Мари чĕлхи страницӑн кодне пӑхни

{{Чĕлхе
|тĕс =		урал
|ят =		Мари чĕлхи
|тăван ят   =	Марий йылме
|патшалăхсем =	[[Раççей Федерацийĕ]]
|регионсем =	[[Мари Эл]], [[Пушкăртстан]], [[Тутарстан]], [[Свердловск облаçĕ]], [[Киров облаçĕ]]
|официаллă чĕлхе = {{Ялавлани|Мари Эл}}
|калаçакан йышĕ = * улăх-тухăç:
365 316 ([[2010 çулхи халăх çыравĕ|2010]])
* [[Туçи-мари чĕлхи|туçи-мари]]:
23 062 (2010)<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls Çырав-2010]</ref>
|категори = [[Еврази чĕлхисем]]
|классификаци =
[[Урал чĕлхисем|Урал çемьи]]
: [[Финн-укăр чĕлхисем|Финн-укăр турачĕ]]
:: [[Финн-атăл чĕлхисем|Финн-Атăл группи]]
[[Чĕлхе тăванлăхĕ|Тăванла чĕлхесем]]: [[Ирçĕ чĕлхи|ирçĕ]], [[Мăкшă чĕлхи|мăкшă]]
|çыру = [[кириллица]] ([[Мари çырулăхĕ]])
|ГОСТ 7.75-97 = мач 445
}}
'''Мари чĕлхи''' — [[Финн-укăр чĕлхисем]] патне кĕрекен [[чĕлхе]], финн сыпăкĕ. [[Марисем|Марисен]] чĕлхи, [[Мари Эл]] республикинче [[вырăс чĕлхи]]пе пĕрле [[официаллă чĕлхе]] шутланать. [[Марисем]] калаçаççĕ.

== Диалектсем ==
Мари чĕлхи виçĕ тĕп диалект çине пайланать — улăх, туçи тата тухăç калаçăвĕсем. Икĕ литература чĕлхи пур: [[улăх мари чĕлхи|улăх марипа]] [[туçи мари чĕлхи|туçи мари]] диалекчĕсем çинче никĕсленеççĕ. Вĕсем иккĕшĕ те [[XX ĕмĕр]] пуçламăшĕнче йĕркеленсе кайнă. Асăннă литература чĕлхисене пĕрлештерес тĕлĕшпе темиçе проект та йĕркелесе пăхнă, пĕри те ăнăçман. Марипа [[чăваш чĕлхи]] хăй вăхăтĕнче, вăтам ĕмĕрсенче, тачă çыхăнура тăнă. Çав хутшăнуран паян кунчченех мари чĕлхинче нумай чăваш сăмахĕпе ытти чĕлхе единици сыхланса юлнă. [[Федотов Михаил Романович|М.Р. Федотов]] словарĕ тăрăх, ун пек лексема хисепĕ 1 200 яхăн. Чăваш чĕлхинче 200 патне мари сăмахĕ пур.

== Алфавичĕсем ==
[[Ӳкерчĕк:Mari alphabet (1887).jpg|thumb|250px|1887 çулхи мари алфавичĕ]]
=== Улăх мари алфавичĕ ===
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҥ ҥ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӧ ӧ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӱ ӱ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|}

=== Туçи мари алфавичĕ ===
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ä ä
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӧ ӧ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӱ ӱ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӹ ӹ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|}

== [[Чăваш чĕлхи]]пе çыхăнни ==
Мари чĕлхине кĕнĕ чăваш сăмахĕ сасă тĕлĕшĕнчен пăртак улшăнать: хаяр – аяр, сухан – шоган, уксах – окшак, çамрăк – самырык.<ref>[[Фомин Эдуард Валентинович|Э.В. Фомин]]. [[Чи хитре чĕлхе]] [http://chuvash.org/e/d0a7d0b820d185d0b8d182d180d0b520d187c495d0bbd185d0b52028d0ad2e20d0a4d0bed0bcd0b8d0bd29]</ref>

Чăваш чĕлхине мариран килнĕ сăмахсем урăхларах илтĕнеççĕ. Тĕслĕхрен: когыльо – кукăль, кутко – кăткă.

Мари чĕлхине чăвашларан уйрăм сăмахсем кăна мар, грамматика конструкцийĕсем те, вĕсен хушшинче аффикссем кĕнĕ.<ref>[[Мойсио Арто|Арто Мойсио]]. Именные словосочетания марийского и чувашского языков [http://ru.chuvash.org/e/d098d0bcd0b5d0bdd0bdd18bd0b520d181d0bbd0bed0b2d0bed181d0bed187d0b5d182d0b0d0bdd0b8d18f20d0bcd0b0d180d0b8d0b9d181d0bad0bed0b3d0be20d0b820d187d183d0b2d0b0d188d181d0bad0bed0b3d0be20d18fd0b7d18bd0bad0bed0b2]</ref><ref>Hasselbäck, Andre. Tatar & Chuvash Code-copies in Mari. ISBN 91-554-6125-5</ref>

== Сăмах тĕслĕхĕсем <ref>[http://oldforum.chuvash.org/cgi-bin/ikonboard.cgi?act=ST;f=2;t=1878;st=20 Чăвашла-марилле сăмахсар: Чăваш канашлăвĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201028082545/http://oldforum.chuvash.org/cgi-bin/ikonboard.cgi?act=ST;f=2;t=1878;st=20 |date=2020-10-28 }}</ref> ==

{| class="prettytable sortable attable" border="1" width="350"
|-
| width=50% | '''Марилле'''
| width=50% | '''[[Чăвашла]]'''
|-
| кеквлä (кайык)
| кайăк
|-
| комбы
| хур
|-
| лыды
| кăвакал
|-
| цеве
| чăх
|-
| карак
| ула курак
|-
| йуксэ
| [[акăш]]
|-
| оравий (пӧрткай)
| çерçи, салакайăк
|-
| кесия
| [[чĕкеç]]
|-
| кäды
| [[кăвакарчăн]]
|-
| шыжвык
| [[шăпчăк]]
|-
| ышкал
| ĕне
|-
| ӱшкӱж
| [[вăкăр]]
|-
| презы
| пăру
|-
| кесы
| [[качака]]
|-
| шарык
| [[сурăх]]
|-
| тäгä
| [[така]]
|-
| патя
| путек
|-
| имни
| [[лаша]]
|-
| масак
| [[упа]]
|-
| пире
| [[кашкăр]]
|-
| ур
| [[пакша]]
|-
| морен
| [[мулкач]], куян
|-
| шӱле
| [[чĕрĕп]]
|-
| ыдр
| [[каюра]]
|-
| каля
| [[шăши]]
|-
| ырвыж
| [[тилĕ]]
|-
| ел
| [[ăман]]
|-
| арашынгы
| [[шăна]]
|-
| ангремшы
| [[эрешмен]]
|-
| почемыш
| [[сăпса]]
|-
| лепе
| [[лепĕш]]
|}

=== [http://grammar.marlamuter.com/morf_verb.php Глаголĕ] ===

==== Хальхи-пулас вăхăчĕ ==== 

{| class="wikitable"
|-
! Пит
! Пĕррели
! Нумайли
|-
| 1
| -ам/-ем 
| -ына/-ена
|-
| 2
| -ат/-ет 
| -ыда/-еда
|-
| 3
| -еш/-а
| -ыт/-ат
|}

{| class="wikitable"
|-
! Пит
! Пĕррели
! Нумайли
|-
| 1
| ом  
| она, огына
|-
| 2
| от
| ода, огыда
|-
| 3
| ок, огеш
| огыт
|}

==== Иртнĕ вăхăчĕсем ====

{| class="wikitable"
|-
! Пит
! Пĕррели
! Нумайли
|-
| 1
| -ым/-ышым
| -на/-ышна
|-
| 2
| -ыч/-ышыч
| -да/-ышда
|-
| 3
| -о (-ӧ, -е)/-ыш
| -ыч/-ышт
|}

{| class="wikitable"
|-
! Пит
! Пĕррели
! Нумайли
|-
| 1
| шым
| ышна
|-
| 2
| шыч
| ышда
|-
| 3
| ыш
| ышт
|}


{| class="wikitable"
|-
! Пит
! Пĕррели
! Нумайли
|-
| 1
| -ынам/-енам
| -ынна/-енна
|-
| 2
| -ынат/-енат
| -ында/-енда
|-
| 3
| -ыч/-ышт
| -ыныт/-еныт
|}

{| class="wikitable"
|-
! Пит
! Пĕррели
! Нумайли
|-
| 1
| омыл
| огынал, онал
|-
| 2
| отыл
| огыдал, одал
|-
| 3
| огыл
| огытыл
|}

=== Хушнă глаголĕ ===

{| class="wikitable"
|-
! Пит
! Пĕррели
! Нумайли
|-
| 1
| 
| 
|-
| 2
| -о, -ӧ, -е
| -са, -за/-ыза
|-
| 3
| -шо, -шӧ, -ше/-ыжо, -ыжӧ, -ыже
| -ышт
|}

{| class="wikitable"
|-
! Пит
! Пĕррели
! Нумайли
|-
| 1
| 
| 
|-
| 2
| ит
| ида
|-
| 3
| ынже
| ынышт
|}

Прототипĕ

{| class="wikitable"
|-
! Пит
! Пĕррели
! Нумайли
|-
| 1
| мый (эпĕ)
| ме (эпир)
|-
| 2
| тый (эсĕ)
| те (эсир)
|-
| 3
| тудо (вăл)
| нуно (вĕсем)
|}

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
{{Interwiki|code=mhr|мари чĕлхи}}
* [http://gov.mari.ru/me/main.htm «Марий Эл» мари хаçачĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060318001830/http://gov.mari.ru/me/main.htm |date=2006-03-18 }}
* [http://www.kmatsum.info/mari/eng/index.html Мари чĕлхи] (акăлчанла, марилле, яппунла)
* [http://www.newsmari.info/ тетелти Мари Эл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070402040228/http://www.newsmari.info/ |date=2007-04-02 }} (марила тата вырăсла тетел порталĕ)
* [http://www.mari.ee MariUver] (марила, эстонла, акăлчанла, вырăсла)
* [http://library.finugor.ru/ Финн-угр электронлă вулавăшĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051018190124/http://library.finugor.ru/ |date=2005-10-18 }}.
* [http://www.mari-el.ru/mgpi/ Мари Эл патшалăх педагогика институчĕ (МГПИ)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050310040729/http://www.mari-el.ru/mgpi/ |date=2005-03-10 }}
* [http://www.uta.fi/~km56049/mari/indexmari.html Kimberli Mäkäräinen's Meadow Mari Grammar] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100207020310/http://www.uta.fi/~km56049/mari/indexmari.html |date=2010-02-07 }}
* [http://grammar.marlamuter.com/ Грамматики]
* [https://yadi.sk/d/CiEMcpjcfYY4L Словарь черемиского языка с российским переводом. 1785 г.]
* [http://yolva.ru/ Электрон книгагудо]
* [http://mari-lab.ru/index.php?title=Марийские_словари Словарĕсем]

{{Марисем}}
{{Финн-укăр чĕлхисем}}

<!--Categories-->
[[Категори:Финн-угр чĕлхисем]]
[[Категори:Раççей чĕлхисем]]