Танлаштарулăхăн ятарлă теорийĕ страницӑн кодне пӑхни

[[File:Inertial frames.svg|thumb|Карччынкка. Инерциаллă пуçлав системисем. Кунта вĕсен координатсен тĕнĕлĕсем паралеллĕ мар]]
[[File:Frames of reference in relative motion.svg|thumb|Чи ансат майпа çыхăннă инерциаллă икĕ пуçлав тытăмĕ ]]
'''Танлаштарулăхăн ятарлă теорийĕ''' ('''СТО''') е '''Релятивизмăн ятарлă теорийĕ''' — [[куçăм]]а, механика саккунĕсене тата [[уçлăх-вăхăт]] хутшăнăвĕсене [[çутă]]н [[вакуум]]ри [[хăвăртлăх]]ĕнчен пĕчĕкрех хăвăртлăхсенче, вăл шутра çутăн хăвăртлăхне çывăх чухне, палăртса кăтартма кирлĕ [[теори]].

Танлаштарулăхăн ятарлă теорийĕ шайĕнче пăхас пулсан, Ньютонăн классикăлла механики пĕчĕк хăвăртлăхсемшĕн çывхартнă теори пулать.

Чăннипе каласан, СТО тăватă виçеллĕ уçлăх-вăхăт геометрине палăртать тата Минковскин лаптак (кукăрăлман) уçлăхĕ çинче никĕсленсе тăрать. Енчен те СТОна [[гравитаци]]лле уйсем тĕлĕшпе пĕтĕмлетсен, [[танлаштарулăхăн пĕтĕмĕшле теорийĕ]] (ОТО) пирки калаçма тивет.
== Танлаштарулăхăн ятарлă теорийĕн тĕп ăнлавĕсем тата постулачĕсем ==
Тĕп ăнлавсемпе постулатсемсĕр пуçне вĕсем физикăлла объектсемпе еплерех шайлашулăхра (тĕлметĕллĕхре) тăнине кăтартакан йĕркевсем кирлĕ. 
===Тĕп ăнлавсем ===
*[[Пуçлав тытăмĕ]], вăл координатсен тытăмне тата, тепĕр енчен,  [[вăхăт]]а виçмелли процедурăна пĕрлештернин пĕрлĕхĕ. 
*[[Инерциаллă пуçлав тытăмĕ]]сем (ИСО), вĕсем пурри постулат пек тухса тăрать. Унакшкал пĕр тытăм пулсан, ун тĕлĕшпе пĕр тикĕссĕн тата тÿрĕ йĕрпе куçаканнисем те çавнашкалах пулаççĕ.
*Пулăм, вăхăтăн  питĕ кĕске хушăкĕнче пулса иртекен физикăлла процесс.   
[[File:Einstein en Lorentz.jpg|thumb|left|Einstein тата Lorentz (1921)]]
=== Постулатсем ===
Уçлăх тата вăхăт — пĕр тикĕс, уçлăх, çавăн пекех, изотроплă{{sfn|Начала теоретической физики|с=157|2007}}. Кунсăр пуçне:

'''Постулат 1''' (''Эйнштейнăн танлаштарулăх принципĕ''). 

'''Постулат 2''' (''çутă хăвăртлăхĕн улшăнманлăхĕн принципĕ''). 

Постулатсен шучĕ кунпа вĕçленмст-ха.

Сăлтавлăх постулачĕ пур{{sfn|Начала теоретической физики|с=169|2007}}{{sfn|Неванлинна|с=122|1966}}<ref name="Chud">''[[Чудинов, Энгельс Матвеевич|Чудинов Э. М.]]'' Теория относительности и философия.— М.: Политиздат, 1974. — С. 222—227.</ref> (çапла вара, вĕсем мĕнпурĕн тăваттăн пулчĕç темелле). Юлашкинчен асăннă икĕ постулатран хуть те мĕнле сигналăн хăвăртлăхĕ çутă хăвартлăхĕнчен пысăкрах пулайманни тухса тăрать{{sfn|Начала теоретической физики|с=170|2007}}{{sfn|Неванлинна|с=184|1966}}<ref name="Chud" ></ref>.
== Лоренц улшăвĕсем ==
{{main|Лоренц улшăвĕсем}}
Инерциаллă пĕр тытăмран инерциаллă тепĕр тытăма куçаракан релятивизмла  формулăсене ''Лоренц улшăвĕсем'' теççĕ. 

Енчен <math>K'</math> ИСО (инерциаллă пуçлав тытăмĕ) <math>K</math> ИСО тĕлĕшпе <math>x</math> тĕнĕл тăрăх улшăнми <math>v</math> хăвăртлăхпа куçсан, координатсен пуçламăшĕсем вăхăтăн малтанхи самантĕнче икĕ тытăмра та пĕрех пулсан, вара Лоренц тÿрĕ улшăвĕсем çапла пулаççĕ:
: <math>x'=\frac{x-vt}{\sqrt{1-v^2/c^2}},</math>
: <math>y'=y,\ </math>
: <math>z'=z,\ </math>
: <math>t'=\frac{t-(v/c^2)x}{\sqrt{1-v^2/c^2}},</math> 
кунта <math>c</math> — [[çутă хăвăртлăхĕ]], штрихлă капсем <math>K'</math> тытăмра виçĕннĕ, штрихсăррисем — <math>K</math> тытăмра.
== Лоренц улшăвĕсен [[тухăм]]ĕсем ==
=== Хăвăртлăхсене хушасси ===
{{main|Хăвăртлăхсене хушасси}}
Хăвăртлăхсене хушассин релятивизмла йĕркевĕ. Енчен те пĕр-пĕр объектăн хăвăртлăхĕн <math>S</math> пуçлав тытăмĕ тĕлĕшенчен  <math> (v_x, v_y,v_z)</math> компонентсем тата <math>S'</math> тытăм тĕлĕшĕнчен <math> (v'_x, v'_y,v'_z)</math> компонентсем пулсан, çакнашкал çыхăну пур:

: <math>
v'_x =\frac{v_x-v}{1-v_xv/c^2},~~~~~~~~~~
v'_y=\frac{v_y\sqrt{1-v^2/c^2}}{1-v_xv/c^2},~~~~~~~~~~
v'_z=\frac{v_z\sqrt{1-v^2/c^2}}{1-v_xv/c^2}.
</math>
== Танлаштарулăхăн ятарлă теорине экспериментсемпе никĕслени ==
[[File:Poincare.jpg|thumb|Poincare (1889)]]
== Историлле тĕрленчĕк ==
{{main|Танлаштарулăхăн ятарлă теорийĕн историйĕ}}
== Вуламалли ==
* Визгин В. П. Релятивистская теория тяготения (истоки и формирование, 1900—1915). М.: Наука, 1981. — 352 c.
* Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — 512 с. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7.
* Паули В. Теория относительности. Изд. 2-е, испр. и доп. Перев. с нем. — М.: Наука, 1983. — 336 с.
* Спасский Б. И.. История физики. Том 2, часть 2-я. М.: Высшая школа, 1977.
* Уиттекер Э. История теории эфира и электричества. Современные теории 1900—1926. Пер с англ. Москва, Ижевск: ИКИ, 2004. 464с. ISBN 5-93972-304-7 (Глава 2)
== Асăрхавсем ==
{{Асăрхавсем}}
== Каçăсем ==
* [http://synset.com/ru/Релятивистский_мир Релятивистский мир] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210823161221/http://synset.com/ru/%D0%A0%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BC%D0%B8%D1%80 |date=2021-08-23 }} — СТО, гравитаци тата космологи çинчен
* [http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/physics/relativity.htm Общая и специальная теория относительности на сайте «Мир математических уравнений» EqWorld]
* [http://arxiv.org/abs/gr-qc/0510024 arxiv: gr-qc/0510024]; [http://arxiv.org/abs/gr-qc/0510017 arxiv: gr-qc/0510017]; [http://arxiv.org/abs/gr-qc/0205039 arxiv: gr-qc/0205039]
* А. Пуанкаре çинчен: [http://arxiv.org/abs/hep-th/0501168 T. Damour: Poincare, Relativity, Billiards and Symmetry]

{{Physics-stub}}
{{Физика уйрăмĕсем}}

[[Категори:Физика]]
[[Категори:Танлаштарулăх теорийĕ]]