Айришсем: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
1-мĕш йĕрке: 1-мĕш йĕрке:
{{Халăх
{{Халăх
| ячĕ = Айришсем
| ячĕ = Айришсем
| тăван ячĕ = {{lang-ga|Éireannach}}, нум. х. {{langi|ga|Éireannaigh}}; {{lang-en|Irish}}
| тăван ячĕ = {{lang-ga|Éireannach}}, нум. х. {{langi|ga|Éireannaigh}}; {{lang-en|Irish}}
| йышĕ = 8 500 000 çын (çуралнипе шутласан — 80 000 000)
| йышĕ = 8 500 000 çын (çуралнипе шутласан — 80 000 000)
18-мĕш йĕрке: 18-мĕш йĕрке:
'''Айришсем''', ({{lang-ga|Muintir na hÉireann, na hÉireannaigh, na Gaeil}}) — [[Кельтсем|кельт]], [[Ирланди]]н вырăнти халăхĕ (3,6 млн çын), Ирланди Республикипе [[Çурçĕр Ирланди]]ре пурăнаççĕ. Çаплах [[Аслă Британи]]ре (14 млн çын), [[АПШ]] (36 млн яхăн çын), [[Канада|Канадăра]] (4,3 млн çын), [[Австрали]]ре (1,9 млн çын) тата урăх патшалăхсенче вырнаçнă.
'''Айришсем''', ({{lang-ga|Muintir na hÉireann, na hÉireannaigh, na Gaeil}}) — [[Кельтсем|кельт]], [[Ирланди]]н вырăнти халăхĕ (3,6 млн çын), Ирланди Республикипе [[Çурçĕр Ирланди]]ре пурăнаççĕ. Çаплах [[Аслă Британи]]ре (14 млн çын), [[АПШ]] (36 млн яхăн çын), [[Канада|Канадăра]] (4,3 млн çын), [[Австрали]]ре (1,9 млн çын) тата урăх патшалăхсенче вырнаçнă.


Наци чĕлхи — [[ирланд чĕлхи|ирланд]], анчах халăхăн чылайрахăшĕ, патшалăхăн анăçĕнчи уйрăм районсенче ([[гэлтахт]]сем), тĕп чĕлхе вырăнĕнче —[[акăлчан чĕлхи]].
Наци чĕлхи — [[айриш чĕлхи|айриш]], анчах халăхăн чылайрахăшĕ, патшалăхăн анăçĕнчи уйрăм районсенче ([[гэлтахт]]сем), тĕп чĕлхе вырăнĕнче —[[акăлчан чĕлхи]].


== Кун-çулĕ ==
== Истори ==
=== Утрава пурăнма куçни ===
=== Утрава пурăнма куçни ===
Историксен тĕпчев ĕçĕсем тăрăх [[Ирланди (утрав)|Ирландие]] этем йăхĕ 9000 çул маларах килнĕ. Чи пĕрремĕш куçса килнисем пирки хыпар çук. Хăйсем хыççăн вĕсем темиçе хăй евĕр мегалити çурт-йĕр хăварнă, ячĕ те, чĕлхи те сыхланса юлман.
Историксен тĕпчев ĕçĕсем тăрăх [[Ирланди (утрав)|Ирландие]] этем йăхĕ 9000 çул маларах килнĕ. Чи пĕрремĕш куçса килнисем пирки хыпар çук. Хăйсем хыççăн вĕсем темиçе хăй евĕр мегалити çурт-йĕр хăварнă, ячĕ те, чĕлхи те сыхланса юлман.
31-мĕш йĕрке: 31-мĕш йĕрке:
=== Малтанхи вăтам ĕмĕрсенче куçса çӳренисем, çĕрсене туртса илнисем ===
=== Малтанхи вăтам ĕмĕрсенче куçса çӳренисем, çĕрсене туртса илнисем ===
[[Ӳкерчĕк:Dalriada.png|150px|right|Дал Риада]]
[[Ӳкерчĕк:Dalriada.png|150px|right|Дал Риада]]
[[VII ĕмĕр]] хыççăн ирландсем хăйсен сĕмне Шотландире сарса [[Дал Риада]] патшалăхне йĕркелет. Ирланд миссионерĕсем христос тĕнне пикт Шотландине илсе килеççĕ, вĕсене Европăра та пĕлнĕ.
[[VII ĕмĕр]] хыççăн айрришсем (ирландсем) хăйсен сĕмне Шотландире сарса [[Дал Риада]] патшалăхне йĕркелет. Ирланд миссионерĕсем христос тĕнне пикт Шотландине илсе килеççĕ, вĕсене Европăра та пĕлнĕ.


Викингсем IX — X ĕмĕрсенче утрав çинче нумай хула— Дублин, Лимерик, Корк, Уотерфорд — никĕсне хунă. Викинг сĕмĕ ирланд этносĕнче чылайах пулман, çапах та чуранлăха лекнĕ ирландсем скандинавсемпе хутăшса исланд этносĕ йышне кĕнĕ. Çав тапхăрти Ирланди кăсайĕсенче çапла каланă: «Чаплă ăратран тухнă чурасем те пулнă, Ирланди патшалăхĕнчен».
Викингсем IX — X ĕмĕрсенче утрав çинче нумай хула— Дублин, Лимерик, Корк, Уотерфорд — никĕсне хунă. Викинг сĕмĕ ирланд этносĕнче чылайах пулман, çапах та чуранлăха лекнĕ ирландсем скандинавсемпе хутăшса исланд этносĕ йышне кĕнĕ. Çав тапхăрти Ирланди кăсайĕсенче çапла каланă: «Чаплă ăратран тухнă чурасем те пулнă, Ирланди патшалăхĕнчен».
40-мĕш йĕрке: 40-мĕш йĕрке:
Кайранхи вăтам ĕмĕрлĕхре Ирландие акăлчансем оккупациленĕ. XVI ĕмĕрте Генри VIII хăйĕн çарне Ирландие кĕртсе ярать.
Кайранхи вăтам ĕмĕрлĕхре Ирландие акăлчансем оккупациленĕ. XVI ĕмĕрте Генри VIII хăйĕн çарне Ирландие кĕртсе ярать.


=== Британи колонисчĕсем ===
=== Британ колонисчĕсем ===
Ирландие колони тăвас тесе акăлчансем 1160-мĕш çулсенче талпăнма пуçлаççĕ, анчах та анкăл-норман куçса килнĕскерсем вырăнти халăхпа хутшăнса çухалаççĕ. Иккĕмĕш хут Ирландие пăзăнтарас ĕç-пуçра XVI ĕмĕрте акăлчансемшĕн ăнăç тухать. Ирландсене чи вăйлă аркатаканни Кромвель шутланать, вăл 1657 çулта ирландсен нумай çĕрне туртса илсе акăлчансене валеçсе парать, кунта пурăннă çынсем çĕршывăн урăх районĕсене куçса каяççĕ.
Ирландие колони тăвас тесе акăлчансем 1160-мĕш çулсенче талпăнма пуçлаççĕ, анчах та анкăл-норман куçса килнĕскерсем вырăнти халăхпа хутшăнса çухалаççĕ. Иккĕмĕш хут Ирландие пăзăнтарас ĕç-пуçра XVI ĕмĕрте акăлчансемшĕн ăнăç тухать. Ирландсене чи вăйлă аркатаканни Кромвель шутланать, вăл 1657 çулта ирландсен нумай çĕрне туртса илсе акăлчансене валеçсе парать, кунта пурăннă çынсем çĕршывăн урăх районĕсене куçса каяççĕ.


46-мĕш йĕрке: 46-мĕш йĕрке:
Ӗненекенсен чылайăшĕ — [[Католици тĕнĕ|католиксем]]. Ирланд халăхĕ ял хуçалăхĕнче (выльăх-чĕрлĕх ĕрчетесси), пулă ĕç-пуçĕ, промăçлăхĕнче вăй хурать. Çулçӳрев ĕç-хĕлĕ пур.
Ӗненекенсен чылайăшĕ — [[Католици тĕнĕ|католиксем]]. Ирланд халăхĕ ял хуçалăхĕнче (выльăх-чĕрлĕх ĕрчетесси), пулă ĕç-пуçĕ, промăçлăхĕнче вăй хурать. Çулçӳрев ĕç-хĕлĕ пур.


== Этеплĕх ==
== Культура ==
=== Наци тум-тирĕ ===
=== Наци тум-тирĕ ===


Ирланд халăх тум-тирĕ — чĕркуççине çити апельсин тĕслĕ килт, вăрăм жакет, çухавсăр кĕпе тата берет (çемçе çавра калапак). Тум-тирне çухатнă теме пулать. Ăна мусăкçăсем кăна тăхăнаççĕ.
Ирланд халăхĕн тум-тирĕ — чĕркуççине çити апельсин тĕслĕ килт, вăрăм жакет, çухавсăр кĕпе тата берет (çемçе çавра калапак). Тум-тирне çухатнă теме пулать. Ăна мусăкçăсем кăна тăхăнаççĕ.


=== Апат-çимĕç ===
=== Апат-çимĕç ===


{{main|Ирланд апат-çимĕçĕ}}
{{main|Айриш апат-çимĕçĕ}}


== Ирланд хушамачĕсем ==
== Айриш хушамачĕсем ==
Ирланд хушамачĕ «О'» тата «Мак» префиксран пуçланать.
Айриш хушамачĕ «О'» тата «Мак» префиксран пуçланать.
{{Цитата пуçламăшĕ}}
{{Цитата пуçламăшĕ}}
<poem>
<poem>
78-мĕш йĕрке: 78-мĕш йĕрке:
* Ireland p.28 ISBN 1-74104-078-7
* Ireland p.28 ISBN 1-74104-078-7


[[Категори:Ирландсем|*]]
[[Категори:Айришсем|*]]
[[Категори:Ирланди халăхĕсем]]
[[Категори:Ирланди халăхĕсем]]
[[Категори:Аслă Британи халăхĕсем]]
[[Категори:Аслă Британи халăхĕсем]]

11:53, 11 Нарӑс уйӑхӗн 2018 вӑхӑтри верси

Айришсем
Тăван ячĕ айр. Éireannach, нум. х. Éireannaigh; акăл. Irish
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ

Пурӗ: 8 500 000 çын (çуралнипе шутласан — 80 000 000)
Ирланди Ирланди — 3 900 660 çын
АПШ АПШ — 33 348 221[1]

Чĕлхе Акăлчан, айриш
Тĕн Католицизм, кăштах протестантизм
Расă тĕсĕ Европеоидный
Кĕрет  Кельт халăхĕсем
Тăван халăхсем гэлсем, шотландсем, валлисем, бретонсем, акăлчансем, канадсем, австралисем, çĕнĕ зеландсем,

Айришсем, (айр. Muintir na hÉireann, na hÉireannaigh, na Gaeil) — кельт, Ирландин вырăнти халăхĕ (3,6 млн çын), Ирланди Республикипе Çурçĕр Ирландире пурăнаççĕ. Çаплах Аслă Британире (14 млн çын), АПШ (36 млн яхăн çын), Канадăра (4,3 млн çын), Австралире (1,9 млн çын) тата урăх патшалăхсенче вырнаçнă.

Наци чĕлхи — айриш, анчах халăхăн чылайрахăшĕ, патшалăхăн анăçĕнчи уйрăм районсенче (гэлтахтсем), тĕп чĕлхе вырăнĕнче —акăлчан чĕлхи.

Истори

Утрава пурăнма куçни

Историксен тĕпчев ĕçĕсем тăрăх Ирландие этем йăхĕ 9000 çул маларах килнĕ. Чи пĕрремĕш куçса килнисем пирки хыпар çук. Хăйсем хыççăн вĕсем темиçе хăй евĕр мегалити çурт-йĕр хăварнă, ячĕ те, чĕлхи те сыхланса юлман.

Христианлăх тапхăрĕ

Рим истори çырăвĕсенче Ирландире 16 уйрăм йăх-ăру пулни паллă.

V ĕмĕрте Ирландире христианлăх тымар янипе утравçăсем кӳршисемпе урăхларах хутшăнма тытăнаççĕ.

Малтанхи вăтам ĕмĕрсенче куçса çӳренисем, çĕрсене туртса илнисем

Дал Риада
Дал Риада

VII ĕмĕр хыççăн айрришсем (ирландсем) хăйсен сĕмне Шотландире сарса Дал Риада патшалăхне йĕркелет. Ирланд миссионерĕсем христос тĕнне пикт Шотландине илсе килеççĕ, вĕсене Европăра та пĕлнĕ.

Викингсем IX — X ĕмĕрсенче утрав çинче нумай хула— Дублин, Лимерик, Корк, Уотерфорд — никĕсне хунă. Викинг сĕмĕ ирланд этносĕнче чылайах пулман, çапах та чуранлăха лекнĕ ирландсем скандинавсемпе хутăшса исланд этносĕ йышне кĕнĕ. Çав тапхăрти Ирланди кăсайĕсенче çапла каланă: «Чаплă ăратран тухнă чурасем те пулнă, Ирланди патшалăхĕнчен».

Ирландие анкăл-нормансем, валлисем, фламандсем, анкăл-саксонсем тата бретонсем килсе кунта пурĕ те хутăшса пырса ирланд халăхĕ, этеплĕхĕ йĕркеленсе пынă.

Кайранхи вăтам ĕмĕрсем

Кайранхи вăтам ĕмĕрлĕхре Ирландие акăлчансем оккупациленĕ. XVI ĕмĕрте Генри VIII хăйĕн çарне Ирландие кĕртсе ярать.

Британ колонисчĕсем

Ирландие колони тăвас тесе акăлчансем 1160-мĕш çулсенче талпăнма пуçлаççĕ, анчах та анкăл-норман куçса килнĕскерсем вырăнти халăхпа хутшăнса çухалаççĕ. Иккĕмĕш хут Ирландие пăзăнтарас ĕç-пуçра XVI ĕмĕрте акăлчансемшĕн ăнăç тухать. Ирландсене чи вăйлă аркатаканни Кромвель шутланать, вăл 1657 çулта ирландсен нумай çĕрне туртса илсе акăлчансене валеçсе парать, кунта пурăннă çынсем çĕршывăн урăх районĕсене куçса каяççĕ.

Хальхи лару-тăру

Ӗненекенсен чылайăшĕ — католиксем. Ирланд халăхĕ ял хуçалăхĕнче (выльăх-чĕрлĕх ĕрчетесси), пулă ĕç-пуçĕ, промăçлăхĕнче вăй хурать. Çулçӳрев ĕç-хĕлĕ пур.

Культура

Наци тум-тирĕ

Ирланд халăхĕн тум-тирĕ — чĕркуççине çити апельсин тĕслĕ килт, вăрăм жакет, çухавсăр кĕпе тата берет (çемçе çавра калапак). Тум-тирне çухатнă теме пулать. Ăна мусăкçăсем кăна тăхăнаççĕ.

Апат-çимĕç


Айриш хушамачĕсем

Айриш хушамачĕ «О'» тата «Мак» префиксран пуçланать.

Ятра «Мак» е «О» пур пулсан —
Ирландран сире салам.
«О» та, «Мак» та çук —
Ирланд кунта çук.

«О'» гэл Ó пулса тухать, малтан вăл Ua (hUa) пек илтĕнет, «мăнук», такамăн «несĕлĕ» тени пулать. «Мак» (Mac, Mc, е Ма в хушамат пуçламăшĕнче) «ывăл» тени пулать. «Фитц»- (Fitz) франци fils de фразинчен пулса тухать, унпа нормансем усă курнă, вăл çаплах «ывăл» пĕлтерĕшлĕ.

Асăрхавсем

  1. ^ 2013 American Community Survey 1-Year Estimates
  2. ^ 2011 Census in England and Wales: 2011 Census: QS211EW Ethnic group (detailed), wards in England and Wales (ZIP 7239Kb)
  3. ^ Патриция Лайсафт. Банши, Ирланди фольклорĕпе халăплăхĕ. с 23

Вуламалли