Чех Республики страницӑн кодне пӑхни

'''Чехи''' ({{lang-cs|Česko}}), официаллă ячĕ '''Чех Республики''' ({{lang-cs|Česká republika}}), кĕскен '''ЧР''' ({{lang-cs|ČR}}) — Тĕп Европăри патшалăх.

Хальхи Чехословаки (Бархатлӑ уйрӑлу) 1993 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗн 1-мӗшӗнче йӗркеленсе кайнӑ. Ҫӗршывăн тахçанхи облаҫӗсем — Богеми, Морави тата Силезин пӗр пайӗ. Унитарлӑ патшалӑх шутланать. Аталаннӑ ҫӗршывсемпе ҫыхӑннӑ. Тĕп хула — Прага — туризм енĕпе паллӑ вырӑн тата ҫӗршывӑн чи пысӑк хули<ref>[https://repost.cz/economy/tret-otelej-v-prage-zakryty-ili-budut-prodany/ Чехири туризма кӗскетни] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210911194712/https://repost.cz/economy/tret-otelej-v-prage-zakryty-ili-budut-prodany/ |date=2021-09-11 }}</ref>.

1999 ҫулхи пуш уйӑхӗн 12-мӗшӗнче Чехи — ÇАПУ пайташӗ, 2004 ҫулхи май уйӑхӗн 1-мӗшӗнчен пуҫласа Европа Пĕрлешĕвĕн пайташӗ пулса тăнă.[[File:Pražský hrad3.JPG|thumb|[[Прага]]]]

== Географи ==
Юнашар çĕршывсем: çурçĕрте - [[Польша]] (чикĕ вăрăммăшĕ - 658 çм), анăçра тата çурçĕр-анăçра - [[Германи]] (чикĕ вăрăммăшĕ - 646 км), кăнтăрта - [[Австри]] (чикĕ вăрăммăшĕ - 362 км) тата тухăçра - [[Словаки]] (чикĕ вăрăммăшĕ - 214 км). Мĕнпур чикĕ вăрăммăшĕ - 1 880 çм. 
Чехи çĕрĕ пĕрлешнĕ тахçанхи регионĕсенчен ([[Богеми]] (Čechy) тата [[Морави]] (Morava)) тата [[Силези]] пайĕнчен (české Slezsko) пуçтарăнать. Европа Пĕрлешĕвне [[2004]] çулхи [[çу, 1|çăвăн 1-мĕшĕнче]] йышăннă.

== Пайланăвĕ ==
[[Ӳкерчĕк:Czechy Kraje.png|right|Чехи пайланăвне кăтартакан карттă.]]
Чехи 13 '''ен'''рен (''kraj'') тытăнса тăрать.


== Истори ==
846 ҫулта I Муромор тытăмлавĕн пуҫлӑхӗ хӑйӗн влаҫне Чехи территорине те сарса янӑ. IX ӗмӗрĕн вӗҫӗнче чехсен ҫӗрӗсем Промысловичсемпе пӗрлешнӗ. "Чех хроникинче" Прагӑри Козьмӑсене çакна вулама пулать: "Христос 894-мӗш çуралнӑ çул. Вӑл"чӑн христиансен ӗненӗвӗн пӗрремӗш ҫулпуҫӗ" пулнӑ (евр. Ҫав факт тӗрӗс пулни пирки тавлашу хускатать.

IV Люксембург Карлӗ ҫумӗнчи Чех коронин ҫӗрӗ.

Чехи король (Богеми) пысӑк вӑй пулнӑ, анчах та тӗн хирӗҫӗвӗсем (XVI ӗмӗртих Гус вӑрҫисем тата XVII ӗмӗрти Вӑтӑрçул вӑрҫи) ӑна пушатса хӑварнӑ. Каярахпа ҫав ят Габсбургсем витӗм кӳнине пула австри-Венгрин пӗр пайӗ пулса тӑнӑ, вӑл Вара Богеми, Морави тата Силези, коронлӑ ҫӗрсем пулса тӑнӑ.

Ҫак патшалӑх Пӗрремӗш тӗнче вӑрҫи хыҫҫӑн Чехи, Словаки тата Карпатçум Руҫӗ пӗрлешнӗ те 1918 ҫулта республикӑн никама пӑхӑнман Чехословаки республикине йӗркеленӗ. Ку ҫӗршывра чылай нимĕç этнос сахалрахăшӗ пурӑннӑ, çавӑнпа та Германи 1938 ҫулхи Мюнхенре килӗшнипе Карпат облаҫне аннексилесен, Чехословаки пайне туса хума сӑлтав пулнӑ. Чехсен юлнӑ патшалӑхне 1939 ҫулта Германи оккупациленӗ, вара ăна Богемипе Морави Протекторачӗ теме тытăннӑ.

Совет ҫарӗсен палӑкӗ, Броно-хула ҫумӗнчи палӑк

1945 ҫулхи май уйӑхӗнче Прагӑра Прагӑра Прагӑри пӑлхав пулса иртнӗ. Майӑн 6-мӗшӗнче ирхине Раҫҫейри халӑхсене ирӗке кӑлармалли Комитетӑн 1-мӗш дивизийӗн малти пайӗсем (КОНР) буняченко генерал-майор ертсе пынипе забраспа Радотин патӗнче эсэсовецсемпе ҫапӑҫнӑ, унтан пӗтӗм дивизи те Хулана кӗнӗ, Кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ тата хӗвеланӑҫ енчи прага[12] районӗсене йышӑннӑ. 1945 ҫулхи майӑн 9-мӗш сехетре Украински фронтӑн 3-мӗш гварди тата 4-мӗш гварди танковӑй ҫарӗсен малти пайӗсем прагӑна кӗнӗ.

Иккӗмӗш тӗнче вӑрҫи хыҫҫӑн Чехословаки совет витӗмне лекнӗ те социализм ҫӗршывĕ (ЧСР) пулса тӑнӑ.

Совет ҫунакан танкӗ ҫинче чех демонстранчӗсем 1968 ҫул

1968 ҫулта Варшава килĕшĕвĕн çарĕсем тапӑнса кӗрсен Александр Дубчек ертсе пынă парти çĕршыври пурнăçа либерализацилеме тата Прага вӑхӑтӗнче "этем пит-куҫӗллĕ социализм" тума хӑтланса пӑхнине пӗтерсе хунă.

Чехословаки 1989 ҫулта социализма аталантарас ҫултан пӑрӑнса Бархат революцине ирттернĕ. 1993 ҫулхи январӗн 1-мӗшӗнче ҫӗршыв никама пӑхӑнман Чехипе Словакине ("бархат уйрӑлӑвӗ") пайланса кайнӑ.

Чехи 1999 ҫулта ÇАПУ тата Европа пĕрлешĕвĕсене 2004 ҫулта кӗнӗ. Кӗнипе пӗрлех Шенген килӗшӗвне алӑ пуснӑ. Вара 2007 ҫулхи раштавăн 21-мӗшӗнче Чехи ҫӗр ҫинчи чиккисенче документсене тӗрӗслеме пӑрахӑҫланӑ. 2008 ҫулхи пуш уйӑхӗн 31-мӗшӗнче Шенген килӗшӗвӗнчен килнӗ авиарейссенче те тӗрӗслессине пӑрахӑҫланӑ. Чехи 2009 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗн 1-мӗшӗнче Европа Пĕрлешĕвĕн Канашӗн председателӗ вырăнне 6 уйӑх (2009 ҫулхи çĕртмеччен) йышăннӑ.

== Экономика ==
Чехи — индустриллĕ ҫӗршыв. Тӗп отраçлĕсем — топливӑпа энергетика, металлурги, машинăтăвам, хими, ҫӑмӑл тата апат-ҫимӗҫ отраçлӗсем.

Социализм патшалӑхӗсен хушшинче экономика енчен Чехи чи ҫирӗп тата ӑнӑҫлӑ тытӑмӗсенчен пӗри пулнă. Унӑн никӗсӗнче промăçлăх (машинăтăвам, электротехника тата электроника, хими, апат-ҫимӗҫ промăçлăхĕ, хура металл металлургийĕ) тата тивĕçтерӳ сферисем. Ял хуҫалӑхĕпе вӑрман хуҫалӑхӗн тӳпи, ҫавӑн пекех тимĕр шăратакан промăçлăх пысӑках мар, малалла та пӗчӗкленсе пырать.

Европӑра автомобиль туса кӑларакансенчен пӗри (woda Auto). 2014 ҫулта рекорда çитнĕ — пурĕпе 1 037 226 автомобиль-сутнӑ.

Социализм 1989 ҫулта арканнӑ хыҫҫӑн Чехи чсср экономикин тытӑмне куҫнӑ, вӑл ҫӗнӗ условисенче энергетика тухӑҫлӑхӗ, онкологи тата отрасль тӗлӗшӗнчен кивелсе кайнӑ условисем пулса тӑнӑ. Пасарти чӗр тавар ҫинче хура металлурги, йывӑр машиностроени тата ҫар промышленноҫӗ пысӑк тӳпене куҫнӑ. Производство таварӗсен ассортименчӗ ҫӗршывӑн объективлӑ майӗсенчен чылай пысӑкрах, ҫакӑ производство вак калӑпӑшлӑхне ӳстересси тата унӑн тухӑҫлӑхне чакарасси патне илсе пырать. Тулашри суту-илӳ СЭВ директивисене пӑхӑнса тӑнӑ, СССР нушисене шута илнӗ тата аталаннӑ ҫӗршывсемпе танлаштарсан пӗчӗк пулнӑ.

ЧСР саланиччен (ЧСФР юлашки ҫулсенче) 1990-1992 ҫулсенче) хӑш — пӗр принциплӑ улшӑнусем кӗртнӗ-нумай оптӑпа вак — тӗвек хаксене централизациленӗ йӗркелессине, уйрӑм предпринимательлӗх ирӗклӗхне сирессине, тулашри суту-илӳ монополийӗсене пӗтерессине, XX ӗмӗрти монополисене харпӑрлӑх хутшӑнӑвӗсем пысӑк улшӑнусемпе палӑртнӑ-т.пирӗн пӗчӗк тата пысӑк приватизаци, ҫавӑн пекех коммунизм режимне вырнаҫтарнӑ хыҫҫӑн национализациленӗ харпӑрлӑха ҫӗнетессине. 1948 ҪУЛТА. Ҫавна пула ВВП патшалӑхӗн тӳпи 97 процентран сахалрах чакнӑ. Ҫӗршыв ют ҫӗршыв капиталӗн юхӑмне уҫни ют ҫӗршыв инвестицийӗсемпе тултарчӗ, вӗсен шайӗпе ҫӗршыв — Тӗп тата Хӗвелтухӑҫ Европӑра кӑна мар, пӗтӗм тӗнчери масштабра та тавлашусӑр лидер. Ҫакӑ промышленноҫа юсаса ҫӗнетес тата ҫӗнетес ӗҫе кӗске вӑхӑтрах пурнӑҫлама тата техника тата пулӑшу инфратытӑмне аталантарма пулӑшнӑ. Ҫавна пула ссср экономикине Хӗвеланӑҫ Европӑна куҫарма пуҫланӑ.

Кӑмрӑк промышленноҫӗ, Соколов

1995 ҫулта чехие ӗлӗк коммунистсем пулнӑ мӗнпур ҫӗршывсенчен пӗрремӗшне экономика пӗр-пӗринпе килӗштерсе ӗҫлессине тата аталанӑва Йӗркелеме йышӑннӑ.

Чехири укҫа единици-крон (1 крон-100 геллер), вӑл 1995 ҫултан пуҫласа пӗтӗмпех конвертурем. Ытти коммунистла ҫӗршывсемпе танлаштарсан, Чехи наци валюти гиперинфляципе ҫивӗч девальвацисенчен хӑтӑлма май килнӗ. Кӑшт вӑхӑт иртсен 1990 ҫулсен вӗҫӗнче унӑн тӗп тӗнчипе ҫыхӑннӑ курсӗ палӑрмаллах ӳснӗ.

СЭВ арканнине, ҫӗршыв пайланса кайнине тата экономика тытӑмне улӑштарнине пула тата 1997-1998 ҫулсенче чехсен экономики пысӑкланса пынине пула пуҫламӑш йывӑрлӑхсем хыҫҫӑн вӑл 1999 ҫул варринчен кӑна тухма пуҫланӑ. Вӑл ют ҫӗршыв парӑмӗн ӳсӗмӗ тата ӗҫсӗрлӗх чакса пыни пулнӑ. Кризис пулӑмӗсем рынок экономикин ҫӗршывне экспорта ӳстерме, чи малтанах Еврооюза (Унӑн шайӗнче Вара — Германи), ют ҫӗршыв инвестицийӗсене явӑҫтарма тата шалти апат-ҫимӗҫ ӳсӗмне ӳстерме май килнӗ. 2004 ҫулхи май уйӑхӗнче чехи Европӑри экономика союзне куҫнӑ хыҫҫӑн чехи ӳсӗмӗ палӑрмаллах хӑвӑртланчӗ тата, популистла экономика политикине пӑхмасӑр, ҫулталӑкне 6-7% ҫитнӗ социал-демократсен темиҫе правительстви.

1990 ҫул тӗлне 62% ҫитнӗ ВВП промышленноҫӑн тӳпи малтан ҫурри чакнӑ, хальхи вӑхӑтра вара 38% ӳсет, ҫакӑ вара аталаннӑ ҫӗршывсем хушшинче сайра-хутра ҫеҫ пулать. Хура металлурги тата ҫар промышленноҫӗ автомобиль тата электротехника промышленноҫӗ шучӗпе хӑйӗн пӗлтерӗшне ҫухатнӑ, ҫавна пула 2004 ҫултан Пуҫласа Чехи импортри суту-илӳ балансӗ, импортрациллӗ энергоноситель (нефть тата газ) хакӗсем хӑвӑрт ӳссе пынине пӑхмасӑрах, лайӑх сальдо пур. Халӑх чунне тулаш суту — илӳ енӗпе ҫӗршыв-Японие, Великобритание, Францие е Италие перекетлекен лидерсенчен пӗри.

Чехи экономикине аталантарма 2009 ҫулта тӗнчери финанс кризисӗ вӑйлӑ япӑх витӗм кӳнӗ. 2010 ҫулхи пӗрремӗш ҫур ҫулта ҫӗршыв экономики майӗпен кризисран тухма пуҫланӑ. 2020 ҫул тӗлне Чехия тӗнчи коммунистсен пӗтӗм ҫӗршывӗсем хушшинче чи пысӑк ӗҫ укҫин виҫҫӗмӗш виҫи (Эстони хыҫҫӑн — 1195,08,08 — мӗш Тата Сӑмах Ҫаврӑнӑшӗсем — 1181,35) тата чи пӗчӗк виҫи (Сӑмах Хыҫҫӑн — 700-мӗш тата Эстони-550,38-мӗш). 2020 ҫулхи тӑваттӑмӗш кварталта Чехири вӑтам ӗҫ укҫин вӑтам виҫи 38 525 (1469,38, брутто)тата 30 816 (1175,35, Ҫук) Шутланнӑ. 2021 ҫулхи январӗн 1-мӗшӗнчен Пуҫласа Чехири чи пӗчӗк Ӗҫ укҫин виҫи (580,99, брутто) тата 13 528 (517,08, Ҫук) Шутланнӑ.

== Вӗренӳ ==

=== Чехи вашӗсем ===
Патшалӑхӑн вӗренӳ аслӑ шкулĕсенче бюджет укçипе вĕрентеççĕ, чех чӗлхипе тӳлевсӗр вӗренме сӗнеҫҫӗ.

Заявленисене тӗп специальноҫсене йышӑнни пултарулӑх ӗҫӗсӗр пуҫне кӑҫалхи октябрьтен пуҫласа мартӑн е пуш уйӑхӗн вӗҫӗнче иртет. Вӗренме кӗмелли экзаменсем çу — çĕртме уйӑхӗсенче иртеҫҫӗ. Заявленисене пултарулӑх специальноҫӗпе йышӑнни кӗркунне тата вӗренме кӗмелли экзаменсем ҫулталӑк пуҫламӑшӗнче (кăрлач — нарăс) иртеҫҫӗ. Пултарулӑх специальноҫӗсемпе экзаменсем шутне пултаруллӑ экзамен кӗреҫҫӗ. Ытти ҫӗршывсенчен килнӗ абитуриентсене Словакисемсӗр пуҫне вӗренӳ юлашки шайӗ ҫинчен калакан документа нострификацилемелле. Ҫак хушу патшалӑх вузне кӗрекенсене те, коммерцисене те пырса тивет.

Чех техника университечӗ. 

Чехире 28 университет тата патшалӑх финансӗпе усӑ куракан институт ĕçлет.

== Паллӑ вырăнсем ==
* Карл университечĕ, Прага
* Масарик Университечӗ
* Брно техника университечӗ
* Прагӑри экономика университечӗ
* Прагӑри Чехи техника университечӗ
* Прагӑри Чехи агротехника университечӗ
* Прагӑри мусăк ӳнерĕсен академийӗ

Коммерци аслӑ вӗренӳ заведенийӗсене уйрӑм укҫа-тенкӗпе уйӑраҫҫӗ тата вӗренӳ тапхӑрӗнче (ҫулталӑк, ҫулталӑк) студентсене вӗрентеҫҫӗ; ӗҫ укҫи 15 000-20 000 чех кронӗнчен 90 000 крон таран чакать (тӗслӗхрен, Архитектура институчӗ Прагӑра ARCHIP)

Коммерци вузӗсем-45-50-е яхӑн. Вӗсем, тӗпрен илсен, Прагӑра тата Броненосецра вырнаҫнӑ.

== Каçăсем ==
* [http://www.czech.cz Czech.cz] — Чехи республикин официаллă порталĕ.
* [http://sradio.ru/country/%D7%E5%F5%E8%FF Чехи радиовĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070309154432/http://sradio.ru/country/%D7%E5%F5%E8%FF |date=2007-03-09 }} - Чехирен кăларакан FM тата интернет радио хумĕсем.
* [http://www.vlada.cz/ Чех Республикин ертӳлĕхĕн официаллă порталĕ]{{ref-cs}}
* [http://www.hrad.cz/ Чех Республики президенчĕн официаллă сайчĕ]{{ref-cs}}{{ref-en}}
* [http://www.psp.cz/ Чех Республикин депутатсен палатин официаллă сайчĕ]{{ref-cs}}{{ref-en}}
* [http://www.senat.cz/ Официальный сайт сената ЧР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110224013846/http://www.senat.cz/ |date=2011-02-24 }}{{ref-cs}}{{ref-en}}
* [http://jizdnirady.idnes.cz/vlakyautobusy/spojeni/ Расписания поездов и автобусов]{{ref-cs}}{{ref-en}}{{ref-de}}
* [http://www.mzv.cz/moscow/ Чех Республикин Мускаври элчелĕхĕ]{{ref-ru}}{{ref-en}}

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}
{{Чехи енĕсем}}
{{Европа патшалăхĕсем}}
{{Европĕрлĕх}}
{{ÇАПУ}}
{{Славян патшалăхĕсем}}
{{Европа канашĕ}}
{{Франкофони}}

[[Категори:Чехи]]
[[Категори:Патшалӑхсем, алфавитпа]]