Ӳкĕм: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Ymblanter (Сӳтсе яв | хушни)
п Откат правок Император Тихон (обсуждение) к версии Chuvash2017
Тэг: Каялла тавăр
2-мĕш йĕрке: 2-мĕш йĕрке:
== Чăваш чĕлхинче ==
== Чăваш чĕлхинче ==
[[Чăваш чĕлхи]]нче пурĕ 8 ӳкни палăртма йышăннă. Вĕсен йĕрки, ыйтăвĕсем тата ӳкни системине тăвакан [[аффикс]]сем çакăн пек:
[[Чăваш чĕлхи]]нче пурĕ 8 ӳкĕме палăртма йышăннă. Вĕсен йĕрки, ыйтăвĕсем тата ӳкĕм системине тăвакан [[аффикс]]сем çакăн пек:


{| border=1
{| border=1
|'''Ӳкĕм'''
|'''Ӳкĕм'''
|'''Латтин ячӗ'''
|'''Латтин ячӗ'''
|'''Ыйтăвĕсем'''
|'''Ыйтусем'''
|'''Аффиксем'''
|'''Аффиксем'''
|-
|-
45-мĕш йĕрке: 45-мĕш йĕрке:
| -сăр (-сĕр)
| -сăр (-сĕр)
|-
|-
|Пирки
|Пирке
|''Causativ''
|''Causativ''
|камшăн? мĕншĕн?
|камшăн? мĕншĕн?
51-мĕш йĕрке: 51-мĕш йĕрке:
|}
|}


Юлашки виççĕ ӳкекенни хальтерех пулса кайнă, ыттисем — авалах пулса кайнисем, вĕсем кашни тĕрĕк чĕлхинчех пур.
Юлашки виçĕ ӳкĕм хальтерех пулса кайнă, ыттисем — авалах пулса кайнисем, вĕсенчен кашни тĕрĕк чĕлхисенче пур.


Кашни ӳкни нумай пĕлтерĕшлĕ, вĕсем контекстра палăраççĕ. Пĕр пĕлтерĕшех темиçе падеж кăтартма пултарать. Тĕслĕхрен, вырăн пĕлтерĕшĕ пару (вăрмана), вырăн (вăрманта), туху (вăрмантан), пĕрлелĕх (вăрманпа) ӳкнисен пур.
Кашни ӳкĕм нумай пĕлтерĕшлĕ, вĕсем контекстра палăраççĕ. Пĕр пĕлтерĕшех темиçе ӳкĕм кăтартма пултарать. Тĕслĕхрен, вырăн пĕлтерĕшĕ пару (вăрмана), вырăн (вăрманта), туху (вăрмантан), пĕрлелĕх (вăрманпа) ӳкнисен пур.


[[Япала ячĕ]]сен ӳкекенни — чăваш чĕлхин [[морфологи]] тытăмĕнчи кăткăс категори. Япала ячĕ ӳкни тăрăх улшăннине '''вĕçленӳ''' теççĕ. Чăваш чĕлхинче пĕр вĕçленӳ çеç, мĕншĕн тесен кашни ӳкемĕн пĕр [[аффикс]] çеç. Кирек мĕнле [[сăмах]]ран та ӳкни форми çав аффикс хушăннипе пулать. [[Сингармонизм]] сакунне пула аффикссем икĕ вариантлă (хытă тата çемçе).
[[Япала ячĕ]]сен ӳкĕмĕ — чăваш чĕлхин [[морфологи]] тытăмĕнчи кăткăс категори. Япала ячĕ ӳкĕм тăрăх улшăннине '''вĕçленӳ''' теççĕ. Чăваш чĕлхинче пĕр вĕçленӳ çеç, мĕншĕн тесен кашни ӳкĕмĕн пĕр [[аффикс]] çеç. Кирек епле [[сăмах]]ран та ӳкĕм форми çав аффикс хушăннипе пулать. [[Сингармонизм]] сакунне пула аффикссем икĕ вариантлă: хытă тата çемçе.


Япала ячĕ вĕçленнĕ чухне камăнлăхпа пару ӳкнинче чăваш фонетикин тĕп законне (икĕ уçă сасă юнашар тăма юратманни) пула морфемăсен чиккинче [[фонетика]] улшăнăвĕсем пулаççĕ:
Япала ячĕ вĕçленнĕ чухне камăнлăхпа пару ӳкĕмĕнче чăваш фонетикин тĕп саккунне (икĕ уçă сасă юнашар тăма юратманни) пула морфемăсен чиккинче [[фонетика]] улшăнăвĕсем пулаççĕ:
# икĕ уçă сасса уйăрма '''н''' хупă сасă кĕрсе ларать (''лаша + а > ла-шана, ĕне + е > ĕнене'');
# икĕ уçă сасса уйăрма '''н''' хупă сасă кĕрсе ларать (''лаша + а > ла-шана, ĕне + е > ĕнене'');
# пĕр уçă сасси тухса ӳкет (''пахчаçă + ăн > пахчаçăн, пахчаçă + а > пахчаçа'');
# пĕр уçă сасси тухса ӳкет (''пахчаçă + ăн > пахчаçăн, пахчаçă + а > пахчаçа'');

17:00, 24 Кӑрлач уйӑхӗн 2019 вӑхӑтри верси

Ӳкĕм (выр. Падеж), — япала ячĕн, хăш-пĕр ылмаш ячĕсемпе хисеп ячĕсен сăмаха улăштаракан морфологи категорийĕ. Шкулсенче вырăс терминĕпе усă кураççĕ. Унчен пĕр тапхăр «вĕçлев» терминпа усă курнă.

Чăваш чĕлхинче

Чăваш чĕлхинче пурĕ 8 ӳкĕме палăртма йышăннă. Вĕсен йĕрки, ыйтăвĕсем тата ӳкĕм системине тăвакан аффикссем çакăн пек:

Ӳкĕм Латтин ячӗ Ыйтусем Аффиксем
Тĕп Nominativ кам? мĕн?
Камăнлăх Genitiv камăн? мĕнĕн? -ăн (-ĕн)
Пару Dativ кама? мĕне? -а (-е)
Вырăн Locativ камра? мĕнре? -та (-те), -ра (-ре), -че
Туху Ablativ камран? мĕнрен? -тан (-тен), -ран (-рен), -чен
Пĕрлелĕх Commitativ кампа? мĕнпе? -па (-пе), -пала (-пеле), -палан (-пелен)
Çуклăх Caritiv камсăр? мĕнсĕр -сăр (-сĕр)
Пирки Causativ камшăн? мĕншĕн? -шăн (-шĕн)

Юлашки виçĕ ӳкĕм хальтерех пулса кайнă, ыттисем — авалах пулса кайнисем, вĕсенчен кашни тĕрĕк чĕлхисенче пур.

Кашни ӳкĕм нумай пĕлтерĕшлĕ, вĕсем контекстра палăраççĕ. Пĕр пĕлтерĕшех темиçе ӳкĕм кăтартма пултарать. Тĕслĕхрен, вырăн пĕлтерĕшĕ пару (вăрмана), вырăн (вăрманта), туху (вăрмантан), пĕрлелĕх (вăрманпа) ӳкнисен пур.

Япала ячĕсен ӳкĕмĕ — чăваш чĕлхин морфологи тытăмĕнчи кăткăс категори. Япала ячĕ ӳкĕм тăрăх улшăннине вĕçленӳ теççĕ. Чăваш чĕлхинче пĕр вĕçленӳ çеç, мĕншĕн тесен кашни ӳкĕмĕн пĕр аффикс çеç. Кирек епле сăмахран та ӳкĕм форми çав аффикс хушăннипе пулать. Сингармонизм сакунне пула аффикссем икĕ вариантлă: хытă тата çемçе.

Япала ячĕ вĕçленнĕ чухне камăнлăхпа пару ӳкĕмĕнче чăваш фонетикин тĕп саккунне (икĕ уçă сасă юнашар тăма юратманни) пула морфемăсен чиккинче фонетика улшăнăвĕсем пулаççĕ:

  1. икĕ уçă сасса уйăрма н хупă сасă кĕрсе ларать (лаша + а > ла-шана, ĕне + е > ĕнене);
  2. пĕр уçă сасси тухса ӳкет (пахчаçă + ăн > пахчаçăн, пахчаçă + а > пахчаçа);
  3. пĕр уçă сасси тухса ӳкет, ун умĕнчи хупă сасă вăрăмланать (пулă + ăн > пуллăн, пулă + а > пулла);
  4. сăмах у (ӳ) сасăсемпе пĕтет пулсан, çав cасăсем ă (ĕ) сасăсемпе ылмашаççĕ, сăмах тĕпĕпе аффикс хушшине в хупă сасă кĕрсе ларать (кĕрӳ + ĕн > кĕрĕвĕн, кĕрӳ + е > кĕрĕве);
  5. и сасăпа пĕтекен сăмахсенче уçă сасăсене уйăрма сăмах тĕпĕпе аффикс хушшине й хупă сасă кĕрсе ларать (шăши + е > шăшие, пăри + ĕн > пăрийĕн). Хальхи чĕлхере йĕ сыпăк тухса ӳкнипе шăшин, пăрин, тăрин тесе каласси çирĕпленнĕ.

Урăх чĕлхесенче

Вырăс чĕлхинче 6 ӳкни. нимĕç чĕлхинче 4 ӳкӗм. Удмурт чĕлхинче 15 ӳкӗм. Тапассарансен чӗлхинче хĕрĕх виççĕ[1].

Вуламалли

  • Иванов А.И. К вопросу о падежах в чувашском языке в связи с изучением специфики его // Учен зап ЧНИИ. Вып. 8. Ч., 1953;
  • Андреев Н.А. Имя существительное // Материалы по грамматике чувашского языка. Ч., 1957;
  • Павлов И.П. Чăваш чĕлхинчи падежсем çинчен// Учен. зап. ЧНИИ. Вып. 22. Ч., 1963;
  • Павлов И.П. Хальхи чăваш литература чĕлхи. Морфологи. Ш., 1965.
  • Ларионов Н. Падежсем, падежсем... — Хыпар, 243 №, 2005, раштав, 21.

Асăрхавсем

Каçăсем