Красноярск Енӗ страницӑн кодне пӑхни

[[Ӳкерчĕк:Map of Russia (2014–2022) - Krasnoyarsk Krai.svg|thumb|Красноярск Енӗ]]
'''Красноя́рск Енӗ'''<ref>{{Кĕнеке|автор=М. Д. Горячко, Г. С. Самойлова, С. В. Кузьминых, В. И. Фёдорова, А. Н. Прокинова, П. С. Павлинов|пуçелĕк=Красноярский край|каçă=https://bigenc.ru/geography/text/2107466#|кăларăм=Большая Российская Энциклопедия|вырăн=Москва|издательство=Издательство «Большая российская энциклопедия»|год=2010|том=15|страницы=630|страниц=767|isbn=978-5-85270-346-0|isbn2=|тираж=60 000}}</ref> — [[Раççей Федерацийĕ|Раççей Федерацин]] [[Çĕпĕр федераци тăрăхĕ]]нчи субъекчĕ; [[Раççей экономикине районлани|Тухăç-Çĕпĕр экономика районне]] кĕрет. Территорипе Раççейре енсенчен чи шултри шутланать. Лаптăкĕ — 2 366 797 км²: кăштах [[Казахстан]] е [[Аргентина]] территоринчен пĕчĕкрех, [[Мексика|Мексикăран]] пысăкрах пулать. 

Тĕнчери администрациллĕ-территориллĕ виçесем хушшинче [[Якути]]пе [[Анăç Австрали]] хыççăн, виççĕмĕш вырăнта.

1934 çулхи раштавăн 7-мĕшĕнче туса хунă. Администраци центрĕ — [[Красноярск]] хула. Хальхи чикĕсем [[Енисей кĕпĕрни]]н чиккисемпе пĕрех темелле.

Тухăç енче Якутипе тата [[Иркутск облаçĕ]]пе, кăнтăр енче [[Тăва]]па тата [[Хакаси]]пе, [[Кемĕр облаçĕ|Кемĕр]], [[Томск облаçĕ|Томск]] облаçĕсемпе, анăç енче [[Хантă-Манси автономи тăрăхĕ|Хантă-Манси]] тата [[Ямал-Ненец автономи тăрăхĕ|Ямал-Ненец]] автономи тăрăхĕсемпе чикĕ тытать. Çурçĕрелле Кар тинĕсĕ урлă Архангельск облаçĕпе (Çĕнĕ Çĕр) кӳршĕлле.

== Истори ==
{{main|Красноярск Енĕн историйĕ}}

=== Тахçанхи тапхăр ===
Авалхи çын çак çĕре малти [[палеолит]]ра килнĕ тесе çирĕплетнĕ. 28—32 пин çул ĕлĕкрех [[Афонт тăвĕ]]нче, 4-мĕш Куртакра, Каштанкра, Кова-вăрри, Бражное таврашĕнче çын тăнине палăртнă<ref>[[Генералов Анатолий Георгиевич|Генералов А. Г.]] {{cite web|title=Поздний палеолит — ранний мезолит Канско-Енисейского региона|url=http://www.sati.archaeology.nsc.ru/Home/pub/index.html?id=1066#con|archiveurl=https://web.archive.org/web/20040811081205/http://www.sati.archaeology.nsc.ru/Home/pub/index.html?id=1066#con|archivedate=2004-08-11|deadlink=yes}} : автореферат дис. … доктора исторических наук : 07.00.06 / Иркутский гос. ун-т. — Иркутск, 2001. — 42 с.</ref>.

[[Красноярск шыв усравĕ]]н Дербин кӳлмекĕн çыранĕнче чи ĕлĕкех пытарнисене тупнă, вĕсене каргин вăхăчĕн (29—30 пин çул каярах) конощел сивĕтни тапхăрĕнче пытарнă теççĕ<ref>''Стасюк И. В., Акимова Е. В., Томилова Е. А., Лаухин С. А., Санько А. Ф., Тихомиров М. Ю., Махлаева Ю. М.'' Палеолитические местонахождения Дербинского археологического района (Красноярское водохранилище)</ref>. Покровка II (Малый Лог II) патĕнче чакаласа тупнă ''[[Homo sapiens]]'' тĕсне кĕрекен çынăн çамка шăмми 27740±150 çул выртнă теççĕ.<ref>''Akimova E., Higham T., Stasyuk I., Buzhilova A., Dobrovolskaya M., Mednikova M.'' «A new direct radiocarbon AMS date for an Upper Palaeolithic human bone from Siberia» // Archaeometry, 2010, V.52, pp.1122-1130.</ref>. 18—24 пин çул каярах тапхăрта Ачинская тата Тарачиха таврашĕнче çын тăнă вырăн пулнă. [[Лиственка (çын тăнă вырăн)|Лиственка]] патĕнче вара 16,5—10 пин çул каялла тăнă, имĕш.


Бронза ĕмĕренче [[Андроново (Красноярск Ен)|Андроново]] ялĕ патĕнче çын вилисене пытарнисене [[андронов культури]]не (п. эрч. XVII—IX ĕмĕрсенче) кĕртеççĕ.

== Ен администрацийĕ ==
* Кĕпереттĕр [[Хлопонин Александр Геннадьевич|Александр Хлопонин]] ([[юпа, 17]] [[2002]])
* Саккуни тăвакан Пуху Ертӳçи — [[Усс Александр Викторович|Александр Усс]]

== Тавралăхĕ ==
Красноярск Енĕ [[Енисей (юханшыв)|Енисей]] çĕр-шывĕн лаптăкĕнче вырнаçнă. Çурçĕрĕнче [[Çурçĕр Пăрлă океан]]ăн икĕ тинĕсĕн — [[Кар тинĕсĕ|Карпа]] [[Лаптевсен тинĕсĕ|Лаптевсен]] тинĕсĕ хĕррине тухать.

Лаптăкĕ 2&nbsp;366&nbsp;800 çм², Раççей территорин 13,86 %.

Ен [[Якути]]пе [[Иркут облаçĕ]]пе тухăçра, [[Тува]]па [[Хакаси]]пе кăнтăрта, [[Кемĕр облаçĕ|Кемĕрпе]] [[Томь облаçĕ|Томь]] облаçĕсемпе, [[Хантă-Манси автономи тăрăхĕ — Югра|Хантă-Мансипе]] [[Ямал-Ненец автономи тăрăхĕ|Ямал-Ненец]] автономи тăрăхĕсемпе анăçра чикĕ тытать.

=== Климачĕ ===

== Территориллĕ-администрациллĕ тытăмлăхĕ ==
{| class="toccolours" style="margin: 0 2em 0 2em"
|-
| bgcolor="#C0C0C0" | '''15 пин çын ытла пурăнан вырăнсем''' <br /> [[2007]], кăрлач, 1 тĕлне
|-
|
<table width="600" border="0" cellspacing="1" cellpadding="0">
 <tr align="left">
  <td width="35%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Красноярск]]</td>
  <td width="15%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">927,2</td>
  <td width="35%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Сосновоборск (Красноярск Ен)|Сосновоборск]]</td>
  <td width="15%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">30,2</td>
 </tr>
 <tr align="left">
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Норильск]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">209,3</td>
 <td width="35%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Дудинка]]</td>
  <td width="15%" style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">24,6</td>
 </tr>
 <tr align="left">
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Ачинск]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">111,6</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Боготол]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">22,3</td>
 </tr>
 <tr align="left">
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Канск]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">100,3</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Берёзовка (Красноярск ен)|Берёзовка]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">21,0</td>
 </tr>
 <tr align="left">
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Железногорск (Красноярск Ен)|Железногорск]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">93,9</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Енисейск]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">19,2</td>
 </tr>
 <tr align="left">
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Зеленогорск (Красноярск Ен)|Зеленогорск]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">68,6</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Бородино (Красноярск Ен)|Бородино]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">18,8</td>
 </tr>
 <tr align="left">
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Минусинск]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">67,1</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"> [[Шушенское]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">18,7</td>
 </tr>
 <tr align="left">
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Лесосибирск]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">64,4</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Иланский]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">16,3</td>
 </tr>
 <tr align="left">
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Назарово]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">53,9</td>
 <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Ужур]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">16,1</td>
 </tr>
 <tr align="left">
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Шарыпово]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">38,8</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Кодинск]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">15,0</td>
 </tr>
 <tr align="left">
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"> [[Дивногорск]]</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;">30,7</td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;font-weight:bold;"></td>
  <td style="font-family:Verdana, Arial;font-size:10px;"></td>
 </tr>
 
</table>
|}

== Шыв пуянлăхĕсем ==
Красноярск енĕ шыв янтă пуррисемпе ырлăхлă тивĕçĕннĕ. Кăнтăртан çурçĕрелле тĕнчери чи пысăк юхан шывсенчен пĕри — Енисей — кĕрлесе шывне куçарать. 

=== Кӳлĕсем ===
Красноярск енĕнче 323 пин кӳлĕ, анлăшĕ 300 метр ытла тата лаптăкĕ тăхăр гектар ытла. Унсăр пуçне чылай кӳлĕ юр пуян ирĕлнĕ çулсенче çуралать. 

Енĕн 86 % кӳлли Поляр çавринче вырнаçнă. Пысăк кӳллисенчен пĕри — [[Таймăр (кӳле)|Таймăр]]. Унăн шыв йăлтăрккин лаптăкĕ 4560 тăваткал çухрăм. Урăххисем: Мăн Хантă, [[Пясино (кӳлĕ)|Пясино]], [[Кета (кӳлĕ)|Кета]], [[Лама (кӳлĕ)|Лама]].

Енĕн варринче 16 пине яхăн кӳлĕ. Кăнтăр çĕрĕсенче 4 пине ытла кӳлĕ шутланать. 

Хăш кӳлĕсен шывĕпе сипленме те юрать. Вĕсем çаксем: Ладейное, [[Шира (кӳлĕ)|Шира]], [[Учум (кӳлĕ)|Учум]], [[Такар (кӳлĕ)|Такар]], [[Инкуль (кӳлĕ)|Инкуль]], [[Иткуль (кӳлĕ, Красноярск ен)|Иткуль]], [[Кăсăкуль (кӳлĕ)|Кăсăкуль]] итата урăххисем те.

=== Юханшывсем ===
[[Ӳкерчĕк:Mana river 1.jpg|thumb|300px|Мана юханшывĕ.]]
{| class="wikitable"
|-
! Ячĕ
! Тăрсăлăвĕ, çм
! Шыв лаптăкĕ <br />км<sup>2</sup>
! Çулти вăтам <br /> усă курни, м<sup>3</sup>/с
! Çулти вăтам <br />юхăм калăпăшĕ, çм<sup>3</sup>
|-
| [[Енисей (юханшыв)]]
| 3487
| 2580000
| 18600
| 591
|-
| [[Ангара (юханшыв)]]
| 1799
| 1039000 
| 4390
| 138
|-
| [[Кан (юханшыв)]]
| 629
| 36900
| 286
| 8,92
|-
| [[Мана (юханшыв)]]
| 475
| 9320
| 985
| 3,11
|-
| [[Тупă (юханшыв)]]
| 119
| 36900
| 771
| 24,5
|-
| [[Оя (юханшыв)]]
| 254
| 5300
| 632
| 1,99
|-
| [[Сыда (юханшыв)]]
| 207
| 4450
| 283
| 0,89
|-
| [[Сым (юханшыв)]]
| 699
| 31600
| 244
| 7,7
|-
| [[Мăн Пит (юханшыв)]]
| 415
| 21700
| 238
| 7,51
|-
| [[Курейка (юханшыв)]]
| 888
| 44700
| 724
| 22,8
|}

== Çут çанталăка упраасси (Экологи) ==
== Управлăхсем ==
[[Ӳкерчĕк:1 stolb.jpg|thumb|300px|Управлăх "Юпасем"]]
Красноярск енĕнче пиллĕк [[управлăх]] йĕркеленĕ. Вĕсен пур çĕрĕн лаптăкĕ 8,8 млн га, ку вара енĕн 3,8% территорийĕ пулать.

* [[Юпасем (управлăх)]]
* Тунгус метеорит управлăхĕ
* "Шуша хырлăхĕ" — наци паркĕ
тата урăх.

Енре 2 млн га анлăшлĕ 25 [[яваплă управ]] туса хунă. Малашне тата 2 млн га лаптăк калăпăшлĕ 44 заказник уйăрса тума ĕçлĕ шухăш пур.


== Халăх йышĕ ==
[[Ӳкерчĕк:Nenets 1860x by Denier.jpg|thumb|250px|Ненецсем. [[1860]]-мĕ çулсем]]
2002 ҫулта Красноярск Енӗнче ҫакнашкал тӗрлӗ халӑн пурӑннӑ<ref>http://www.perepis2002.ru/ct/doc/English/4-2.xls {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070217070612/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/English/4-2.xls |date=2007-02-17 }}</ref>:
# [[Вырăссем]] — 88,95 %
# [[Украинсем]] — 2,31 %
# [[Тутарсем]] — 1,5 %
# [[Нимĕçсем]] — 1,24 %
# [[Азербайджансем]] — 0,66 %
# [[Белоруссем]] — 0,61 %
# [[Чăвашсем]] — 0,57 %
# Нацине кăтартманнисем — 0,51 %
# [[Эрменсем]] — 0,37 %
# [[Мордвасем]] — 0,25 %
# [[Ненецсем]] — 0,21 %
# [[Марисем]] — 0,17 %
# [[Хакассем]] — 0,16 %
# [[Эстунсем]] — 0,14 %
# [[Кăркăссем]] — 0,13 %
# [[Пушкăртсем]] — 0,13 %
# [[Молдавансем]] — 0,13 %
# [[Таджиксем]] — 0,12 %
# [[Удмуртсем]] — 0,11 %
# [[Латышсем]] — 0,10 %
# [[Узбексем]] — 0,09 %
# [[Казахсем]] — 0,09 %
# [[Поляксем]] — 0,08 %
# [[Якутсем]] — 0,08 %
# [[Лезгинсем]] — 0,07 %
# [[Литвасем]] — 0,07 %
# [[Чикансем]] — 0,07 %
# [[Грузинсем]] — 0,06 %
# [[Еврейсем]] — 0,06 %
# [[Осетинсем]] — 0,06 %
# [[Нганасансем]] — 0,05 %
# [[Тувинсем]] — 0,05 %
# [[Кетсем]] — 0,05 %
# [[Корейсем]] — 0,04 %
# [[Бурятсем]] — 0,04 %
# [[Чеченсем]] — 0,03 %
# [[Грексем]] — 0,03 %
# [[Латгальсем]] — 0,03 %

== Хуçалăхĕ ==
=== Хăватлăхĕ (энергетика) ===
[[Ӳкерчĕк:Krasnoyarsk hydroelectric station.jpg|thumb|300px|Красноярск ГЭСĕ.]]

=== Тĕслĕ металлурги ===
===Машинă тăвакан тата металл ĕçлĕхĕ ===
[[Ӳкерчĕк:Combine Plant.JPG|thumb|300px|Красноярскри комбайн завочĕ.]]

=== Химиллĕ промăçлăх ===
===Атăмлă промăçлăх===
=== Урăх промăçлăх ===
=== Транспортăн инфраструктури ===
[[Ӳкерчĕк:Емельяново АП 1.jpg|thumb|300px|Тĕнче аэропорчĕ "Емельяново"]]

== Этеплĕх ==
Красноярск енче ĕçлеççĕ:
* 12 профессиллĕ театр тата Красноярск ен филармонийĕ;
* 124 ача-пăча кĕвĕ, ӳнерлĕх, хореографиллĕ тата пултарулăх шкулĕсем;
* 1192 енри патшалăх тата муниципаллă вулавăш;
* 49 музей
* 148 кинотеатрпа кино кăтартмалли хатĕр
* Красноярск циркĕ 

=== Театăрсем ===
Красноярск ен территоринче çак театăрсем пултараççĕ:
* [[Красноярск А. С. Пушкин ячĕллĕ драма театăрĕ]];
* [[Красноярск патшалăх кĕвĕ камит театăрĕ]];
* [[Красноярск патшалăх оперăпа балет театăрĕ]];
* [[Красноярск патшалăх çамрăк куравçă театăрĕ]];
* [[Красноярск енĕн пукане театăрĕ]];
* [[Лесосибирск хула театăр «Шырав»]];
* [[Норильск Поляр лешьен Вл. Маяковский ячĕллĕ драма театăрĕ]]
* Минусинск драма театăрĕ.

Красноярск ен театăрĕсенче çак паллă артистсем вăй хунă: [[Жжёнов Георгий Степанович|Г. С. Жжёнов]] тата [[Смоктуновский Иннокентий Михайлович|И. М. Смоктуновский]] — Норильск Поляр лешьен Вл. Маяковский ячĕллĕ драма театăрĕнче. Иннокентий Михайлович Смоктуновский Красноярск А. С. Пушкин ячĕллĕ драма театăрĕ çумĕнчи студире хевте пĕлӳне ӳстернĕ. [[Хворостовский Дмитрий Александрович|Д. А. Хворостовский]] Красноярск патшалăх оперăпа балет тевтăрĕнче юрланă. Минусинск драма театăрĕн сцени çинче [[Ян Василий Григорьевич|В.Г. Ян (Янчевецкий)]] çыравçă хăйĕн пьесисене лартнă (вылянă та).

=== Музейсем ===
== Спорт ==
Красноярск енĕнче 5299 спорт хатĕрĕллĕ тĕп ĕçлет. 2007 çулта красноярск спортсменĕсем пĕтĕм раççей тата тĕнче ăмăртăвĕсенче 116 медале çĕнтерсе илеççĕ. 2007 çулта енре 360 вырăнти спорт йышлă халăхлă турнир, 20 ытла пур раççей тата тĕнче шайĕнчи ăмăртăвĕсене ирттернĕ.

== Çулçӳревлĕх ==
[[1978]] çулта [[Австри]]ре 4-палубăллă "Антон Чехов" теплоходне тунă, халĕ вăл Енисей тăрăх Красноярскран Игаркăна çити круиз туса çӳрет. 

Чылай çулçӳревçĕ [[Шушенское]] çине пырать, «Саян унки» тĕнче кĕвĕ-юрă этнос фестивальне хутшăнать.

[[XIX ĕмĕр]]те Раççейĕн чи паха уес хули шутланнă Енисейск хулин те çулçӳревлĕх пуласлăхĕ тупăçлă.

== Вуламалли ==
* "Итоги социально-экономического развития Красноярского края в 2007 году".// Администрация Красноярского края. Красноярск. 2008 год.
* Безруких, В. "Физическая география Красноярского края" // Красноярское книжное издательство. Красноярск, 1994
* Корытный, Л.М. "Реки Красноярского края" //Красноярск, 1991.
* Е.Е. Михеева, В.Е. Михеев, И.В. Плющ. "Водные ресурсы Енисейского региона" // Красноярск, 2004. 
* Н.Н. Урванцев. "Таймыр – край мой Северный" //Мускав, Мысль, 1978.

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://www.krskstate.ru/flash.aspx Красноярск енĕ — официаллă портал] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071031060854/http://www.krskstate.ru/flash.aspx |date=2007-10-31 }}
* [http://www.legis.krsn.ru/ Красноярск Енĕн саккун тăвакан Пухăвĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080917024216/http://www.legis.krsn.ru/ |date=2008-09-17 }}
* [http://www.newslab.ru/ Красноярск енĕн çĕнĕ хыпарĕсем]
* [http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=24 Красноярск Енĕ "Вся Россия" каталог-хыпарлăхра] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090608023916/http://www.terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=24 |date=2009-06-08 }}
* [http://www.region.krasu.ru/ Манăн Красноярск — халăх энциклопедийĕ]
* [http://krasland.ru/ Красноярск интернет-порталĕ - Красноярск Енĕн пур сайчĕсем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220309065159/http://www.krasland.ru/ |date=2022-03-09 }}
* [http://www.yarmap.ru/ Красноярск енĕн электронлă картти] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071011004833/http://www.yarmap.ru/ |date=2007-10-11 }}
* [http://sbchf.narod.ru/uzk24.html Красноярск Енĕн анлă мар чукун çулĕсем]{{Ĕçлемен каçă|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}  [http://sbchf.narod.ru/ «Cайте о железной дороге»] çинче.

{{Commonscat|Krasnoyarsk Krai}}
{{Раççей Федераци субъекчĕсем}}
{{Раççей регионĕсене пĕрлештерни}}
[[Категори:Красноярск Ен]]