Крым тутарĕсем: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни
40-мĕш йĕрке: | 40-мĕш йĕрке: | ||
=== Раççей империнче === |
=== Раççей империнче === |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
Раççей администрацийĕ хĕстернипе, крым тутар çĕр ĕçтешĕсен харпăрлăхне патшалăха туртса илнипе крым тутарĕсем нумаййăн [[Осман империйĕ|Осман империне]] эмиграциленĕ. 1790-мĕш тата 1850-мĕш çулсенче эмиграцин иккĕ хумĕ çапнă крым тутарĕсене. XIX ĕмĕрĕн вĕçĕнчи тĕпчевçĕсем — Ф. Лашковпа К. Герман — çырнипе, Крым Ханлăхĕн çурутрав пайĕнче 1770-мĕш çулсен тĕлне 500 пине яхăн çын пурăннă, вĕсенчен 92 % крым тутарĕсем пулнă. Раççейри пĕрремĕш 1793 çулхи халăх çыравĕпе Крымра 127,8 пин çын пурăннă, çав шутра 87,8 % крым тутарĕ. Çакнашкал, 10 çул раççей влаçĕ тытăнса тăрсан Крымра пурăнан халăхăн 3/4 пайĕ çурутравран тухса кайнă. 1850-мĕш çулсенче 300 пине яхăн крым тутарĕ Крыма пăрахса кайнă.<ref>Я. Е. Водарский, О. И. Елисеева, В. М. Кабузан, Население Крыма в конце XVIII — конце XX веков. (Численность, размещение, этнический состав) Москва, 2003.</ref> Çавсен нĕселĕсем ĕнтĕ [[Турци]]ри, [[Болгари]]ри тата [[Румыни]]ри крым тутарĕсен диаспорине кĕреççĕ. Вара Крымăн çеçенхир енĕнче ял хуçалăхĕ пĕтсе ларнă. Çавăн чухнех [[Крым]]а крым тутарĕсен чылайрахăш элити пăрахса каять. Çакăнпа пĕрлех метрополии территоринчен Раççей правительстви йыхравланипе куçса килнисем [[Крым]]а колонилеме тытăнаççĕ. Раççей аннексийĕччен [[Крым]]ра пурăннă 1 мильон крым тутарĕ халăхĕн йышĕнчен [[XIX ĕмĕр]]ĕн вĕçнелле 200 пинрен сахалтарах юлнă, которые составляли около четверти всего крымского населения. 1917 çул тĕлне мĕнпур эмигрант йышĕ 1,8 млн çынна çитнĕ. |
Раççей администрацийĕ хĕстернипе, крым тутар çĕр ĕçтешĕсен харпăрлăхне патшалăха туртса илнипе крым тутарĕсем нумаййăн [[Осман империйĕ|Осман империне]] эмиграциленĕ. 1790-мĕш тата 1850-мĕш çулсенче эмиграцин иккĕ хумĕ çапнă крым тутарĕсене. XIX ĕмĕрĕн вĕçĕнчи тĕпчевçĕсем — Ф. Лашковпа К. Герман — çырнипе, Крым Ханлăхĕн çурутрав пайĕнче 1770-мĕш çулсен тĕлне 500 пине яхăн çын пурăннă, вĕсенчен 92 % крым тутарĕсем пулнă. Раççейри пĕрремĕш 1793 çулхи халăх çыравĕпе Крымра 127,8 пин çын пурăннă, çав шутра 87,8 % крым тутарĕ. Çакнашкал, 10 çул раççей влаçĕ тытăнса тăрсан Крымра пурăнан халăхăн 3/4 пайĕ çурутравран тухса кайнă. 1850-мĕш çулсенче 300 пине яхăн крым тутарĕ Крыма пăрахса кайнă.<ref>Я. Е. Водарский, О. И. Елисеева, В. М. Кабузан, Население Крыма в конце XVIII — конце XX веков. (Численность, размещение, этнический состав) Москва, 2003.</ref> Çавсен нĕселĕсем ĕнтĕ [[Турци]]ри, [[Болгари]]ри тата [[Румыни]]ри крым тутарĕсен диаспорине кĕреççĕ. Вара Крымăн çеçенхир енĕнче ял хуçалăхĕ пĕтсе ларнă. Çавăн чухнех [[Крым]]а крым тутарĕсен чылайрахăш элити пăрахса каять. Çакăнпа пĕрлех метрополии территоринчен Раççей правительстви йыхравланипе куçса килнисем [[Крым]]а колонилеме тытăнаççĕ. Раççей аннексийĕччен [[Крым]]ра пурăннă 1 мильон крым тутарĕ халăхĕн йышĕнчен [[XIX ĕмĕр]]ĕн вĕçнелле 200 пинрен сахалтарах юлнă, которые составляли около четверти всего крымского населения. 1917 çул тĕлне мĕнпур эмигрант йышĕ 1,8 млн çынна çитнĕ. |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
=== Крым нимĕç оккупацинче === |
=== Крым нимĕç оккупацинче === |
08:57, 22 Чӳк уйӑхӗн 2013 вӑхӑтри верси
крым тутарĕсем, крымсем qırımtatarlar, qırımlar къырымтатарлар, къырымлар | |
И. Гаспринский • Н. Челебиджихан | |
Тăван ячĕ | qırımtatarlar, qırımlar |
---|---|
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ | |
Пурӗ: 500 000 - 2 000 000[8] Ӳспекстан:
1 803 (2001 ç. çырав)[7] | |
Чĕлхе | крым тутар, вырăс, турккă |
Тĕн | Ислам |
Кры́м тутарĕсем (крым-тут. qırımtatarlar, къырымтатарлар, ед. ч. qırımtatar, къырымтатар) е кры́мсем[9][10][11] (крым-тут. qırımlar, къырымлар, пĕр. х. qırım, къырым) — историлле Крымра чăмăртаннă халăх. Алтай çемьинчи тĕрĕк ушкăнĕнчи крым тутар чĕлхипе пуплеççĕ. Крым тутарĕсен чылайрахăшĕ — ханафит мазхабĕ йышĕнчи мусульман-суннитсем.
Вырнаçăвĕ
Чылайрахăшĕ Крымра (260 пине яхăн) тата континентри Украина çумĕнчи районсенче, çаплах Турцире, Румынире (24 пин), Узбекистанра (90 пин[3], хаклавсемпе, 10 пинрен 150 пине çити), Раççейре (4 пин, ытларах КраснодарЕнĕнче), Болгарире (3 пин) пурăнать. Крым тутарĕсен вырăнти организацисем хыпарланипе, Турцири крым тутарĕсен диаспори çĕршер пин çына çитет, анчах та йышĕ пирки официаллă çирĕплетӳ çук, мĕншĕн тесен Турцире çĕр-шыври нацисен йышĕ пирки пĕлтермеççĕ.
Кун-çулĕ
Этногенез
Крым ханлăхĕ
Крым халăхĕ тĕплĕнех Крым Ханлăхĕ тапхăрĕнче чăмăртаннă.
Крым тутарĕсен патшалăхĕ — Крым Ханлăхĕ — 1441 - 1783 çулсенче тытăнса тăнă. Хăйсен кун-çулĕн чылайрахăш пайĕнче вăл Осман империне пăхăнса тăнă, унăн тăмарĕ шутланнă. Крыма ертсе пыракансем Герай (Гирейсен) ăрачĕ пулнă, ăна пуçарса яраканĕ — пĕрремĕш хан Хаджи I Герай. Крым Ханлăхĕ тапхăрĕнче крым тутарĕсен культури, ӳнерĕ тата литератури мăнаçлăха çитет. Крым тутарĕсен çак чухнехи поэзин классикĕ — Ашик Умер. Çавăн пекех Махмуд Кырымлы тата хан Газы II Герай Бора сăвăçа асăнмалла. Çав вăхăтри паллă архитектура палăкĕ — Бахчисарайри хан керменĕ.
Раççей империнче
Раççей администрацийĕ хĕстернипе, крым тутар çĕр ĕçтешĕсен харпăрлăхне патшалăха туртса илнипе крым тутарĕсем нумаййăн Осман империне эмиграциленĕ. 1790-мĕш тата 1850-мĕш çулсенче эмиграцин иккĕ хумĕ çапнă крым тутарĕсене. XIX ĕмĕрĕн вĕçĕнчи тĕпчевçĕсем — Ф. Лашковпа К. Герман — çырнипе, Крым Ханлăхĕн çурутрав пайĕнче 1770-мĕш çулсен тĕлне 500 пине яхăн çын пурăннă, вĕсенчен 92 % крым тутарĕсем пулнă. Раççейри пĕрремĕш 1793 çулхи халăх çыравĕпе Крымра 127,8 пин çын пурăннă, çав шутра 87,8 % крым тутарĕ. Çакнашкал, 10 çул раççей влаçĕ тытăнса тăрсан Крымра пурăнан халăхăн 3/4 пайĕ çурутравран тухса кайнă. 1850-мĕш çулсенче 300 пине яхăн крым тутарĕ Крыма пăрахса кайнă.[12] Çавсен нĕселĕсем ĕнтĕ Турцири, Болгарири тата Румынири крым тутарĕсен диаспорине кĕреççĕ. Вара Крымăн çеçенхир енĕнче ял хуçалăхĕ пĕтсе ларнă. Çавăн чухнех Крыма крым тутарĕсен чылайрахăш элити пăрахса каять. Çакăнпа пĕрлех метрополии территоринчен Раççей правительстви йыхравланипе куçса килнисем Крыма колонилеме тытăнаççĕ. Раççей аннексийĕччен Крымра пурăннă 1 мильон крым тутарĕ халăхĕн йышĕнчен XIX ĕмĕрĕн вĕçнелле 200 пинрен сахалтарах юлнă, которые составляли около четверти всего крымского населения. 1917 çул тĕлне мĕнпур эмигрант йышĕ 1,8 млн çынна çитнĕ.
Граждан вăрçи тата Крым АССР
Крым нимĕç оккупацинче
1941 çулхи чӳкĕн варринчен пуçласа 1944 çулхи çăвăн 12-мĕшĕччен Крыма нимĕç çарĕсем ярса илнĕ.
Тĕн
Крым тутарĕсен литератури
XX ĕмĕрти паллă крым тутарĕсен паллă çыравçисем:
- Амди Гирайбай
- Бекир Чобан-заде
- Эшреф Шемьи-заде
- Дженгиз Дагджи
- Шакир Селим
- Эмиль Амит
- Шамиль Алядин
- Эрвин Умеров
Субэтноссем
Апат-çимĕçĕ
Йăла ĕçми — буза.
Асăрхавсем
- ^ 1 тата 2 Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.
- ^ Этноатлас Узбекистана
- ^ 1 тата 2 О миграционном потенциале крымских татар из Узбекистана и др. к 2000 г.
- ^ 1989 ç. Халăх çыравĕпеУзбекистанра 188 772 крым тутарĕ пурăннă.([1]) Кун чухне, СССР аркансан пĕр енчен, Узбекистанри крым тутарĕсен пĕр пайĕ тăван çĕршывне Крыма таврăннине, тепĕр енчен — Узбекистанри чылай крым тутарĕ хăйне çыравра «тутар» тесе палăртать. Хаклавсемпе, 2000-мĕш çулсенче Узбекистанра 150 пине майлă крым тутарĕ пурăннă. чел.([2]). 1989 ç. Узбекистанра тутарсен йышĕ 467 829 çын ([3]) тата 2000 çулта 324 100 яхăн çын шутланнă; тутарсем крым тутарĕсемпе пĕрле 1989 ç. Узбекистанра 656 601 çын, 2000 ç. — 334 126 çын пурăннă. Крым тутарĕсем çак шутран хăш пайĕ пулать чăннипе (!), тĕп тĕрĕсси паллă мар. Официаллă 2000 ç. Узбекистанра 10 046 крым тутарĕ пулнă ([4])
- ^ Румынири 2002 ç. Халăх çыравĕпе наци йышĕ
- ^ 1, 2, 3 тата 4 Пĕтĕм Раççейри 2002 çулхи халăх çыравĕ. Тĕрĕсленĕ 24 Раштав уйӑхӗн 2009.
- ^ Болгарири 2001 ç. халăх çыравĕ
- ^ 500 пине яыхăн малтанхи СССР республикисенче, Румынире тата Болгарире, темиçе çĕр пин Турцире. Турцире наци шучĕпе статистикăна пичетлемеççĕ, çавна пула тĕп-тĕрĕс хыпар çук.
- ^ Тюркские народы Крыма. Караимы. Крымские татары. Крымчаки. Отв. ред. С. Я. Козлов, Л. В. Чижова. Мускав, Наука, 2003.
- ^ Озенбашлы Энвер Мемет-оглу. Крымцы. Сборник работ по истории, этнографии и языку крымских татар. Акмесджит, Доля, 1997.
- ^ Очерки истории и культуры крымских татар. Под. ред. Э. Чубарова. Симферополь, Крымучпедгиз, 2005.
- ^ Я. Е. Водарский, О. И. Елисеева, В. М. Кабузан, Население Крыма в конце XVIII — конце XX веков. (Численность, размещение, этнический состав) Москва, 2003.
Вуламалли
- Валерий Возгрин «Исторические судьбы крымских татар»
- «Крымскотатарская энциклопедия», пуçтараканĕ Рефик Музафаров, Симферополь 1993-95.
Çавăн пекех пăхăр
Крым тутарĕсем Викиампарта? |
- Крым тутарĕсен гимнĕ
- Крым тутарĕсен этеплĕхĕ
- Фильм «Испытание любви»
- Крым ханлăхĕ
- Крым тутар халăхĕн меджлисĕ
- Милли Фирка —Крым тутарĕсен наци партийĕ.
Каçăсем
- Крым тутарĕсен этеплĕх сайчĕ
- Alem-i Medeniye — сайт, посвящённый крымскотатарской культуре
- Крымскотатарская музыка
- Крым тата крым тутарĕсем.
- Крым тутарĕсен виртуаллă кун-çул музейĕ Ларишес.
- Республиканская Крымскотатарская библиотека им. И. Гаспринского
- Декоративно-прикладное искусство крымских татар
- Каталог ссылок на крымскотатарские ресурсы
- Сайт крымской молодёжи
- Крым тутар порталĕ QIRIMTATAR.org
- Крым тутар çамрăкĕсен центрĕ
- «Бизим Къырым» (Пирĕн Крым) этем пĕрлĕх йĕркелĕвĕ
- Библиотека публикаций о крымских татарах (79 статья)
- Турцири крым тутарĕсен диаспори порталĕ
- Русский язык крымских татар как отражение национальной идентичности (акăлч.)
- Крым тутарĕсен юмахĕ-халапĕ
- Рославцева Л. И. Одежда крымских татар.
- «Свадеба крымских татар» советы от ведущего Владимира Никольского.
- Крым тутарĕсен туй йăли.
Тĕрĕк халăхĕсем | |
---|---|
Азербайджансем | Алтайсем | Балкарсем | Пушкăртсем | Гагаузсем | Долгансем | Сарă уйгурсем | Казахсем | Караимсем | Каракалпаксем | Караманлисем | Карапапахсем | Карачайсем | Кашкайсем | Крым тутарĕсем | Крымчаксем | Кумандисем | Кумăксем | Кăркăссем | Ногайсем | Саларсем | Тутарсем | Теленгитсем | Телеутсем | Тофаларсем | Трухменсем | Тупаларсем | Тувасем | Турккăсем | Турккă-месхетисем | Туркменсем | Туркомансем | Узбексем | Уйгурсем | Хакассем | Челкансем | Чăвашсем | Чулăмсем | Шорсем | Юрюксем | Якутсем |
Крым халăхĕсем |
|
---|---|
Алансем • Эрменсем • Беларуссем • Крым пăлхарĕсем • Крымские готы • Крымские греки • хунсем • Еврейсем • Итальянцы • Крым караимĕсем • Киммерийцы • Крым нимĕçĕсем • Крымчаксем • Печенеги • Половцы • Поляки • Русские • Сарматсем • Скифсем • Славянсем • Таврсем • Татары • Крымские татары • Украинцы • Хасарсем • Крым чиканĕсем • Крым эстонĕсем |