Чăваш чĕлхи страницӑн кодне пӑхни

{{Чĕлхе
|тĕс = алтай
|ят = Чăваш чĕлхи
|тăван ят = {{unicode|Чăваш чĕлхи}}
|патшалăхсем = [[Раççей]]
|регионсем = [[Чăваш Республики]], [[Тутарстан]], [[Пушкăрт Республики]], [[Самар облаçĕ]], [[Чĕмпĕр облаçĕ]], [[Сарăту облаçĕ]]
|официаллă чĕлхе = [[Чăваш Республики]]
|йĕркелесе пыраканĕ =
|калаçакансен йышĕ = ~1,3 млн.
|рейтинг =
|статус = хăрушлăхра
|çухалнă =
|категори = [[Еврази чĕлхисем]]
|классификаци =
[[Алтай чĕлхисем|Алтай çемьйи]]
:[[Терĕк чĕлхисем|Тĕрĕк турачĕ]]
::[[Пăлхар чĕлхисем|Пăлхар ушкăнĕ]]
|çыру = [[кириллица]] ([[чӑваш алфавичӗ]]) 
|ГОСТ 7.75–97 = чув 795
|ISO1 = cv
|ISO2 = chv
|ISO3 = chv
}}

'''Чăваш чĕлхи''' — [[Чăваш]] халăхĕн чĕлхи. Çавăн пекех, тĕрĕк чĕлхисен йышĕнчи  пăлхар ушкăнне кĕрекен пĕртен-пĕр чĕрĕ чĕлхе. Ку ушкăна тата [[Атăлçи Пăлхар]]ăн чĕлхипе [[хасар чĕлхи]] те кĕнĕ. Чăваш чĕлхи [[Чăваш Республики|Чăваш республикинче]] [[патшалăх чĕлхи]] шутланать. Чăваш чĕлхине пĕлекен йышĕ — 1,3 млн. çын яхăн (2002 çулхи кăтарту). Йăлана кĕнĕ тăрăх чăваш чĕлхине виçĕ диалект çине уйăраççĕ: тури (вирьял), анатри тата мал (е анат) енчи. Чӑваш чӗлхине халаллас тӗллевпе [[Ака, 25|ака уйăхĕн 25-мĕшĕнче]] [[Чăваш Ен]]ре [[Чăваш чĕлхи кунĕ|Чӑваш чӗлхи кунне]] палăртаççĕ.

== Чăваш чĕлхин паллăрах енĕсем ==

Чăваш чĕлхи - сăмах тытăмĕ енĕпе [[агглютинациллĕ чĕлхесем|агглютинациллĕ]], фонетика  енĕпе [[сингармонизм]]лă чĕлхе. Ку енсемпе вăл ытти тĕрĕк чĕлхисенчен ытлашши нимпех те уйралса тăмасть темелле.

== Чăваш чĕлхин диалекчĕсем ==
Хуть те мĕнле чĕлхе те талккăшпех пĕр тĕрлĕ тăрăмра тăмасть. Чăваш чĕлхи те ку тĕлĕшпе ыттисенчен уйрăм мар. Вăл та тĕрлĕрен [[идиом]]сем çине пайланать. Çавăн пек идиомсенчен чи паллăраххисем —  [[Диалект|диалектсем.]] Калас пулать, паянхи наука чĕлхе тата диалект хушшинчи чикĕсене яр уççăн палăртма пĕлмест. Çавна пула кунта тĕрлĕрен туртăмсем пулма пултараççĕ. Хуть те мĕнле пулсан та, чăваш диалекчĕсене виçĕ тĕрлĕ туса кăтартни вырăнлăрах.<ref>http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=1466</ref>
*Тури диалект, е вирьял диалекчĕ.
*Анат енчи диалект.
*Анатри диалект.

Палăртас пулать, чăваш [[этнос]]ĕ [[этнографи ушкăнĕ]]сем çине те çакнашкалах пайланать.<ref>http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=3907</ref> Ун пек пайланусем пĕр-пĕринпе мая килни тĕпчевçĕсемшĕн те, ыттисемшĕн те питĕ меллĕ. 
Диалектсем тата вакрах идиомсем çине — [[калаçусем]] çине — пайланаççĕ. Хăш чухне вĕсене пуплевсем тени те пулать. 

=== Вырăнти калаçусем ===
* Сĕнтĕр калаçăвĕ 
** Сĕнтĕр вак калаçăвĕ
** Пушкăрт вак калаçăвĕ
* Муркаш-Етĕрне калаçăвĕ
** Муркаш вак калаçăвĕ
** Етĕрне вак калаçăвĕ
** Ишлей вак калаçăвĕ
* Шупашкар калаçăвĕ
* Хĕрлĕ Чутай калаçăвĕ
* Нурăс-Элĕк калаçăвĕ
* Патăрьел калаçăвĕ
** Патăрьел вак калаçăвĕ
** Елчĕк вак калаçăвĕ
* Первомайски калаçăвĕ
* Йĕпреç-Тăвай калаçăвĕ
** Йĕпреç вак калаçăвĕ
** Тăвай вак калаçăвĕ
* Çĕрпӳ-Сĕнтĕрвăрри калаçăвĕ
* Кĕçĕн Çавал калаçăвĕ
* Вăрмар калаçăвĕ
* [[Пушкарт пуплевĕ]]

== Чăвашла тухакан массăллă информаци хатĕрĕсем ==
[[Чăвашла тухакан хаçат-журнал]], радиокăларăмсемпе телепередачăсем Чăваш Енре те, ун тулăшĕнче те тухаççĕ.
* [[Сăвар телеканал|"Сăвар" телеканал]]<ref>[http://chuvash.org/news/1262.html «Сăвар» TV канал уçăлнă]</ref><ref>[http://suvars.livejournal.com/8249.html «Suvar» TV kanal uşălnă]</ref><ref>http://www.youtube.com/user/suvartv</ref>{{ref-cv}}

== Усă куракан кодлăхĕсем ==
Вырăс кодлăхĕсене хушса тунă 4 ятарлă саспаллисем çакăн пек вырнаçтарнă:
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
 |-
 ! width="10%" | <code>Символ</code> || width="20%" | <code>HTML</code> || width="20%" | <code>Latin 1+A</code> || width="15%" | <code>[[Unicode]]</code> || width="15%" | <code>[[UTF-8]]</code> || width="10%" | <code>[[CP1251]](чув.)</code> || width="10%" | <code>[[CP866]](чув.)</code>
 |-
 ! <code>Ӑӑ</code> || <code>&amp;#1232; &amp;#1233;</code> || <code>&amp;#258; &amp;#259;</code> || <code>4D0 4D1</code> || <code>D3.90 D3.91 </code> || <code>8C 9C</code> || <code>F2 F3</code>
 |-
 ! <code>Ӗӗ</code> || <code>&amp;#1238; &amp;#1239;</code> || <code>&amp;#276; &amp;#277;</code> || <code>4D6 4D7</code> || <code>D3.96 D3.97</code> || <code>8D 9D</code> || <code>F4 F5</code>
 |-
 ! <code>Ҫҫ</code> || <code>&amp;#1194; &amp;#1195;</code> || <code>&amp;#199; &amp;#231;</code> || <code>4AA 4AB</code> || <code>D2.AA D2.AB</code> || <code>8E 9E</code> || <code>F6 F7</code>
 |-
 ! <code>Ӳӳ</code> || <code>&amp;#1266; &amp;#1267;</code> || <code>&amp;#376; &amp;#255;</code> || <code>4F2 4F3</code> || <code>D3.B2 D3.B3</code> || <code>8F 9F</code> || <code>F8 F9</code>
 |}
Ăнлантаркăч: Latin 1+A кириллица кодлăхĕ пулмасассăн та, ăна пĕтĕм саспалли курăнасси валли тăтăшах усă кураççĕ.

== Чӑваш ҫырулӑхӗ ==
Халӗ [[Чӑваш алфавичӗ]]
{| style="font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӑ]] ӑ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӗ]] ӗ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҫ]] ҫ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӳ]] ӳ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|
|
|
|}

== Чăваш чĕлхине тĕпченин историйĕ ==
'''Тĕп статья: [[Чăваш чĕлхине тĕпченин кун-çулĕ]].'''

== Чĕлхен хальхи тăрăмĕ ==
[[XX ĕмĕр|XX]] вĕçĕнче — [[XXI ĕмĕр]] пуçламăшĕнче чăваш чĕлхин аталану хăвачĕ чакать. Пурнăçра усă кураслăхĕ йăшса пырать. Калаçакансен йышĕ пĕчĕкленсе пырать. Çакăн сăлтавĕсене уçăмлăн тата тĕплĕн палăртасси тата унашкал лару-тăруран тухас çулсене уçăмлатасси хăйне майлă кăткăс ыйту шутланать. Анчах та тÿрех паллă, ку ĕçре  патшалăхăн вăйăмĕ пысăк пулма тивĕçлĕ. Влаç ресурсĕне вăя кĕртмесĕр çитĕнÿсем тума майсем çукраххи витĕр курăнса тăрать.   

ЮНЕСКО евичĕпе, чăваш чĕлхи тĕнчери чĕрĕ халăхсен çухалса пыракан чĕлхесен ушкăнне лекнĕ.

Чăваш чĕлхине Чăваш Енĕн патшалăх чĕлхисенчен пĕри тесе саккун йĕркипе çирĕплетнĕ пулсан та, республика пуçлăхĕсемпе ытти официаллă çынсем  ытларах вырăс чĕлхипе çеç  пуплеççĕ, хут ĕçĕсене майлаштараççĕ. ([[Вырăс чĕлхи]] [[Чăваш Республики|Чăваш республикинче]] чăваш чĕлхипе пĕр тан [[патшалăх чĕлхи]] шутланать тенипе пуль.) Кулленхи хутшăнусенче те чăваш çыннине, — хальхи саманари пулăмсене ăнлантарма чăваш терминĕсене пурнăçа кĕртменнипе тата ытти сăлтавсене пула, — чăвашлăхра калаçма кансĕртерех. Çак вара каллех хальхи тапхăрти чĕлхен лару-тăрăвне хăрушлатать<ref>[http://www.cv-haval.org/ru/node/54 Эктор Алос-и-Фонт. Чăваш Республикинчи чĕлхе политикин хаклавĕ]</ref><ref>[http://chuvash.org/news/7684.html Чăваш чĕлхи комиссийĕ чĕлхе хӳтĕлевçин ĕç вырăнне туса хума сĕннĕ]</ref><ref>[http://chuvash.org/news/7633.html Чарăну ячĕсенче чăваш чĕлхи таврăна пуçланă]</ref>.
Паянкун чăвашсем хушшинче чăвашла-вырăсла тута-масана шута илмесĕр "хутăш" пупленине тăтăшах илтме пулать, сăмахран: "Эп ĕнер сан патна  шăнкăравлаймарăм, уçăлса  çуреме чĕнесшĕнччĕ. Халь вара акка патне хулана каяп " вырăнне {{Цитата пуçламăшĕ}}Эпĕ  ĕнер сан патне свонит тăвамарăм, кулят тума пригласит тăвасшăнччĕ. Халь вара тётя патне хулана каяп.{{Цитата вĕçĕ}}.

ЧНК пĕлтернипе, чăвашла пĕлекенсен йышĕ çулсерен чакать<ref>[http://chuvash.org/news/7731.html Чăвашла халăхăн миçе проценчĕ калаçать?]</ref>.

Юлашки тапхăрта Мускаври ертӳçĕсем, уйрăмах вĕрентӳ шаралăхĕ, шкулта чĕлхесене вĕрентессине юри пăтраштарса тăнине, халăхсене хирĕçтермелли сăлтавсем шыранине палăртатпăр.

Чăваш Республикин ертӳлĕхĕ Тăван чĕлхе пуянлăхне, халăх йăли-йĕркисен пархатарне тĕнче умне кăларма тата вĕрентӳ ĕçĕнче усă курма çителĕклĕ тăрăшмасть<ref>[http://chuvash.org/content%2F3038-Чӑваш%20ваттисен%20тӗп%20канашӗн%20йышӑнӑвӗ.html ЧĂВАШ ВАТТИСЕН ТĔП КАНАШĔН ЙЫШĂНĂВĔ]</ref>
<ref>[http://chuvash.org/content%2F3037-На%20чувашском%20конь%20еще%20не%20валялся....html Виталий Станьял: На чувашском конь еще не валялся...]</ref>

2017 çулта «Ирĕклĕх» хастарĕсем ЧР Элтеперĕ Михаил Игнатьев, Иван Моторин, Владимир Филимонов ячĕпе сĕнӳсем янă. Вĕсем чĕлхе тытăмĕнчи ыйтусене уçăмлатма сĕннĕ<ref>[http://chuvash.org/news/15547.html «Ирӗклӗх» тӳре-шарана чӑвашла диктант ҫыртарма сӗннӗ]</ref><ref>[http://moygorod-online.ru/society/society_29944.html «Ирӗклӗх» предложили Игнатьеву и его подчиненным написать диктант на чувашском языке]</ref>.

== Чăваш чĕлхипе ытти чĕлхесем хушшинчи çыхăнусем ==

Чăваш чĕлхипе япон чĕлхи хушшинчи çыхăнусем çинчен [[япон чĕлхи]] ятлă статьяра вулама пултаратăр.

Герман чĕлхисен хальхи чăваш чĕлхипе чылай пĕрлехи лексика никĕсĕ<ref>[http://www.v-stetsyuk.name/ru/Alterling/Germanic/ChuvGer.html Общая лексика чувашского и германских языков]</ref>.

== Çав. пекех ==
* [[Чăваш чĕлхи кунĕ]]
* [[Чăваш алфавичĕ]]
* [[Ламбдаизм]]
* [[Ротацизм]]
* [[Чăваш литератури]]
* [[Чăваш чĕлхи çинчен кĕнекесемпе публикацисем]]
* [[Тĕнчери Чĕлхе Фестивалĕ]]

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Вуламалли ==
* Сергеев Л. П., Чăваш чĕлхи, [[Шупашкар]], 1994.
* Чăваш чĕлхи тĕпчевçисем, библиографи указателĕ, Шупашкар, 2006, ISBN 5-7670-1445-0.
* Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.

== Каçăсем ==
* [http://samah.chv.su Чăвашла-вырăсла тетел сăмахсарӗ, ку сайтра этимологи пайĕ те пур]
* [http://oldforum.chuvash.org/cgi-bin/ikonboard.cgi Чăваш Халăх Канашлавĕ, ыйту пулсан, кунта çӳтсе явма пултаратпăр] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170919041144/http://oldforum.chuvash.org/cgi-bin/ikonboard.cgi |date=2017-09-19 }}
* [http://genhis.philol.msu.ru/article_132.shtml#chapter_17 М.В.Ломоносов ячĕллĕ МПУ,  Филологи факультечĕ]
* [http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=7-16 Language Family Trees]
* [http://jazyki.clow.ru/page/0040.htm Clow.ru: Языки и страны мира]
* [http://cvlat.blogspot.com/2010/11/blog-post.html Эктор Алос-и-Фонт. Оценка языковой политики в Чувашии]
* [http://anticor-21.livejournal.com/209000.html Çĕртмен 15-мĕшĕнче Шупашкарта чăваш чĕлхин патшалăхри шайне хăпартас пикет иртнĕ]
* [http://cv-lingvafest.blogspot.com/ Пĕтĕм Тĕнчери 17-мĕш Чĕлхе Фестивалĕ]
* [http://www.irekle.org/articles/i9.html О ценности языка титульной нации] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120911022425/http://www.irekle.org/articles/i9.html |date=2012-09-11 }}
* [http://www.irekle.org/articles/i36.html Эктор Алос-и-Фонт, "Чебоксарские школьники лучше относятся к чувашскому языку, чем их родители"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130224060333/http://www.irekle.org/articles/i36.html |date=2013-02-24 }}
* [http://chuvash.org/news/7782.html ЧНК ертӳçи чăваш чĕлхине пурне те вĕрентмесен те хирĕç мар]
* [http://chuvash.org/news/7802.html Чăвашсем тăван чĕлхене упрасшăн ăнтăлнине Варнава ырланă]
* [http://chuvash.org/news/7837.html Чăваш чĕлхи: «Эпир, чăвашсем, чăваш пуласшăн...»]
* [http://chuvash.org/blogs/comments/2524.html Чăваш чĕлхине нумай пурăнма хушса хăварнă саккун]
* [http://chuvash.org/news/12763.html Конгресӑн Мӑн Канашӗ чӑваш чӗлхи пирки калаҫрӗ]
* [http://chuvash.org/blogs/comments/2783.html Скоро чувашский язык останется «какой-то культурной традицией»]
* [http://chuvash.org/blogs/comments/2872.html Патӑрьел: чӑвашлӑх тата чӑвашмарлӑх]
* [http://chuvash.org/news/13858.html Чӑваш чӗлхи вӗрентекенӗ Раҫҫей шайӗнче ҫӗнтернӗ]
* [http://chuvash.org/news/14224.html Аэропортра пассажирсем валли чăвашла та калаççĕ]
* [http://suvargazeta.ru/ru/component/k2/item/15363-chăvashsem-hăysen-chӗlhine-hirӗç-pulma-pultaraççӗ-i?.html Чăвашсем хăйсен чӗлхине хирĕç пулма пултараççӗ-и?]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://chuvash.org/news/15489.html Пĕтĕм чăваш диктантне Геннадий Волков çинчен çыртарĕç]
* [https://chuvash.org/news/16117.html Олимпиада ҫӗнтерӳҫисене чысланӑ]
* [http://gov.cap.ru/Info.aspx?type=news&id=3604565&gov_id=49 В День республики чествовали победителей и призеров первой Международной олимпиады по чувашскому языку]
* [https://chuvash.org/content/3139-Заявление%20«Ирӗклӗх»%20в%20связи%20с%20высказыванием%20В.В.%20Путина%20о%20добровольности%20изучения%20национальных%20языков.html Заявление «Ирӗклӗх» в связи с высказыванием В.В. Путина о добровольности изучения национальных языков]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://chuvash.org/news/16243.html Элтепере чӑваш чӗлхин латинла саспаллийӗсене ҫирӗплетме ыйтнӑ]
* [https://chuvash.org/news/16812.html Алексей Венедиктов наци чӗлхисене хӑйсен ирӗкӗпе ҫеҫ вӗрентессине комментариленӗ]
* [https://chuvash.org/content/3156-Прощай%2C%20исчезающий%20чувашский%20язык%3F.html Прощай, исчезающий чувашский язык?]
* [https://chuvash.org/news/17079.html Раҫҫей Федерацийӗн вӗренӳ министерстви чӑваш халӑхӗ хӑйӗн чӗлхишӗн пӑшӑрханнине пӗлмест]
* [https://chuvash.org/news/17092.html Чăваш чĕлхине Страсбургра хӳтĕлĕç]
* [https://chuvash.org/news/17162.html Тутарстанра чӗлхе пирки сӑмахларӗҫ]
* [https://chuvash.org/content/3176-Языковое%20унижение%20чревато%20последствиями.html Елена Ухсай: Языковое унижение чревато последствиями]
* [https://chuvash.org/content/3180-Об%20угрозе%20развала%20страны%20в%20будущем%2C%20о%20съезде%20ЧНК%2C%20и%20об%20обращении%20к%20президенту.html Владимир Болгарский. Об угрозе развала страны в будущем, о съезде ЧНК, и об обращении к президенту]
* [https://chuvash.org/news/17766.html Путинӑн хитре сӑмахӗсем]
* [https://chuvash.org/news/17786.html Владимир Болгарский чӑваш чӗлхине хӳтӗлесе Патшалӑх думи умне тухнӑ]
* [https://www.idelreal.org/a/27902182.html Почему чуваши не говорят по-чувашски?]
* [https://www.idelreal.org/a/29546401.html "Как это в Чувашии не нужен чувашский?!"]
* [https://chuvashsky.livejournal.com/195696.html ПОЧЕМУ ещё в 1995 ЧУВАШ НЕ ЛЮБИЛ ЧУВАША?]
* [https://chuvash.org/content/5556-Виҫ%20ҫаврӑм%20тивлетлӗ%20сӑмах.html Л.Пӑртас: Виҫ ҫаврӑм тивлетлӗ сӑмах]

{{Чăваш чĕлхи}}
{{Раççей патшалăхĕн чĕлхисем}}
{{Тĕрĕк чĕлхисем}}

[[Категори:Тĕрĕк чĕлхисем]]
[[Категори:Чăваш чĕлхи]]