Шывай кимми страницӑн кодне пӑхни

{{пĕлтерĕшсем}}
[[File:Akula (Typhoon) class submarine DD-ST-85-06625.jpg|thumb|right|250px|Совет атомлă [[Проект Акула|«Акула» тĕслĕ]] (SSBN «Typhoon») шывай кимми]]
'''Шывай кимми''' ({{lang-en|submarine}}) — шыв айне анма (каялла хăпарма) тата шыв айĕнче чылай вăхăт хушши ĕçлеме пултаракан [[карап]]. Шывай киммин чи чаплă енĕ — вăрттăн çӳреме пултарни.

== Карап конструкцийĕ ==
[[Ӳкерчĕк:U-47.jpg|thumb|250px|right|Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи вăхăтĕнчи ДШК U-47]][[Ӳкерчĕк:HMCS VICTORIA.jpg|thumb|250px|right|VICTORIA класĕллĕ шывай киммин схеми]]
Шывай киммисен корпусне металран тăваççĕ, тумлам е сигарă евĕрлĕскер шыв тĕпĕнче чылай шыв пусăмне чăтса тăма пултарать. Шыв тарăнашне анма балласт цистернисене шыв тултараççĕ. Шыв айĕнче çӳле хăпарма е аяла анма тата шыв çине тухма горизонталь рулĕсем пулăшнипе балласт цистернисенчи шыва хĕссе чăмăртанă сывлăшпа е газпа (çăмăл сывлăшпа) тĕксе кăлараççĕ. Шывай киммисене шыв çинче куçса пыма атом энергиллĕ е дизеллĕ моторсем; шыв айĕнче — атомлă моторсем, электрика аккумуляторĕсем, пĕчĕк тарăнăшра — «шнорхель» меслечĕллĕ дизель моторĕсем.

Тĕрлĕ вăхăтра дизель вăйĕпе тарăна анса çӳремелли темиçе шывай кимми проекчĕсем хатĕрленĕ пулнă, анчахь та вĕсене пушархăрушăлахĕ тата шавлавĕ ытлашши пулнă пирки ĕçе кĕртмен.

== Карапăн хĕçпăшалĕ ==
Шывай кимми çинче баллистика тата çунатлă ракетăсем, торпедăсем, минăсем, хирĕç тăмалли гидроакустика хатĕрĕсем, зенит-ракета комплексĕсем пулаççĕ.

== Классификацийĕсем ==
[[Ӳкерчĕк:USS Virginia (SSN-774) bravo sea trials.jpg|right|thumb|250px|[[USS Virginia (SSN-774)|USS ''Virginia'']], «Вирджиния» класĕллĕ америкăн атомлă шывай кимми]][[Ӳкерчĕк:Einmann-U-Boot-Biber.jpg|thumb|250px|«Biber» питĕ пĕчĕк шывай кимми [[Ӳкерчĕк:Biber 002.jpg|250px|]]]]
* энерги енĕпе:
** атомлă (АПЛ) 
** дизель-электрикăллă 
* шыв кăларăвĕпе: 
** шывай крейсерлĕ 
** крейсерлĕ 
** пысăк 
** вăтам 
** пĕчĕк 
** чи пĕчĕк
* ĕç тĕллевĕсемпе:
** стратегиллĕ 
** нумай тĕллевлĕ 
** уйрăм ĕçлĕ 
* тĕп хĕçпăшалĕпе:
** ракетăллă 
** торпедăллă 
** ракета-торпедăллă.
* Экспериментсенчи çĕнĕ тĕсĕсем:
** Вĕçекен шывай кимми
** Шывай самолёчĕ (вĕçевсĕр çунатлă шывай кимми)

Паянкун çарлă сыхлавра тăракан шывай киммисен классификацийĕсем:
* Баллистика ракетăллă (ПЛАРБ) атăмлă шывай киммисем
** Çунатлă ракетăллă атăмлă шывай киммисем 
** Нумайтĕллĕ атомлă торпедăпа тата торпедăпа ракетăпа хĕçпăшалланнă шывай киммисем
** торпедăпа тата торпедăпа ракетăпа хĕçпăшалланнă дизель-электркăллă шывай киммисем 

== Шывай киммисен историйĕ ==
Пĕрремĕш шывай киммине голланд ăслăхçи Корнелиус ван Дреббель (1572—1633) Англи патши Джеймс валли Лондонра 1620 çулта ăсталанă, хыççăн [[Темза]] çинче унăн куçăмне тĕрĕслесе пăхнă.

Раççейре шывай киммине тăвас ĕçсемпе Аслă Петĕр астулра ларнă чух тăрмашнă. Анчах вăл вилсе кайсан, «вăрттăн карапăн» пуласлăхĕ пăчланать. Шывай киммине Америкăн Пĕрлешĕннĕ Штачĕсем хăйсен пăхăнманлăхĕшĕн кĕрешнĕ вăрçăра пĕрремĕш çапăçăва кĕртеççĕ. Бушнеллăн «Тимĕр шапи» британи флагманĕ çине тапăнма хатĕрленнĕ, анчах та акăлчансем çавна сиссе асăрханă, шывай кимми вара карапăн тĕпĕ çумне çыпăçтармасăрах минăна сирпĕтсе ярать.

[[Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи]] пуçламăш тĕлне тĕнчери пысăк патшалăхсен тинĕс флочĕсенче çакăн чухлĕ шывайкиммисем пулнă:

* [[Аслă Британи]] — 58; 
* [[Германи]] — 57; 
* [[АПШ]] — 99; 
* [[Франци]] — 77; 
* [[Итали]] — 105; 
* [[Япони]] — 56; 
* [[СССР]] — 212. 

Вăрçа тапхăрĕнче шывай киммисем пурĕ 4330 транспорта пĕтĕмле 22,1 млн. рег. тоннă йывăрăшлĕ, 395 çар карапĕсене шыва путарнă, çав шутра: 75 шывай кимми, 17 авианосцев, 3 линкор, 122 эсминец тата 146 ытти карапсене пĕтернĕ. СССР ТÇФ шывай киммисем 328 транспорта шыва путарнă, 70 çар карапĕсене тата 14 пулăшу карапĕсене пĕтернĕ. 1123 шывай киммисем хăйсем пĕтнĕ.

Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи вĕçĕнче нимĕç конструкторĕсем шывай киммисене баллистикă ракетисемпе хĕçпăшаллантарас ĕçсене тума хатĕр пулнă.

== Паянкунхи шывай киммисем ==

Халĕ шывай киммисен чылайăшĕ атомлă.

Вăрçă хыççăнхи пĕрремĕш хут шывай кимми 1971 çулхи раштав, 9 Инди-пакистан хирĕçӳ вăхăтĕнче пакистан дизель шывай кимми «Hangor» «Khukri» инди фрегат торпедăпа тапăнать. 1982 çулхи çӳ, 2 Англипе Аргентина хушшинчи Фолкленд вăрçинче акăлсансен атăмлă шывай кимми «Conqueror» аргентинăн «Генерал Бельграно» çăмăл крейсĕрне торпедăлать.

Халĕ шывай киммисем 33 патшалăх ТÇФ шутĕнче хĕсметре тăраççĕ.

ХХ ĕмĕрĕн вĕçĕнче ÇАПУ çĕршыв флочĕсен шутĕнче 217 шывай кимми (çав шутра ПЛАРБ — 23, ПЛА — 101). Хӳтĕлевлĕ доктрина йĕркипе Раççей Федерацийĕ хăйĕн флочĕсенче 90-100 виçе шывай кимми тытса тăрасшăн.

2004 çулта Раççейре Итали хушу ĕçĕпе S1000 проекта хатĕрлеме тытăннă.

== Вуламалли ==
* Шунков В. Н. Подводные лодки. — Минск: Поппури, [[2004]].
* {{кĕнеке
 | автор = Лобеф М., Стро Г.
 | пуçелĕк = [http://rogov.zwz.ru/Scilib/Technics/Sous-marins.djvu Подводные лодки]
 | издательство = Наркомат Обороны
 | вырăн = М
 | çул = 1934
}}
* {{кĕнеке
 | автор = кап. 1-го ранга Игнатьев К.Ф.
 | пуçелĕк = [http://scilib.narod.ru/Technics/SubTheory/Ignatieff.djvu Теория подводных лодок]
 | издательство = Воениздат
 | вырăн = М
 | çул = 1947
}}
* {{кĕнеке
 | автор = Большаков Ю.И.
 | пуçелĕк = [http://scilib.narod.ru/Technics/Submarine_elem/Submarine_elem.djvu Элементарная теория подводной лодки]
 | издательство = Воениздат
 | вырăн = М
 | çул = 1977
}}
* {{кĕнеке
 | автор = Прасолов С.Н., Амитин М.Б.
 | пуçелĕк = [http://scilib.narod.ru/Technics/Submarine/Submarine.djvu Устройство подводных лодок]
 | издательство = Воениздат
 | вырăн = М
 | çул = 1973
}}
* {{кĕнеке
 | автор = Шунков В. Н.
 | пуçелĕк = Подводные лодки
 | издательство = Поппури
 | вырăн = Минск
 | çул = 2004
}}
* {{кĕнеке
|автор =Тарас А. Е.
|пай = 
|пуçелĕк =Дизельные подводные лодки 1950—2005
|тăван ят = 
|каçă =http://www.books.ru/shop/books/406265
|кăларăм = 
|вырăн =М.
|издательство =АСТ, Мн.: Харвест
|çул =2006
|том = 
|страницы = 
|страниц =272
|isbn =5-17-036930-1
}}
* {{кĕнеке
|автор =Тарас А. Е.
|пай = 
|пуçелĕк =Атомный подводный флот 1955—2005
|тăван ят = 
|каçă =http://www.books.ru/shop/books/340729
|кăларăм = 
|вырăн =М.
|издательство =АСТ, Мн.: Харвест
|çул =2006
|том = 
|страницы = 
|страниц =216
|isbn =985-13-8436-4
}}
* {{кĕнеке
|автор =Гэри Уэйр, Уолтер Бойн
|пай = 
|пуçелĕк =Красный прилив
|тăван ят =Rising Tide 
|каçă =
|кăлрăм = 
|вырăн =М.
|издательство =Эксмо
|çул =2004
|том = 
|страницы = 
|страниц =448
|isbn =5-699-08581-5
}}
* {{кĕнеке
|автор =Платонов А. В.
|пай = 
|пуçелĕк =Подводные лодки
|тăван ят = 
|каçă =
|кăларăм = 
|вырăн =Санкт-Петербург
|издательство =Полигон
|çул =2002
|том = 
|страницы = 
|страниц =256
|isbn =5-89173-181-9
}}
* {{кĕнеке
|автор =Ильин В., Колесников А.
|пай = 
|пуçелĕк =Подводные лодки России
|тăван ят = 
|каçă =
|кăларăм = 
|вырăн =М
|издательство =АСТ, Астрель
|çул =2002
|том = 
|страницы = 
|страниц =286
|isbn =5-17-008106-5
|isbn =5-271-01979-9
}}
* Военно-морской словарь/Гл. ред. В. Н. Чернавин. Ред. коллегия В. И. Алексин, Г. А. Бондаренко, С. А. Бутов и др. — М.: Воениздат, 1990. — 511 с., 20 л.илл., стр. 197

== Çавăн пекех ==
[[Ӳкерчĕк:Bathyscaphe Trieste.jpg|thumb|[[Батискаф]] «Триест»]]
* [[Батискаф]] — океан шывне тарăн анмалли автономлă (хăй тĕллĕ) аппарат.

== Вуламалли ==
* {{кĕнеке
 | автор = [[Лобеф, Макс|Лобеф М.]], Стро Г.
 | пуçелĕк = [http://rogov.zwz.ru/Scilib/Technics/Sous-marins.djvu Подводные лодки]
 | издательство = Наркомат Обороны
 | вырăн = М.
 | çул = 1934
}}
* ''Томашевич А. В.'' [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/14197-tomashevich-a-v-podvodnye-lodki-v-operatsiyah-russkogo-flota-na-baltiyskom-more-v-1914-1915-g-g-m-l-1939#page/1/mode/grid/zoom/1 Подводные лодки в операциях русского флота на Балтийском море в 1914—1915 г.г.] — М.; Л., 1939. — 282 с.: ил.
* {{кĕнеке
 | автор = кап. 1-го ранга Игнатьев К. Ф.
 | пуçелĕк = Теория подводных лодок
 | издательство = [[Воениздат]]
 | вырăн = М.
 | çул = 1947
}}
* {{кĕнеке
 | автор = Большаков Ю. И.
 | пуçелĕк = Элементарная теория подводной лодки
 | издательство = [[Воениздат]]
 | вырăн = М.
 | çул = 1977
 | страниц = 134
 |тираж=23000 
}}
* {{кĕнеке
 | автор = Прасолов С. Н., Амитин М. Б.
 | пуçелĕк = Устройство подводных лодок
 | издательство = [[Воениздат]]
 | вырăн = М.
 | çул = 1973
}}
* {{кĕнеке
 | автор = Шунков В. Н.
 | пуçелĕк = Подводные лодки
 | издательство = Поппури
 | вырăн = Мн.
 | çул = 2004
}}
* {{кĕнеке |автор=[[Тарас А. Е.]] |пуçелĕк=История подводных лодок. 1624—1904 |оригинал= |каçă=  |вырăн={{М.}}, {{Мн.}} |издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ]], [[Харвест]] |çул=2002 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=240 |серия=Библиотека военной истории |isbn=5-17-007307-0|тираж=5100 |ref=Тарас }}
* {{кĕнеке
|автор =[[Тарас А. Е.]] 
|пуçелĕк =Дизельные подводные лодки 1950—2005
|оригинал = 
|каçă =http://www.books.ru/shop/books/406265
|кăларăм = 
|вырăн ={{М.}}, {{Мн.}}
|издательство =[[АСТ (издательство)|АСТ]]: [[Харвест]]
|çул =2006
|том = 
|страницы = 
|страниц =272
|isbn =5-17-036930-1
}}
* {{кĕнеке
|автор =[[Тарас А. Е.]] 
|пуçелĕк =Атомный подводный флот 1955—2005
|оригинал = 
|каçă =http://www.books.ru/shop/books/340729
|кăларăм = 
|вырăн ={{М.}}, {{Мн.}}
|издательство =[[АСТ (издательство)|АСТ]]: [[Харвест]]
|çул =2004
|том = 
|страницы = 
|страниц =216
|isbn =985-13-8436-4
}}
* {{кĕнеке
|автор =Гэри Уэйр, Уолтер Бойн 
|пуçелĕк =Красный прилив
|оригинал =Rising Tide 
|кăларăм = 
|вырăн =М.
|издательство =[[Эксмо]]
| =2004
|том = 
|страницы = 
|страниц =448
|isbn =5-699-08581-5
}}
* {{кĕнеке
|автор =Платонов А. В.
|пуçелĕк =Подводные лодки 
|кăларăм = 
|вырăн =СПб.
|издательство =Полигон
|çул =2002
|том = 
|страницы = 
|страниц =256
|isbn =5-89173-181-9
}}
* {{кĕнеке
|автор =Ильин В., Колесников А.
|пуçелĕк =Подводные лодки России
|вырăн =М.
|издательство =[[АСТ (издательство)|АСТ]], [[Астрель]]
|çул =2002
|том = 
|страницы = 
|страниц =286
|isbn =5-271-01979-9
}}
* Военно-морской словарь / Гл. ред. В. Н. Чернавин. Ред. коллегия: В. И. Алексин, Г. А. Бондаренко, С. А. Бутов и др. — М.: [[Воениздат]], 1990. — 511 с., 20 л. илл., стр. 197

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://FLOT.com/history/branches/sub/ Раздел «Подводные силы»] на сайте flot.com
* [http://flot.com/nowadays/strength/submarines/ Текущий состав ВМФ России в части подводных лодок]
* [http://www.deepstorm.ru deepstorm.ru — Энциклопедия отечественного подводного флота]
* [http://www.submarines.narod.ru submarines.narod.ru — «Русский Подплав».] Интернет-энциклопедия подводного флота России
* [http://www.vokrugsveta.ru/publishing/vs/archives/?item_id=3879 www.vokrugsveta.ru «Подводный меч», «Вокруг света», № 5 (2800) Май 2007] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070916223103/http://www.vokrugsveta.ru/publishing/vs/archives/?item_id=3879 |date=2007-09-16 }} — история ПЛ
* [https://web.archive.org/web/20090725162251/http://www.tvkultura.ru/issue.html?id=66289 Документальный сериал «Потаённое судно» (Россия, 2006), 4 фильма]

{{Карапсем}}

[[Категори:Шывай киммисем| ]]