гимнĕ]]
|Domen = .cn
|Tel = 86
}}

'''Китай''' ({{lang-zh|中国}} / ''Джунго'', «вăтам çĕр çинчи патшалăх» пек вуланать) — Азин Хĕвелтухăç енче вырнаçнă патшалă'''р''': Эсир сайта кӗмен. Ҫавна май, мӗн те пулин улӑштарсан сирӗн х. Çын шучĕпе чи нумайи шутланать. Пурĕ 1,4 млрд. яхăн çын пурăнать. [[Культура|Культури]] питĕ пуян та авалхискер. Официаллă '''Китай Халăх Республики''' ятлă. Кĕскен КХР.

Çĕр лаптăкĕпе Китайран пысăккисем [[Раççей]], [[АПШ]], [[Канада]]. КХРпа юнашар пурĕ 14 патшалăх вырнаçнă: [[Афганистан]], [[Бутан]], [[Мьянма]], [[Инди]], [[Казахстан]], [[Кăркăсстан]], [[Лаос]], [[Монголи]], [[Непал]], [[КХДР]], [[Пакистан]], [[Раççей]], [[Таджикистан]] тата [[Вьетнам]].


== Халăхĕсем ==
[[Ӳкерчĕк:Population_density_of_China_by_first-level_administrative_regions_Russian.png|мини|250px|Китайри халăх йышлăхĕ, [[2005]].]]

=== Китай историийĕн тапхăрĕсем ===

'''Китай историллĕ ăслăлăхĕнче йышăннă хронологиллĕ таблица'''
{|class="standard"
! Çулсем !! Патшалăх (ăру)
|-
! Пирĕн эрăччен
|-
|[[пирĕн эрăччен 2357]] — [[пирĕн эрăччен 2255]]
|Кăссайлă тăрăм [[Яо (император)|Яо]]
|-
|[[пирĕн эрăччен 2255]] — [[пирĕн эрăччен 2205]]
| Кăссайлă тăрăм [[Шун]]
|-
|[[2205 до н. э.]] — [[1766 до н. э.]] 
| Кăссайлă ăру [[Ся (китай ăрăвĕ)|Ся]]
|-
|[[пирĕн эрăччен 1766]] — [[пирĕн эрăччен 1122]]
|[[Шанг-Йин ăрăвĕ]]н йăла-йĕрки хыпарĕсем
|-
|[[пирĕн эрăччен 1122]] — [[пирĕн эрăччен 247]]
|[[Джоу ăрăвĕ]]н йăла-йĕрки хыпарĕсем
|-
|[[пирĕн эрăччен 246]] — [[пирĕн эрăччен 207]]
|[[Цин ăрăвĕ]]н йăла-йĕрки хыпарĕсем
|-
|[[пирĕн эрăччен 206]] — [[220]] н. э.
|[[Шанг-Йин ăрăвĕ]]н йăла-йĕрки хыпарĕсем (çав шутра [[Анăç Хань]] — [[пирĕн эрăччен 206]] — [[25]], [[Тухăç Хань]] — [[25]] — [[220]])
|-
! Пирĕн эра
|-
|[[220]] — [[264]]
|[[Вей (патшалăх)|Вэй ăрăвĕ]], [[Виçпатшалăх]]
|-
|[[265]] — [[420]] 
|[[Дзин ăрăвĕ]] ([[Анăç Дзин]]: [[265]]—[[316]], Тухăç Цзинь: [[317]]—[[420]])
|-
|[[420]] — [[479]]
|[[Сунг ăрăвĕ]]
|-
|[[479]] — [[501]]
|[[Ци ăрăвĕ]]
|-
|[[502]] — [[556]]
|[[Лянг ăрăвĕ]]
|-
|[[557]] — [[588]]
|[[Чен ăрăвĕ]]
|-
|[[589]] — [[618]]
|[[Суй ăрăвĕ]]
|-
|[[618]] — [[907]]
|[[Танг ăрăвĕ]]
|-
|[[907]] — [[959]]
|[[Пиллĕк ăру тапхăрĕ]]
|-
|[[960]] — [[1279]]
|[[Сунг ăрăвĕ]]
|-
|[[1280]] — [[1368]]
|[[Юань ăрăвĕ]] ([[монголсем|монгол]])
|-
|[[1368]] — [[1644]]
|[[Минг ăрăвĕ]]
|-
|[[1644]] — [[1911]]
|[[Цинг ăрăвĕ]] ([[манджурсем|манджур]])
|-
|[[1912]] — [[1949]] 
|[[Китай республики]]
|-
|[[юпа, 1]] [[1949]]
|Китай Халăх Республики
|}

== Халăх çыравĕсем ==
Китайра халăх çыравне 1953, 1964 тата 1982 çулсенче ирттернĕ. 1987 çулта ертӳлĕх тепĕр çыравне 1990 çулта ирттернĕ, хыççăн кашнине — 10 çулра пĕрр. 008 180 738 çын кăтартнă 1982 çулхи халăх çыравĕ унченхи кĕ çыравĕнчен (1953—582 млн) тĕрĕсрех шутланать. 1982 çултанхинче тĕнче йĕркеленӳлĕхĕсем те пулăшнă, çав шутра 15,6 млн доллар панă [[ОПН пурăнакан халăх фондĕ]] (UNFPA).

2000 халăх çырăвĕпе Китайра 1,2 млрд çын пурăннă.

* Паянкунхи халăх: 1 329 349 388 (2007, оценка)
* Халăх ӳсĕмĕ: 0,606 % (2007)
* [[Çурални]]: 13,45 ача 1000 çын çине (2007)
** 1,73 ача пĕр хĕрарăм çине (2006)
* [[Вилĕмлĕх]]: 7 вилĕм 1000 çын çине (2007)
* Пулас пурнăç тăсăлăвĕ: 72,58 çул (2007)
** арçынсен: 70,89 çул (2007)
** хĕрарăмсен: 74,46 çул (2006)

Çуллăх:
* 0-14 çулсем: 20,8 % (ар. 145 461 833; хĕр. 128 445 739) (2006)
* 15-64 çулсем: 71,4 % (ар. 482 439 115; хĕр. 455 960 489) (2006)
* 65 çултан аслăрах: 7,7 % (ар. 48 562 635; хĕр. 53 103 902) (2006)

Арлăх:
* Çуралнă чух: 1,12 ар./хĕр. (2006)
* 15 çулччен: 1,13 ар./хĕр. (2006)
* 15-64 çулсем: 1,06 ар./хĕр. (2006)

== КХР (историпе хальхи кун-çуллăхĕ) ==
Пурăнакан халăх тата Китайăн ака-суха çĕр лаптăкĕ:<ref>http://hist1.narod.ru/Science/China/China1.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071214124057/http://hist1.narod.ru/Science/China/China1.htm |date=2007-12-14 }}</ref>

Китай çĕнче пулăн пулăн тĕплех кулĕчĕвлĕ вултарасен мирдĕсен япасăр. Патшалăх историясем, культурасем пан традициясем пулăн. Китайне тухан этник группалар, хань, уйгур, тибет, монгол пан ăвăлчĕла вăйхатнă. Хань патшалăх этник группа ĕнче пулăн пан китайне 92% сутă.

Китайне кăнеклĕ урбанизация процессе пулăн тухан. Бишлĕ 60% китайне<ref>https://worldinfotravel.com/ru/country-china-time/</ref> явлă халăх манрачĕ вăрчалхан пулăн, пан ошшо 40% - çултанăл манрачĕ вăрчалхан. Китайне пулăн курăнлăх городах, Пекин, Шанхай, Гуанчжоу пан Шэньчжэнь явлă пулăн.

Китайне патшалăх население кочала канчалĕ тӳп караш тухма. Инне патшалăх причина - туханăкай ҫитсен пулăн япалхан пулăн пурнашалхан пан хушшĕ ҫаврашланма. Инне китайне районсем пулăн население туплана пулăн, инне патшалăх районсем пулăн население улĕ некыйлех.

Сутăл тухан, Китай пулăн дĕлшӳл тӳшӳмӗ пан япалхан япасăрне валалла мирдĕсен, яралаш валалла культурă пан этник характеристикăсем пулăн, пулăн яралаш пан путешествие канталăх маҫӑлӑхсен пурнав.
{|border=1
!Çул
!Ака çĕр лаптăкĕ, млн. цин
!Халăх, млн. çын
!Пĕр çын çинеллĕх ака çĕр лаптăкĕ, му
|-
|1661
|5.5
|105.3
|5.2
|-
|1675
|6.1
|101.7
|6
|-
|1724
|7.2
|130.6
|5.5
|-
|1753
|7.8
|183.7
|4.3
|-
|1766
|7.8
|208.1
|3.8
|-
|1812
|7.9
|361.6
|2.2
|-
|1833
|7.4
|398.9
|1.9
|-
|1850
|7.7
|432.2
|1.8
|}

== Тавралăхĕпе транспорчĕ ==
[[Ӳкерчĕк:ChinaRailwayNetwork.png|мини|500px|центр|Китайăн чукун çулĕсен эрешĕ ([[China Railways]])]]

Автомобиль çулĕсен тăсăлăвĕ (ялсенчисене шута илсе) 3,5 млн çм. Хальхи нумай ярăмлă автострадăсен пĕтĕмлĕ тăсăлăвĕ 2006 çул вĕçне 45,3 пи çм (2006 çулта 4,3 пин çм автострада туса хунă) çитнĕ.

Чукун çулĕсен пĕтĕмлĕ тăсăлăвĕ [[China Railways]] 2006 çул вĕçнелле 76,6 пин çм (2006 году 1,2 пин çм хутшăннă) çитнĕ.<ref>«О развитии транспортной инфраструктуры в Китае». БИКИ, 04.12.07 г.</ref> 2006 çулта чи çӳллĕ сăртлă (тинĕс шайĕнчен 5072 м çуллĕ) чукун çула [[Тибет]]ре тума $4,2 млрд ĕçе янă .

== Хуçалăхĕ ==
=== Юань ===

== Халăхĕ ==
[[Ӳкерчĕк:China-demography.png|мини|справа|250px|КХР халăх улшăнăвĕ.]]
== Административлă тытăмлăхĕ ==
{{main|Китайăн администраци тытăмлăхĕ}}

* 22 провинцисем ;
* 5 автономлă районĕсем ;
* 4 муниципаллă районĕсем.

== Китай хулисем ==
{{Китай хулисем}}

== Çавăн пекех ==
* [[Китай халăхĕсем]]

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://russian.china.org.cn/russian/32456.htm Китай вак халăхĕсем]

{{Ази патшалăхĕсем}}
{{Социализм патшалăхĕсем}}

[[Категори:Ази патшалăхĕсем]]
[[Категори:Китай халăхĕ]]
[[Категори:Китай]]
[[Категори:Китай историйĕ]]
[[Категори:Патшалӑхсем, алфавитпа]]