Арал тинĕсĕ: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр

Йӗркешерӗн

06:34, 9 Пуш уйӑхӗн 2013 вӑхӑтри верси

Арал тинĕсĕ (казах. Арал Теңізі, узбек. Orol dengizi) — океансемпе çыхăнман тăварлă кӳлĕ-тинĕс. Казахстанпа Узбекистан хушшинчи чикĕ иртнĕ вырăнта сарăлса выртать. XX ĕмĕр варри тĕлне лаптăкĕпе тĕнчере тăваттăмăш вырăн йышăннă. Ун чухне унăн лаптăкĕ 68 пин çх² танлашнă. 1960-мĕш çулсенчен пуçласа шыв калăпăшĕ чакма пуçланă. Ку вăл юхса кĕрекен тĕп юханшывсене (Амударьяпа Сырдарья) шăварма усă курма пуçланипе çыхăннă. Халĕ вăл юханшывсем тинĕсе çитеймеççĕ, юхнă çĕртех типсе лараççĕ.

1989 çулта кӳлĕ икĕ пая пайланнă: Çурçĕр (пĕчĕкрех пайĕ) тата Кăнтăр (пысăкрах пайĕ) Арал тинĕсĕ çине. 2003 çул тĕлне тинĕс лаптăкĕ малтанхи чĕрĕк пысăкăш кăна, Шыв калăпăшĕ вара тата та пĕчĕкрех — 10% кăна.

Кăтартусем	1960	1990	2003
Шыв шайĕ, м	53,40	38,24	31,0
Калăпăш, км³	1083	323	112,8
Шыв лаптăкĕ, пин çх²	68,90	36,8	18,24
Минерализаци, ‰	9,90	29	78,0
Сток, çх³/çул	63	12,5	3,2*

* — 2001 çулхи кăтартусем

Казахсен пĕрремĕш Такыр рок-оперите Арал тинĕсĕн йывăрлăхĕсене çутатса панă.

Истори

Арал тинĕсĕн шайĕ малтан та улшăнса тăнă. Сăмахран, халĕ шывсăр юлнă çĕрсенче кунта малтан ӳснĕ йывăç юлашкисене тупнă. Кӳлĕне тăтăшах XIX ĕмĕрте сăнама пуçланă. Мĕн сăнама пуçланă хыççăн шыв шайĕ пĕр вырăнта пулнă, улшăнман.

1930-мĕш çулсенче пĕтĕм вăйпа шăвармалли каналсем тума пикеннĕ. 1960-мĕш çулсенче ку ĕç тата та вăйлăланнă. 1960-1990 çулсем хушшинче шывланнă çĕрсен лаптăкĕ 4,5 миллион гектартан 7 миллиона çитнĕ. 1961 çултан пуçласа вара тинĕсĕн шыв шайĕ чакма пуçланă. Малтан çулталăк хушшинче 20 см, кайран вара тата та вăйлăрах — 80-90 см-шар.

Экологи ыйтăвĕсем

Малтанхи портсем

Ку хуласем малтан портсем шутланнă, шыв шакнине пула порт шайне çухатнă.

Мăн утравсем

Шаблон:Link FA Шаблон:Link FA Шаблон:Link FA Шаблон:Link GA

@@ 63-мĕш йĕрке: / 63-мĕш йĕрке: @@
 {{Link FA|no}}
 {{Link GA|es}}
-[[af:Aralmeer]]
-[[ar:بحر آرال]]
-[[bat-smg:Arala jūra]]
-[[be:Аральскае мора]]
-[[be-x-old:Аральскае мора]]
-[[bg:Аралско море]]
-[[br:Mor Aral]]
-[[ca:Mar d'Aral]]
-[[cs:Aralské jezero]]
-[[cy:Môr Aral]]
-[[da:Aralsøen]]
-[[de:Aralsee]]
-[[el:Αράλη (λίμνη)]]
-[[en:Aral Sea]]
-[[eo:Aralo]]
-[[es:Mar de Aral]]
-[[et:Araali meri]]
-[[eu:Aral itsasoa]]
-[[fa:دریاچه آرال]]
-[[fi:Araljärvi]]
-[[fr:Mer d'Aral]]
-[[fy:Aralmar]]
-[[ga:Muir Aral]]
-[[gl:Mar de Aral]]
-[[gu:અરાલ સમુદ્ર]]
-[[he:ימת אראל]]
-[[hi:अरल सागर]]
-[[hif:Aral Sea]]
-[[hr:Aralsko jezero]]
-[[hsb:Aralski jězor]]
-[[hu:Aral-tó]]
-[[id:Laut Aral]]
-[[is:Aralvatn]]
-[[it:Lago d'Aral]]
-[[ja:アラル海]]
-[[ka:არალის ზღვა]]
-[[kaa:Aral ten'izi]]
-[[kk:Арал теңізі]]
-[[km:សមុទ្រ អារ៉ាល់]]
-[[ko:아랄 해]]
-[[la:Lacus Oxianus]]
-[[lmo:Lach de Aral]]
-[[lt:Aralo jūra]]
-[[lv:Arāla jūra]]
-[[mk:Аралско Езеро]]
-[[ml:അറൽ കടൽ]]
-[[mn:Арал тэнгис]]
-[[mr:अरल समुद्र]]
-[[mzn:آرال]]
-[[new:अराल सागर]]
-[[nl:Aralmeer]]
-[[nn:Aralsjøen]]
-[[no:Aralsjøen]]
-[[oc:Mar d'Aral]]
-[[os:Аралы денджыз]]
-[[pa:ਅਰਾਲ ਸਾਗਰ]]
-[[pl:Jezioro Aralskie]]
-[[pnb:بحیرہ ارال]]
-[[pt:Mar de Aral]]
-[[qu:Aral qucha]]
-[[ro:Marea Aral]]
-[[roa-rup:Aral]]
-[[ru:Аральское море]]
-[[sh:Aralsko more]]
-[[simple:Aral Sea]]
-[[sk:Aralské jazero]]
-[[sl:Aralsko jezero]]
-[[sq:Deti Aral]]
-[[sr:Аралско језеро]]
-[[sv:Aralsjön]]
-[[sw:Aral (ziwa)]]
-[[ta:ஏரல் கடல்]]
-[[tg:Баҳри Арал]]
-[[th:ทะเลอารัล]]
-[[tr:Aral Gölü]]
-[[tt:Арал диңгезе]]
-[[ug:شور دېڭىز]]
-[[uk:Аральське море]]
-[[ur:بحیرہ ارال]]
-[[uz:Orol dengizi]]
-[[vi:Biển Aral]]
-[[wa:Mer d' Aral]]
-[[war:Dagat Aral]]
-[[yi:אראל ים]]
-[[zh:鹹海]]
-[[zh-yue:鹹海]]