Çĕпĕр ханлăхĕ страницӑн кодне пӑхни

{{Тахçанхи патшалăх
|ячĕ = Çĕпĕр ханлăхĕ
|тăван ячĕ = 
|статус =
|герб = 
|карттă = Siberian Khanate map English revised.svg
|ăнлантарни = Çĕпĕр ханлăхĕ XV — XVI ĕмĕрсенче
|p1 = Ылтăн Урта
|flag_p1 =Golden_Horde_flag_1339.svg
|s1 = Вырăс патшалăхĕ
|flag_s1 = Herb Moskovia-1 (Alex K).svg
|тĕп хула = [[Чинги-Тура]], [[Кашлык]]
|чĕлхе = [[тĕрĕк чĕлхисем|тĕрĕксем]]
|йĕркеленĕ = 1468
|пĕтернĕ = 1588<ref name="автоссылка1">[https://bigenc.ru/domestic_history/text/3660421 Сибирское ханство. Большая Российская энциклопедия]</ref> (1598)
|лаптăк =
|пурăнан халăх = [[çĕпĕр тутарĕсем]], [[пушкăртсем]], {{D-|[[остяксем]]}}, [[вогулсем]], [[самодийсем]]
|тĕн = [[ислам]], [[шаманизм]]
|унчен = Ылтăн Урта
|хыççăн = Тобол разрячĕ
|герба ăнлантарни=|flag_p2=War_flag_of_Khanate_of_Bukhara.svg|p2=Узбек ханлăхĕ}}

'''Çĕпĕр ха́нлăхĕ''' (''Çĕпĕр патшалăхĕ, Çĕпĕр юрчĕ'') — [[Анăç Çĕпĕр]]те [[XV ĕмĕр]]ĕн вĕçĕнче [[Ылтăн Урта]] арканнă хыççăн<ref name=":0">{{Cite web|accessdate = 2015-09-13|title = Çĕпĕр ханлăхĕ|url = http://bse.sci-lib.com/article101862.html|publisher = bse.sci-lib.com}}</ref> йĕркеленнĕ [[çĕпĕр тутарĕсем|тутар]]<ref>{{Cite web |url=http://www.tataroved.ru/publication/tthan/7/ |title=''Исхаков Д. М.'' Тюркско-татарские государства XV—XVI вв. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2004.— Глава 2 — C. 32. }}</ref> феодал патшалăхĕ.

Çĕпĕр ханлăхĕ [[Аслă Перĕм кнеçлĕхĕ|Перĕм çĕрĕпе]], [[Нухай Урти]]пе, [[Казах ханлăхĕ]]пе тата [[Телеут çĕрĕсем|телеутсемпе]] чикĕ тытнă. Çурçĕрте унăн çĕрĕсем Обь шывĕн анатри çĕрне çити, тухăç енче [[Ула Урта]] патне сарăлса выртнă <ref name=":0" />.

== Истори ==

== Çĕпĕр тытăмçисем ==
=== Çĕпĕрти халаплă тытăмçăсем ===
[[1035]] çулчен Анăç Çĕпĕрĕн кăнтăр енĕ [[Кимак хаканлăхĕ|Кимак хаканлăхне]] кĕнĕ.

* Татар — хан (1035—?)
* Казылтин, Татар ывăлĕ
* Даметей, Татар ывăлĕ
* Юваш, Казылтин ывăлĕ
* Ишим, Юваш ывăлĕ
* Мамет, Ишим ывăлĕ
* Куташ, Мамет ывăлĕ
* Аллагул, Куташ ывăлĕ
* Кузей, Аллагул ывăлĕ
* Ебаргул, Юваш кĕçĕн ывăлĕ
* Бахмур, Ебаргул ывăлĕ
* Яхшимет хан
* Юрак хан, Бахмур ывăлĕ
* Мунчак, Юрак ывăлĕ — хан
* Юзак, Мунчак ывăлĕ
* [[Он-Сом]], Юзак ывăлĕ (е Юрак), [[Ван-хан|Ван-хан (Он-хан) Тогрулпа]] пĕр çынах, пулас
* [[Иртышак]], Он-Сом ывăлĕ. [[Чингисхан]] ăна çĕнтернĕ
* [[Тайбуга]], Иртышак ывăлĕ (е Он-Сом) — Çĕпĕрти пĕрремĕш [[Тайбугинсем|тайбугин]] мурзи (1220-?)

=== Шибан улусĕ ===
* [[Шибан]] — султан ([[1243]]-па)
* Бахадур-хан — султан ([[1266]]—[[1280]])
* Джучи-буга — султан ([[1266]]—[[1280]])
* Бадакул — султан
* Минг-Тимур — хан ([[1359]]-чен)
* [[Пулад-Тимур]] — хан ([[1359]]—[[1367]])
* Ибрагим-оглан тата [[Арапша|Араб-шах]] — улус пайĕн тытăмçисем ([[1367]]-па)
* Алибек-хан — хан ([[1367]]—[[1375]])
* [[Каганбек]] — хан ([[1375]]—[[1380]])
* Давлат-шейх — султан ([[1382]] хыççăн)

=== Тука-Тимурид династийĕ ===
* [[Тохтамыш]] — хан ([[1396]]—[[1406]])
* [[Чокре]] — хан ([[1407]]—[[1413]])

=== Узбек ханлăхĕ ===
* [[Хаджи-Мухаммад|Хаджи-Мухаммед]] — хан ([[1420]]—[[1428]])
* [[Джумадук]] — улус пайĕн ханĕ ([[1425]]—[[1428]])
* Махмуд-ходжа — хан ([[1428]]—[[1429]]/[[1430]])
* [[Абу-л-хайр]] — хан ([[1428]]—[[1468]])

=== Çĕпĕр ханлăхĕ ===
* Мар (Умар, Омар) — муж сестры хана [[Ибак]]а ([[1468]]—[[1480]])
* [[Ибак]] — хан ([[1468]]—[[1495]]) 
* [[Мухаммед Тайбуга]] — Адер ывăлĕ, тайбугин çĕпĕр мурзи ([[1495]]—[[1502]]) 
* [[Ангиш]] — Абалак ывăлĕ, Мухаммед кузенĕ Тайбуги, тайбугин çĕпĕр мурзи ([[1502]]—[[1516]])
* [[Касым Тайбуга|Касым]] — Мухаммед Тайбуги ывалĕ, Ангиш племяшĕ, тайбугин çĕпĕр мурзи ([[1516]]—[[1530]]) 
* [[Едигер (тайбугин мурзи)|Едигер]] — Касым Тайбуги ывăлĕ, тайбугин çĕпĕр мурзи ([[1530]]—[[1563]])
* [[Бек-Булат (тайбугин мурзи)|Бек-Булат]] — Касым Тайбуги ывăлĕ, Едигер шăллĕ ([[1555]]—[[1563]]), [[Симеон Бекбулатович|Симеона Бекбулатовичăн]] ашшĕ пулма пултарать.
* [[Кучум]] — хан ([[1563]]—[[1598]])
* [[Сейд Ахмед]] (Сейдяк) — Бек-Булат ывăлĕ, тайбугинсен пуçлăхĕ [[1583]]—[[1588]]
; Ханлăха пĕтернĕ хыççăнхи ячĕшĕн тытăмçăсем
* [[Али (сибирский хан)|Али]] — хан ([[1598]]—[[1616]]), 
* Бахадур — хан ([[1607]]—[[1616]]), Ораз ывăлĕ, Шамай мăнукĕ, Кулук кĕçĕн мăнукĕ
* [[Ишим (Кучумовичи)|Ишим]], [[Хоурлюк]] тайша кĕрӳшĕ — хан ([[1616]]—[[1624]])
* [[Аблай-Гирей]] — хан ([[1628]]—[[1631]])
* [[Девлет-Гирей (çĕпĕр патшачи)|Девлет-Гирей]] — султан, хан титулне йышăнман, [[1662]]—[[1665]] çулсене вырăссене хирĕç пăлхава çĕкленĕ.
* [[Кучук (çĕпĕр патшачи)|Кучук]] — [[Казах султанĕсем|султан]], Аблай ывăлĕ
* Абуга, Аблай ывăлĕ
* Асан тата Ишим-Чувек, Девлет ывăлĕсем, 1680-мĕш çулсенче
* Султан-Мурат, Кучук ывăлĕ, каракалпаксен ханĕ
* Ишим-Мухаммад, Абуга ывăлĕ, каракалпаксен ханĕ (18 ĕмерĕн пуçламăшĕ)

=== Тĕмен ханлăхĕ ===
* [[Ибак]] — хан ([[1468]]—[[1495]]) 
* [[Мамук]] — хан ([[1495]]—[[1496]]) 
* [[Агалак]] — хан ([[1496]]—[[1505]])
* [[Кулук-Салтан]] (Тулак-хваджа) — хан, Ибак ывăлĕ ([[1505]]—[[1530]])
* [[Едигер (тайбугин мурзи)|Едигер]] — Касым Тайбуги ывăлĕ, тайбугин çĕпĕр мурзи ([[1530]]—[[1563]])
* [[Бек-Булат (тайбугин мурзи)|Бек-Булат]] — Касым Тайбуги ывăлĕ, Едигер шăллĕ ([[1555]]—[[1563]]), [[Симеон Бекбулатович|Симеон Бекбулатовичăн]] ашшĕ пулма пултарать

== Çав. пекех ==
* [[Çĕпĕр тутарĕсем]]
* [[Кучум]]

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем|2}}

== Литература ==
=== Кĕнекесем ===
=== Статьясем ===
* {{cite web|author=Арсюхин Е.|datepublished=осень 2003|url=http://archeologia.narod.ru/tum/tum.htm|title=Сибирское ханство: тёмная история|publisher=archeologia.narod.ru|accessdate=2011-01-21}}
** См. также: {{cite web|author=Бустанов А. К.|datepublished=|url=http://archeologia.narod.ru/diskuss2.htm|title=Дискуссия о статье «Сибирское ханство: тёмная история»|publisher=archeologia.narod.ru|accessdate=2011-01-21}}
* {{cite web|author=Бустанов А. К.|datepublished=|url=http://archeologia.narod.ru/bustanov.htm|title=Западная Сибирь под властью ордынских правителей (династический аспект)|publisher=archeologia.narod.ru|accessdate=2011-01-21}}
* [http://www.dialog.kz/?lan=ru&id=93&pub=1196 ''Верхотуров Д.'' Сибирь и Казахстан: неизведанная история.]
* [http://www.lebed.com/2005/art4408.htm ''Верхотуров Д.'' Туранская Сибирь.]
* {{статья| автор= Исхаков Д. М.| пуçелĕк= Институт сибирских князей: генезис, клановые основы и место в социально-политической структуре Сибирского юрта| каçă= http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/2008_2/05/01/| кăларăм= Гасырлар авазы – Эхо веков| тĕс= журнал| вырăн= Хусан| издательство= Главное архивное управление при Кабинете Министров РТ| çул= 2008| выпуск= | том= | номер= 2| страницы= | issn= 2073-7483| archiveurl= https://web.archive.org/web/20160322210053/http://archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg%3A%2Fnumbers%2F2008_2%2F05%2F01%2F| archivedate= 2016-03-22}}
* {{cite web|author=|datepublished=|url=http://tatarseber.ucoz.ru/index/0-8|title=Краткая история сибирских татар|publisher=Себер Татарлары - Татары Сибири|accessdate=2011-01-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/61DVz9pJT?url=http://tatarseber.ucoz.ru/index/0-8|archivedate=2011-08-26|deadlink=no}}
* {{статья | автор= Худяков Ю.| пуçелĕк= Хан Кучум и его воины| оригинал= | каçă= http://www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=271&n=15| кăларăм= Родина| тĕс= журнал| вырăн= М.| издательство= | çул= 2000|выпуск= |том= |номер= 5| страницы= | issn= |archiveurl=https://archive.is/PvayN|archivedate=2013-01-26|deadlink=404}}

{{Ханлăх}}

[[Категори:Çĕпĕр ханлăхĕ|*]]
[[Категори:Раççей историнчи патшалăхсем]]
[[Категори:Кăпчак патшалăхĕсем]]
[[Категори:Пушкăртстан историйĕ]]
[[Категори:Çĕпĕр историйĕ]]
[[Категори:Çĕпĕрти тахçанхи патшалăхсем]]