Тутарстан: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

	Тутарстан Республики; Республика Татарстан Tatarstan Respublikası
Тутарстан ялавĕ	Тутарстан гербĕ
Тĕп хули	Хусан
Лаптăкĕ; - Пĕтĕмпе; - шыв пайĕн %.	47 ; 68 000 км²; 6,4%
Халăх йышĕ; - Пĕтĕмпе; - Йышлăх	8; 3 779 800 çын патнелле (2002); 55,4 çын/км² патнелле
Федераци тăрăхĕ	Атăлçи федераци тăрăхĕ
Экономика регионĕ	Атăл-Вятка районĕ
Регион номерĕ	16
Патшалăх чĕлхисем	вырăс, тутар
Президент	Рустам Минниханов
Премьер-министр	Алексей Валерьевич Песошин
Патшалăх Канашĕн председателĕ	Фарид Мухаметшин
Гимн	Тутарстан гимнĕ
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ +0300

Интерактивная навигация по истории

← Унчченхи тӳрлетӳ Малалли тӳрлетӳ →

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр

ВизуальныйВикитекст

Йӗркешерӗн

07:17, 17 Ҫурла уйӑхӗн 2020 вӑхӑтри верси

Тутарста́н Респу́блики (тут. Татарстан Республикасы, Tatarstan Respublikası; Тутарста́н^[1]) — Раççей Федерацин субъекчĕ, республика (патшалăх)^[2]^[3]. Атăлçи федераци тăрăхĕ йышне кĕрет, Атăлçи экономика районĕн пайĕ пулать. ВЦИК тата СНК 1820 çулхи çăвăн 27-мĕшĕнчи декречĕпе Тутарсен Автономиллĕ Совет Социализм Республики ячĕпе туса хунă^[4].

1992 çулта йышăннă Тутарстан Республикин Конституцийĕн 1-мĕш статьин 2-мĕш пункчĕпе килĕшшӳллĕ, «Тутарстан Республики» тата «Тутарстан» тан пĕлтерĕшлĕ шутланаççĕ^[5].

Чи пысăк хули — Хусан.

Киров, Чĕмпĕр, Самар тата Ăренпур облаçĕсемпе, Пушкăртстан Республикипе, Мари Эл Республикипе, Удмурт Республикипе тата Чăваш Республикипе чикĕ тытать.

Патшалăх чĕлхисем - тутар чĕлхипе вырăс чĕлхи. Çаплах чăваш чĕлхипе те калаçаççĕ.

Халăх йышĕ

2010 çулта Респуликăра 3 779,8 пин çын пурăннă. Вĕсенчен 73,8% хулара пурăнаканнисем. Ытларах пайĕпе кунта тутарсемпе (53,2%) вырăссем (39,7%) пурăнаççĕ.

Чăвашсем пур халăхсенчен 3,8% шутланаççĕ. Пуринпе 135 пин çынна çитеть, вĕсенчен 12,5 пин çын Хусанта пурăнать.

Чăвашсем тахçантанпах Нурлат (15,8 пин), Аксу (14,6 пин), Çĕпрел (12,3 пин), Пăва (10,3 пин), Теччĕ (6,1 пин), Çарăмсан (4,8 пин), Элкел (4,9 пин) районĕсенче пурăнаççĕ. Чăваш ялĕ 170 яхăн, çавăнпа пĕрлех вĕсем нумай халахлă 130 ял-хулара тĕл пулаççĕ.

Нумайах мар Хусан, Пăва, Теччĕ хуллинче те пурăнаççĕ, иртнĕ ĕмĕрĕн иккĕмĕш çӳрринче вара Чаллă, Анат Кама, Нурлат, Лениногорск хулисене тата Аксу посёлокĕнче йышланнине палăртмалла.

Истори

Тĕп статья: Тутарстан историйĕ

Çак территорире çынсем пирĕн эрăччен VIII ĕмĕрте тĕпленсе пурăнма тытăннине палăртнă. Каярах кунти çĕрсене вăтам ĕмĕрсенче атăлçи пăлхарĕсен патшалăхĕ тытăмланнă. XIII ĕмĕрте Пăлхара монголсем аркатнă, Чингисхан империйĕ пĕтсе ларсан, Джучи улусне (Ылтăн Уртана) кĕнĕ.

XV ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче Ылтăн Урта вырăнне Улу-Мухаммед хан Хусан ханлăхне туса хуни пирки пĕлтерет. Çĕнĕ патшалăх хăй тĕллĕнех ют çĕрсемпе, çав шутра Мускав патшалăхĕпе те, хутшăнма тытăнать. XVI ĕмĕрĕн варринче, IV Йăван Хаярскер астула йышăннă тапхăрта, 1552 çулта Мусав Хусана çĕнтерсе илнĕ те Мускав патшалăхне кĕртнĕ.

Раççей йышĕнче Хусан ханлăхĕ малтан Хусан патшалăхĕ, Аслă Петĕр реформи хыççăн — Хусан кĕперни (Аçтăрхан тата Хусан ханлăхĕн çĕрĕсене пĕрлештернипе, тепĕртакран унăн территоринчен хăшпĕр çĕрсене касса илнĕ хыççăн хальхи Тутарстан пысăкăшне çити) ятлă пулнă. Территори император лартнă кĕпернетĕр ертсе пынă. 1920 çулчен хальхи Тутарстан Республикин территорине официаллă та, официаллă мар та нихăçан та «Татари» те, «Тутарстан» та темен. Революци хыççăн, В. И. Ленин инициативипе^[6], 1930 çулхи çăвăн 27-мĕшĕнче РСФСР шутĕнчи Тутар АССР (Хусан тата Ĕпхӳ кĕпернисен çĕрĕсенче) туса хумалли декрете кăларнă. 1990 çулхи çурлан 30-мĕшĕнче республикăн официаллă ячĕ — Тутар Совет Социализм Республики (Тутарстан Республики пекех), 1992 çулхи нарăсăн 7-мĕшĕнче — Тутарстан Республики (Тутарстан) пулса тăнă ^[7]. 1992 çулхи акан 21-мĕшĕнче раççей влаçĕсем çакна çирĕплетнĕ.

Интернет

Кабельисем: Летай (Таттелеком)

Пысăк хуласенче WAN, Дом.ru

Кабельсĕррисем: Летай - 4G*

Мегафон - 3G

Билайн - GPRS

МТС - GPRS

Çав. пекех

Тутарстанри чăваш ялĕсем

Литература

Фәхретдинов Р. Татар халкы һәм Татарстан тарихы (Татарский народ и история Татарстана) (тутар.)
Косач Г. Г. Татарстан: религия и национальность в массовом сознании // Новые церкви, старые верующие — старые церкви, новые верующие. Религия в постсоветской России / Каариайнен, Киммо, Фурман Д. Е.. — М.: Институт Европы РАН, Институт Евангелической Лютеранской церкви Финляндии, 2007. — ISBN 5-89740-046-6
Карташова Л. Б. Места заповедные. — Хусан: Идел-Пресс, 2007. — ISBN 978-5-85247-181-91

Асăрхавсем

^ Географические названия России. Топонимический словарь / Поспелов Е.М.. — Мускав: АСТ, Астрель, 2008. — 1500 экз. — ISBN 978-5-17-054966-5, 978-5-271-20728-0 — «Тутарста́н, республика в составе Российской Федерации»
^ Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
^ Конституция Республики Татарстан от 6 ноября 1992 г. / Глава 1. Государственный Совет Республики Татарстан. constitution.garant.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.
^ Флаги Татарстана. www.tatar-history.narod.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.
^ Конституция Республики Татарстан. çăлкуçран архивланă 22 Ҫурла уйӑхӗн 2011. Тĕрĕсленĕ 8 Авӑн уйӑхӗн 2010.
^ Ленин В. И. Полное собр. соч. Т. 40, стр. 98.
^ Закон Республики Татарстан от 7 февраля 1992 года № 1413-XII «Об изменении наименования Татарской Советской Социалистической Республики и внесении соответствующих изменений в Конституцию (Основной Закон) Татарской ССР». çăлкуçран архивланă 13 Кӑрлач уйӑхӗн 2016.

Каçăсем

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.

[1] Географические названия России. Топонимический словарь / Поспелов Е.М.. — Мускав: АСТ, Астрель, 2008. — 1500 экз. — ISBN 978-5-17-054966-5, 978-5-271-20728-0 — «Тутарста́н, республика в составе Российской Федерации»

[2] Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2

[3] Конституция Республики Татарстан от 6 ноября 1992 г. / Глава 1. Государственный Совет Республики Татарстан. constitution.garant.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.

[4] Флаги Татарстана. www.tatar-history.narod.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.

[constRT-5] Конституция Республики Татарстан. çăлкуçран архивланă 22 Ҫурла уйӑхӗн 2011. Тĕрĕсленĕ 8 Авӑн уйӑхӗн 2010.

[6] Ленин В. И. Полное собр. соч. Т. 40, стр. 98.

[7] Закон Республики Татарстан от 7 февраля 1992 года № 1413-XII «Об изменении наименования Татарской Советской Социалистической Республики и внесении соответствующих изменений в Конституцию (Основной Закон) Татарской ССР». çăлкуçран архивланă 13 Кӑрлач уйӑхӗн 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

@@ 48-мĕш йĕрке: / 48-мĕш йĕрке: @@
  |isbn          = 978-5-17-054966-5, 978-5-271-20728-0
  |тираж         = 1500
+}} — «Тутарста́н, республика в составе Российской Федерации»</ref>) — [[Раççейĕн федераци тытăмлăхĕ|Раççей Федерацин субъекчĕ]], [[Республика (Раççей)|республика (патшалăх)]]<ref>Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2</ref><ref>{{Cite web|url=http://constitution.garant.ru/region/cons_tatar/chapter/1/#block_1001|title=Конституция Республики Татарстан от 6 ноября 1992 г. / Глава 1. Государственный Совет Республики Татарстан|publisher=constitution.garant.ru|accessdate=2017-12-21}}</ref>. [[Атăлçи федераци тăрăхĕ]] йышне кĕрет, [[Атăлçи экономика районĕ]]н пайĕ пулать. [[Пĕтĕм Раççейри Ĕçтăвакан Тĕп Комитет|ВЦИК]] тата [[РСФСР халăх комиссарĕсен канашĕ|СНК]] 1820 çулхи [[çу, 27|çăвăн 27-мĕшĕнчи]] [[декрет|декречĕпе]] [[Тутарсен Автономиллĕ Совет Социализм Республики]] ячĕпе туса хунă<ref>{{Cite web|url=http://www.tatar-history.narod.ru/flags.htm|title=Флаги Татарстана|publisher=www.tatar-history.narod.ru|accessdate=2017-12-21}}</ref>.
-}} — «Тутарста́н, республика в составе Российской Федерации»</ref>, официаллă мар — '''Тата́рия'''<ref>{{кĕнеке
- |пуçелĕк      = Географические названия России. Топонимический словарь
- |каçă        =
- |яваплă = Поспелов Е.М.
- |вырăн         = Мускав
- |издательство  = АСТ, Астрель
- |çул           = 2008
- |страниц       = 528
- |страницы      = 432
- |isbn          = 978-5-17-054966-5, 978-5-271-20728-0
- |тираж         = 1500
-}} — «Çак мĕнпур топонимика пурринчен Татария çеç упранса юлнă
-(хал. Тутарстан, истор. Пăлхар) тата Тутар тинĕс пырĕ»</ref>) — [[Раççейĕн федераци тытăмлăхĕ|Раççей Федерацин субъекчĕ]], [[Республика (Раççей)|республика (патшалăх)]]<ref>Конституция Российской Федерации#Статья 5|Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2</ref><ref>{{Cite web|url=http://constitution.garant.ru/region/cons_tatar/chapter/1/#block_1001|title=Конституция Республики Татарстан от 6 ноября 1992 г. / Глава 1. Государственный Совет Республики Татарстан|publisher=constitution.garant.ru|accessdate=2017-12-21}}</ref>. [[Атăлçи федераци тăрăхĕ]] йышне кĕрет, [[Атăлçи экономика районĕ]]н пайĕ пулать. [[Пĕтĕм Раççейри Ĕçтăвакан Тĕп Комитет|ВЦИК]] тата [[РСФСР халăх комиссарĕсен канашĕ|СНК]] 1820 çулхи [[çу, 27|çăвăн 27-мĕшĕнчи]] [[декрет|декречĕпе]] [[Тутарсен Автономиллĕ Совет Социализм Республики]] ячĕпе туса хунă<ref>{{Cite web|url=http://www.tatar-history.narod.ru/flags.htm|title=Флаги Татарстана|publisher=www.tatar-history.narod.ru|accessdate=2017-12-21}}</ref>.
 [[1992]] çулта йышăннă [[Тутарстан Республикин Конституцийĕ]]н 1-мĕш статьин 2-мĕш пункчĕпе килĕшшӳллĕ, «Тутарстан Республики» тата «Тутарстан» тан пĕлтерĕшлĕ шутланаççĕ<ref name="constRT">{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/region/cons_tatar/|title=Конституция Республики Татарстан|accessdate=2010-09-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/617eS7A2x|archivedate=2011-08-22}}</ref>.

п • с • т Тутарсем
Культура	Çырулăх • Литература • Мусăк (Халăх мусăкĕ) • Кухня • Сӳретлĕ ӳнер • Архитектура • Театр • Спорт • Вăйăсем • Ташă • Костюм • Уявсем (Сабантуй) • Ятсем • Татнет • Мишерсен культури

Вырнаçни	Тутарстан • Пушкăртстан тутарĕсем • Анăç Çĕпĕр тутарĕсем • Гребень тутарĕсем • Ичкĕ тутарĕсем • Касимов тутарĕсем (Кадом тутарĕсем • Курмăш тутарĕсем) • Мускав тутарĕсем • Чулхула тутарĕсем • Санкт-Петербург тутарĕсем • Перĕм тутарĕсем • Курган тутарĕсем • Кострома тутарĕсем • Казахстан тутарĕсем • Китай тутарĕсем • Финн тутарĕсем • Азербайджан тутарĕсем • Япони тутарĕсем

Тĕн	Ислам • Православи (Кивĕ йăлалăх)

Чĕлхе	Тутар • Диалектсем (Мишер • Хусан • Çĕпĕр)

Этнос ушкăнĕсем	Атăл-Урал тутарĕсем ( Хусан тутарĕсем (Чепче тутарĕсем) • Мишерсем (Сасово тутарĕсем) • Касимов тутарĕсем • Крешенсем) • Аçтăрхан тутарĕсем (Алапӳ тутарĕсем • Юртă тутарĕсем • Карагашсем • Булгарин тутарĕсем • Кундрово тутарĕсем) • Çĕпĕр тутарĕсем (Барабинсем • Эуштинсем • Чатсем • Калмаксем • Заболотные татары • Тобол тутарĕсем)

Тĕрлĕрен	Истори • Этнографи • Этногенез • Наци юхăмĕ • Пантатаризм • Хĕсметри тутарсем (Романов тутарĕсем • Карино тутарĕсем • Тан касак тутарĕсем • Ăренпур касак тутарĕсем • Урал касак тутарĕсем • Çĕпĕр касак тутарĕсем • Тептерсем)