Авалхи Рим страницӑн кодне пӑхни

[[Ӳкерчĕк:Roman_Empire_Map.png|thumb|350px|right|[[Публий Элий Адриан|Адриан]] император чухнехи Рим империйĕ.]]
{{sprotect2}}
[[Image:Roman Republic Empire map.gif|350px|thumb|Авалхи Рим тата унăн пăхăнăвĕнчи çĕрĕсем
{{legend|#a64|[[Roman Republic]]}}
{{legend|#a6a|[[Roman Empire]]}}
{{legend|#48a|[[Western Roman Empire|Western Empire]]}}
{{legend|#bc4|[[Eastern Roman Empire|Eastern Empire]]}}
{{legend|#5cc45e|Inheriting countries of the [[Byzantine Empire]]}}
]]

'''Авалхи Рим''' — [[Авалхи тĕнче]]пе [[Антика|антикăлăх]] тапхăрĕн паллă цивилизацийĕ, хăйĕн ятне тĕп хулинчен туяннă (''Roma''). Римăн никĕсĕ [[Капитоли (сăрт)|Капитолипе]], [[Палатин]]па, [[Квиринал]]па карталаннă шурлăхлă айлăмра çирĕпленнĕ. Çак цивилизацине аталанма [[этрусксем|этрусксемпе]] авалхи грексен этеплĕхĕ хал панă. Авалхи Рим хăйĕн мăн хăватне [[II ĕмĕр]]те хăпарать. Ун чух римсем   çурçĕрте хальхи [[Шотланди]]рен пуçласа кăнтăра çити [[Эфиопи]]не тарин, тухăçран [[Армени]]рен анăçалла [[Португали]]не çити çĕрсене тытса пăхăнтарса тăнă.

Авалхи Рим пехилĕ — [[рим тивĕçлĕ ирĕклĕхĕ]], хăшпĕр архитектура хормисемпе тупсăмĕсем (тĕслĕх, [[хĕрес-тăрăллă йĕрке]]) тата урăх чылай çĕнĕлĕхсем (тĕслĕх, [[шыв кустăрми|кустăрмаллă]] [[шыв арманĕ]]). [[Христианлăх|Христос тĕнĕ]]  Рим империнче тымар ярать. Авалхи Римра официаллă  [[латтин чĕлхи]]пе калаçнă, малтанхи тĕнĕ [[политеос тĕнĕ|политеослă]] пулнă, империн çирĕплетмен (официаллă мар) гербĕ ылтăн ăмăрткайăк (''aquila'') пулнă, хĕрес тĕнне кĕрсен [[лабарум]]семпе [[хризма|хризмăсене]] çырса кăтартаççĕ.

== Истори ==
Авалхи Рим патшалăхĕн тапхăрĕсем:

* [[Авалхи Рим патшисем|Патша тапхăрĕ]] (пирĕн эрăччен [[пирĕн эрăччен 754|754]]/[[пирĕн эрăччен 753|753]] — [[пирĕн эрăччен 510|510]]/[[пирĕн эрăччен 509]]).
* [[Рим республики|Республика]] (пирĕн эрăччен 510/[[пирĕн эрăччен 509|509]] — [[пирĕн эрăччен 30|30]]/[[пирĕн эрăччен 27]] çç.)
** [[Мал Республика]] (пирĕн эрăччен 509—265 çç.)
** [[Кай Республика]] (пирĕн эрăччен 264-27 çç.)
* [[Рим империйĕ|Импери]] (пирĕн эрăччен 30/27 ç. — [[пирĕн эрăччен 491]])
** Мал Импери [[Принципат]] (пирĕн эрăччен 27/30 ç. — [[пирĕн эрăччен 193]] ç.)
** [[III ĕмĕрти Рим Империйĕн синкерлĕхĕ|IIIĕмĕрти кризис]] ([[193]]—[[284]] çç.)
** Кай Импери. [[Доминат]] ([[284]]—[[476]] çç.)

== Этеплĕх ==
Римăн паллă çыннисем уйрăмах политика, вăрçă, çĕр, тивĕçлĕ пирĕклĕх (граждан тата сакрал) тата историографи ĕçĕсене кăмăлланă. Çак Римăн малтанхи этеплĕхĕн никĕсĕ пулать. Италин кăнтăр хулисенчен, каярах Греципе Кĕçĕн Азирен, килекен грек сĕмне римсем ытлах хапăлласа йышăнман, вăхăт иртнĕ çем системе ценностей или перерабатывались в соответствии с ней. Рим хăй те юнашар халăхсен тата Европа аталанăвне пысăк ӳсĕм панă.

== Рим халăхĕн тытăмлăхĕ ==
Пирĕн эрăччен V—IV ĕмĕрсенче рим опçĕстви темиçе тытăмран пуçтарăнса тăнă: ĕлĕхи тапхăрти ăрат йăлинчен сыхланса юлнисем, пĕрлĕхлĕ-граждан секторĕ; пĕр енчен, [[патрици]] тытăмĕ, тепĕр енчен, рим пĕрлĕх ĕçесенче хастарланса пынă [[плебей]]сем. 

== Ăслăлăх ==
== Кулленхи пурнăç ==
== Çарĕ ==
''Тĕп статьисем: [[Авалхи Рим çарĕ]], [[Авалхи Рим юланут çарĕ]], [[Авалхи Рим тинĕс çарĕ]]''
== Тӗн ==
{{Main|Авалхи Рим тӗнĕ}}

== Халаплăх ==
{{Main|Авалхи Рим халаплăхĕ}}
== Историографи ==
Рим историне тĕпчес кăсăк Францире Çутĕçлĕх тапхăрĕнче пуçланать. [[Шарль Луи Монтескьё|Монтескьё]] «Римсен мăнаçлăхĕпе хавшакланăвĕн сăлтавĕсем пирки калаçни» кĕнеке çырать. Пĕрремĕш никĕслекен ĕç — [[Эдуард Гиббон]]ăн [[II ĕмĕр]]ĕн вĕçенчен пуçласа империн юлашки пайĕ — Византи [[1453]] çулта сӳнни тапхăрне тĕпчекен «Рим импери хавшакланни, пĕтсе ларни историйĕ» пулать.

=== Совет историографийĕ ===

== Вуламалли ==
* [[Тит Ливий]]. [[История от основания города|«История от основания города»]]
* [[Дион Кассий]]. «Римская история»
* [[Аммиан Марцеллин]]. «Деяния»
* [[Полибий]]. «Всеобщая история»
* [[Тацит]]. «История», «Анналы»
* [[Секст Аврелий Виктор]]. «О происхождении римского народа»
* [[Флавий Евтропий]]. «Бревиарий от основания города»
* [[Гай Веллей Патеркул]]. «Римская история»
* [[Публий Анней Флор]]. «Эпитомы Тита Ливия»
* [[Геродиан]]. «История Рима от Марка Аврелия»
* [[Диодор Сицилийский]]. «Историческая библиотека»
* [[Дионисий Галикарнасский]]. «Римская древняя история»
* [[Гай Светоний Транквилл]]. «Жизнеописание двенадцати цезарей»
* Так называемые «[[Авторы жизнеописаний августов]]» (''Scriptores Historiae Augustae''): Элий Спартиан, Юлий Капитолин, Вулкаций Галликан, Элий Лампридий, Требеллий Поллион и Флавий Вописк
=== Катăклă пайлисем ===
* [[Гней Невий]]. «Пунийская война»
* [[Квинт Энний]]. «Анналы»
* [[Квинт Фабий Пиктор]]. «Анналы»
* [[Луций Цинций Алимент]]. «Летопись»
* [[Марк Порций Катон Старший]]. «Начала»
* [[Помпей Трог]]. «Филиппова история»
* [[Гай Саллюстий Крисп]]. «Югуртинская война»
* [[Граний Лициниан]]

== Каярах çырнă тĕплĕ ĕçсем ==
* [[Теодор Моммзен]]. «Римская история»
* Platner, Samuel Ball. A topographical dictionary of Ancient Rome

== Çавăн пекех пăхăр ==
* [[Рим]]

== Каçăсем ==
* [http://ancientrome.ru/ Авалхи Рим историйĕ]
* [http://www.xlegio.ru X Legio — Боевая техника древности (включая фрагменты русских переводов римских авторов и статьи по военному делу Древнего Рима)]
* [http://www.roman-glory.com Рим Мухтавĕ] Антик çар ĕç-пуçĕ
* [http://www.italynews.ru/ Италия] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080325115324/http://www.italynews.ru/ |date=2008-03-25 }} on-line (вырăсла)

{{Левантри тахçанхи патшалăхсем тата облаçсем}}

[[Категори:Çухалнă патшалăхсем]]
[[Категори:Истори]]
[[Категори:Авалхи Рим]]