Шăмăршă районĕ: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр

Йӗркешерӗн

20:41, 3 Чӳк уйӑхӗн 2010 вӑхӑтри верси

Шăмăршă районĕ, — Чăваш Енĕн кăнтăр енче вырнаçнă район. Районан администрациĕ Шăмăршă.

Кун-çулĕ

Пĕрремеш хут Хырла тăрăхĕпе унти ялсем пирки XVI ĕмĕр варринчи, вырăс çарĕсем Хусан ханлăхĕне хирĕç çапăçма кайнă вăхăтри, хутсенче асăнаççĕ. Анчах ку вырăнсенче çынсем авалрах пурăннă. Археологсем Никишкинопа Улмаллă ялĕсем патĕнче ĕлĕкхи пурăнмалли вырăнсене тупнă. IX –XIII ĕмĕрсенче Шăмăршă тăрăхĕ Атăлçи Пăлхара кĕнĕ. 1236-мĕш çулта монгол-тутарсен çарĕ Атăлçи Пăлхара аркатнă хыççăн, нумай çынна вĕлернĕ, ыттисем вăрмансене тарнă. Вара çак вырăнта «тискер хир» пулса кайнă.

XVI ĕмĕр варринчен, Хусан ханлăхĕ Раççей патшалăхне кĕнĕ хыççăн, çынсем каллех кунта пурăнма тытăнаççĕ. Икĕ тапхăр палăртаççĕ:

XVI-мĕш ĕмĕр вĕçĕ — XVII-мĕш ĕмĕрĕн малтанхи çурри: хырла засека йĕрне тунă хыççăн;
1648 çултан — Чĕмпĕр хулине никĕслесе Чĕмпĕр уесĕ тунăран.

1667-мĕш çулта Чĕмпĕр уесĕнче çак ялсене асăнаççĕ: Шимурша (Шăмăршă), Болтайка Уразлеева (Мишер Палтиел), Мордовские Тюки (Ирçе Тĕкки), Буяново, Малое Болтаево, Андреевка (Энтриел). Çак ялсене Чăваш республикин çурçĕр тата вăта районсенчи чăвашсем, Кокшайск уесĕнчи çармăссем, Хусан уесĕнчи чăвашсемпе тутарсем, Улатăр уесĕнчи ирçесем никĕсленĕ.

1797-мĕш çулта Чĕмпĕр кĕпернинче генералла çĕр виçевне пуçланă. Хресчен общинисен, улпутсен, хуласен тата ыттисен çер чиккисене палăртнă. Çак вăхăтра Шăмăрша районĕн ялĕсем Пăва уесĕн Вăрманкасси, Каракитан, Кахăрлă вулăсĕсене кĕнĕ.

1835-мĕш çулхи кăрлачăн 25-мĕшĕнче Сенат указĕпе килĕшӳллĕн Чĕмпĕр кĕпернинчи патшалăх хресченĕсене Императăр çурчĕн (картишĕн) министерствин удел Департаментне куçарнă. Вулăссем вырăнне удел прикаçĕсем туса хунă. Хальхи Шăмăршă районĕн хресченĕсене Чĕмпĕр удел кантурĕн Шăхаль, Шăмалак тата Парки приказĕсене лекнĕ.

1920-мĕш çулхи утă уйăхĕн 24-мĕшĕнче Чăваш автономи облаçне (тĕп хули Шупашкар) тăвас текен йышăну тухнă. ЧАО шутне Хусан кĕпернин Шупашкар, Етĕрне тата Çĕрпӳ уесĕсем, Чĕмпĕр кĕпернин Кăрмăш тата Пăва уесчĕсен хăшпĕр вулăсĕсем, çав шутра Шамкайпа Шăмăршă вулăсĕсем, кĕнĕ.

Халăх йышĕ, район тытăмĕ

1999 çулхи кăрлачăн 1-мĕшĕнчи халăх çыравĕпе Шаблон:Çыншутласа илнĕ. Районта 33 ял. Ялĕсем йышлă, вăтамран Шаблон:Çынпурăнать.

Халăх йышлăхĕ — 1 тв. çм. 23 çын пурăнать.

Наци йышĕпе çакăн пек тăрăм: чăвашсем - 78%, тутарсем - 11%, вырăссем - 6,9%.

МИХ

Районти хаçат "Шăмăршă хыпарĕ".

Ял тăрăхĕсем

Район шутне 9 ял тăрăхĕ кĕрет:

Пăчăрлă Пашъел ял тăрăхĕ — Пăчăрлă Пашъел ялĕ;
Пуянкасси ял тăрăхĕ — Пуянкасси ялĕ;
Карапай-Шăмăршă ял тăрăхĕ — Карапай-Шăмăршă ялĕ;
Васан ял тăрăхĕ — Васан ялĕ;
Кивĕ Чукал ял тăрăхĕ — Кивĕ Чукал ялĕ;
Палтиел ял тăрăхĕ — Палтиел ялĕ;
Чаткас ял тăрăхĕ — Анат Чаткас ялĕ;
Чукал ял тăрăхĕ — Вырăс Чукал ялĕ;
Шăмăршă ял тăрăхĕ — Шăмăршă ялĕ.

Паллă çыннисем

Бараев Владимир Васильевич, — сăвăç.
Денисов Мефодий Иванович, - юрăç.
Ильпек Микулай, çыравçă, — тăлмач.
Лашман Степан Митрофанович, — прозаик, сăвăç, драматург.
Матвеев Тимофей Матвеевич, — чăваш чĕлхин паллă тĕпчевçи.
Федотов Михаил Романович, — чăваш чĕлхин тĕпчевçи, филологи ăслăлăхĕсен тухтăрĕ, профессор.
Улатимĕр Владимир Михайлович, — сăвăç, прозаик, тăлмач.
Уруков Виталий Иванович, Совет Союзĕн Паттăрĕ
Яковлев Валерий Николаевич, СССР халăх артисчĕ.

Çавăн пекех пăхăр

Каçăсем

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.

@@ 1-мĕш йĕрке: / 1-мĕш йĕрке: @@
 '''Шăмăршă районĕ''', — [[Чăваш Ен]]ĕн кăнтăр енче вырнаçнă [[район]]. Районан администрациĕ [[Шăмăршă]].
-==Кун-çулĕ==
+== Кун-çулĕ ==
-Пĕрремеш хут [[Хырла (юханшыв)|Хырла]] тăрăхĕпе унти ялсем пирки  XVI ĕмĕр варринчи , вырăс çарĕсем Хусан ханствине хирĕç çапăçма кайнă вăхăтри, хутсенче  асăнаççĕ. Анчах ку  вырăнсенче çынсем авалрах пурăннă. Археологсем никишкинопа Улмаллă ялĕсем патĕнче ĕлĕкхи пурăнмалли вырăнсене тупнă. IX-XIII  ĕмĕрсенче Шăмăршă тăрăхĕ Атăлçи Пăлхара кĕнĕ. 1236-мĕш çулта монгол-тутрсен çарĕ Атăлçи Пăлхара аркатнă хыççăн, нумай çынна вĕлернĕ, ыттисем вăрмансене тарнă. Вара çак вырăнта „тискер хир“ пулса кайнă.
+Пĕрремеш хут [[Хырла (юханшыв)|Хырла]] тăрăхĕпе унти ялсем пирки [[XVI]] ĕмĕр варринчи, вырăс çарĕсем [[Хусан ханлăхĕ]]не хирĕç çапăçма кайнă вăхăтри, хутсенче асăнаççĕ. Анчах ку вырăнсенче çынсем авалрах пурăннă. Археологсем Никишкинопа Улмаллă ялĕсем патĕнче ĕлĕкхи пурăнмалли вырăнсене тупнă. [[IX]]–[[XIII]] ĕмĕрсенче Шăмăршă тăрăхĕ [[Атăлçи Пăлхар]]а кĕнĕ. [[1236]]-мĕш çулта монгол-тутарсен çарĕ Атăлçи Пăлхара аркатнă хыççăн, нумай çынна вĕлернĕ, ыттисем вăрмансене тарнă. Вара çак вырăнта «тискер хир» пулса кайнă.
-XVI ĕмĕр варринчен, Хусан ханстви Раççей патшалăхне кĕнĕ хыççăн, çынсем каллех кунта пурăнма тытăнаççĕ. Икĕ тапхăр палăртаççĕ: 1. (XVI-мĕш ĕмĕр вĕçĕ – XVII-мĕш ĕмĕрĕн малтанхи çурри.) - Хырла засека йĕрне тунă хыççăн ;
+[[XVI]] ĕмĕр варринчен, Хусан ханлăхĕ Раççей патшалăхне кĕнĕ хыççăн, çынсем каллех кунта пурăнма тытăнаççĕ. Икĕ тапхăр палăртаççĕ:
-.1648 çултан – Чĕмпĕр хулине никĕслесе Чĕмпĕр уесĕ тунăран.
+# XVI-мĕш ĕмĕр вĕçĕ&nbsp;— [[XVII]]-мĕш ĕмĕрĕн малтанхи çурри: хырла засека йĕрне тунă хыççăн;
-*1667-мĕш çулта Чĕмпĕр уесĕнче çак ялсене асăнаççĕ:  Шимурша ([[Шăмăршă]]), Болтайка Уразлеева ([[Мишер Палтиелĕ]]), Тюка ([[Ирçе Тĕки]]), Буяново, Малая Болтаево, Ондреевка ([[Энтĕрел]]).
+# [[1648]] çултан&nbsp;— [[Чĕмпĕр]] хулине никĕслесе [[Чĕмпĕр уесĕ]] тунăран.
-Çак ялсене Чăваш  республикин çурçĕр тата тĕп районсенчи чăвашсем, Кокшайск уесĕнчи çармăссем, Хусан уесĕнчи чăвашсемпе тутарсем, [[Улатăр уесĕ]]нчи ирçесем никĕсленĕ.
-[[1797]] мĕш çулта [[Чĕмпĕр кĕперни]]нче генералла çĕр виçевне пуçланă. Хресчен общинисен, [[улпут|улпутсен]], хуласен тата ыттисен çер чиккисене палăртнă. Çак вăхăтра Шăмăрша районĕн ялĕсем [[Пăва уесĕ]]н Вăрманкасси, [[Каракитан]], [[Кахăрлă]] вулăсĕсене кĕнĕ.
+[[1667]]-мĕш çулта Чĕмпĕр уесĕнче çак ялсене асăнаççĕ: ''Шимурша'' ([[Шăмăршă]]), ''Болтайка Уразлеева'' ([[Мишер Палтиел]]), ''Мордовские Тюки'' ([[Ирçе Тĕкки]]), ''Буяново'', ''Малое Болтаево'', Андреевка ([[Энтриел]]).
-      [[1835]]-мĕш çулхи кăрлачăн 25-мĕшĕнче Сенат указĕпе килĕшÿллĕн Чĕмпĕр кĕпернинчи патшалăх хресченĕсене Императăр çурчĕн (картишĕн) министерствин удел Департаментне куçарнă. Вулăссем вырăнне удел прикаçĕсем туса хунă. Хальхи Шăмăршă районĕн хресченĕсене Чĕмпĕр удел кантурĕн  Шăхаль, Шăмалак тата Парки приказĕсене лекнĕ.
+Çак ялсене [[Чăваш республики]]н çурçĕр тата вăта районсенчи [[чăвашсем]], [[Кокшайск уесĕ]]нчи [[çармăссем]], [[Хусан уесĕ]]нчи чăвашсемпе [[тутарсем]], [[Улатăр уесĕ]]нчи [[ирçесем]] никĕсленĕ.
--мĕш çулхи утă уйăхĕн 24 -мĕшĕнче Чăваш автономи облаçне (тĕп хули [[Шупашкар]]) тăвас текен йышăну тухнă.ЧАО шутне Хусан кĕпернин Шупашкар, Етĕрне тата Çĕрпÿ уесĕсем, Чĕмпĕр кĕпернин Кăрмăш тата Пăва уесчĕсен хăшпĕр вулăсĕсем, çав шутра Шамкайпа Шăмăршă вулăсĕсем, кĕнĕ.
+[[1797]]-мĕш çулта [[Чĕмпĕр кĕперни]]нче генералла çĕр виçевне пуçланă. Хресчен общинисен, [[улпут|улпутсен]], хуласен тата ыттисен çер чиккисене палăртнă. Çак вăхăтра Шăмăрша районĕн ялĕсем [[Пăва уесĕ]]н Вăрманкасси, [[Каракитан]], [[Кахăрлă]] вулăсĕсене кĕнĕ.
+[[1835]]-мĕш çулхи кăрлачăн 25-мĕшĕнче Сенат указĕпе килĕшӳллĕн Чĕмпĕр кĕпернинчи патшалăх хресченĕсене Императăр çурчĕн (картишĕн) министерствин удел Департаментне куçарнă. Вулăссем вырăнне удел прикаçĕсем туса хунă. Хальхи Шăмăршă районĕн хресченĕсене Чĕмпĕр удел кантурĕн Шăхаль, Шăмалак тата Парки приказĕсене лекнĕ.
+[[1920]]-мĕш çулхи утă уйăхĕн 24-мĕшĕнче Чăваш автономи облаçне (тĕп хули [[Шупашкар]]) тăвас текен йышăну тухнă. ЧАО шутне Хусан кĕпернин Шупашкар, Етĕрне тата Çĕрпӳ уесĕсем, Чĕмпĕр кĕпернин Кăрмăш тата Пăва уесчĕсен хăшпĕр вулăсĕсем, çав шутра Шамкайпа Шăмăршă вулăсĕсем, кĕнĕ.
 == Халăх йышĕ, район тытăмĕ ==
 [[1999]] çулхи [[кăрлач, 1|кăрлачăн 1-мĕшĕнчи]] халăх çыравĕпе {{çын|17.2|тĕлне пин}}шутласа илнĕ. Районта 33 ял. Ялĕсем йышлă, вăтамран {{çын|547}}пурăнать.