Август пăтăрмахĕ страницӑн кодне пӑхни

{{революци
| Ячĕ           = Август пăтăрмахĕ
| Ӳкерчĕк = 
| Алпусни = 1991 çулхи çурла пăтăрмахне хирĕçле [[Мускав]]ри йышлă халăх демонстрацисем.
| Вырăн              = [[СССР]],{{СССР ялавĕ}}
| Вăхăт = [[1991]] çулхи çурла уйăхĕн [[çурла, 19|19]] — [[çурла, 21|21]]-мĕшĕсем
| Сăлтав = [[СССР]]а [[ИПТ]]ана ([[РСФСР]]па [[Казах ССРĕ]] йышĕпе) куçарни.
| Тĕллев = [[СССР арканăвĕ|СССРа арканасран]] конфедерацие куçасран çăлас тесе.
| Пĕтĕмлетӳ = Пăтăрмах пăчланăвĕ.<br /> [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцинăн]] политика çĕнтерĕвĕ, [[СССР]] республикисем хушшинче çĕнĕ пĕрлешӳ килĕшĕвне çырни, [[ССКП]]-а вăйсăрлатни, СССР президенчĕ тата союзлă республикăсен пуçлăхĕсенчен тытăнса тăракан [[СССР патшалăх канашĕ|Патшалăх канашне]] никĕслени.
| Кам_йĕркеленĕ = [[СССР ЯЛПК]]
| Йĕркелевçĕсем = {{СССР ялавĕ}} [[ЯКПК]]<br />'''[[РСФСР]]ти политика пулăшăвĕ''':
* [[ЛДПР|Совет Союзĕн либераллă демокрачĕсен партийĕ]] 
* {{Раççей ялавĕ}}[[Раççей Совет Федерациллĕ Социаллă Республики Коммунисчĕсен партийĕ|РСФСР Коммунисчĕсен партийĕ]]
'''ЯЛПК майлă пулнă союзлă республикăсем''':<ref name="republics" /><ref name="Rep_coup1991">[http://old.russ.ru/antolog/1991/vasil2.htm ''Ольга Васильева''. «Республики во время путча»] // В сборнике «Путч. Хроника тревожных дней». — Издательство «Прогресс», 1991.</ref><br />{{Азербайджан ялавĕ}} [[Азербайджан ССР-ĕ]]<br />{{Беларуç ялавĕ}} [[Белоруç]]<br />'''Тĕнчере ЯЛПК майлисем:'''<br />{{Ирак ялавĕ}} [[Ирак]]<ref name="Apresian" /><br />{{Ливи ялавĕ}} [[Ливи]]<ref name="hron2" /><ref name="Apresian" /><br />{{Серби ялавĕ}} [[Серби]]<ref name="hron2" /><br />{{Судан ялавĕ}} [[Судан]]<ref name="Apresian" /><br />{{Палестина ялавĕ}} [[Палестина ирĕклĕхĕн йĕркелĕвĕ|ООП]]<ref name="hron2" /><ref name="Apresian">[http://ethics.iph.ras.ru/works/N/9.html ''Р.Г. Апресян''. Народное сопротивление августовскому путчу]</ref><br />
| Манифестантсен_йышĕ =паллă мар
| Кам_пусарнă = {{Раççей ялавĕ}} '''[[РСФСР]]''':
| {{Раççей ялавĕ}} [[Шурă çурт (Мускав)|Шурă çуртăн]] хӳтĕлевçисем
| {{Раççей ялавĕ}} [[Раççей Аслă Канашĕ|РСФСР Аслă Канашĕ]]
| {{Раççей ялавĕ}} [[РСФСР министрсен канашĕ]]
| {{Раççей ялавĕ}} [[Раççей президенчĕн администрацийĕ|РСФСР президенчĕн администрацийĕ]]
| {{Раççей ялавĕ}} [[Ленсовет]], тата унăн хӳтĕлевçисем
'''ЯЛПК-н акчĕсене йышăнман республикăсем''':<ref name="republics">[http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=587 ''Игорь Ъ-Бунин''. Союзные республики: путч как индикатор химического состава] // [[Коммерсантъ]], 1991 çулхи çурлан 26-мĕшĕ, 34-мĕш №-ĕ.</ref><br />{{Латви ялавĕ}} [[Латви ССРĕ]]<br />{{Литва ялавĕ|1989}} [[Литва ССРĕ]]<br />{{Молдави ялавĕ}} [[Молдави ССР-ĕ]]<br />{{Эстони ялавĕ}} [[Эстони ССРĕ]]<br />
'''ЯЛПК-на тавра тĕнчере сивленĕскерсем:'''<br />
{{ЕП ялавĕ}} [[Европарламент]]<ref name="hron2"/>
<br />{{АПШ ялавĕ}}<ref name="hron2" />
|commander1={{Раççей ялавĕ}} [[Борис Ельцин]]<br />
|commander2={{СССР ялавĕ}} [[Янаев Геннадий Иванович|Геннадий Янаев]]<br />{{СССР ялавĕ}} [[Крючков Владимир Александрович|Владимир Крючков]]<br />{{СССР ялавĕ}} [[Язов Дмитрий Тимофеевич|Дмитрий Язов]]
| Сарăмсăр вилнĕскерсем = 3
| Аманнă = паллă мар
| Аресленĕ = 12<ref>[http://lenta.ru/articles/2004/08/18/coup/ Тринадцать лет спустя, или Три дня ГКЧП] // [[Лента.ру]]</ref>
| Инкеке лекнĕ ыттисем =
}}

'''А́вгуст пăтăрмахĕ''' — [[ССКП ТК]] ертӳлĕхĕн, [[СССР]] правительствин тата çарпа [[ПХК]]н консервативлă кăмăллă ушкăнĕн каварçисем хăйсене хăйсемех [[1991]] çулхи [[çурла, 19|çурлан 19-мĕшĕнче]]  Ятарлă лару-тăру патшалăх комитечĕ ([[ЯЛПК]]) йĕркелесе [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёва]] [[СССР президенчĕ]] ĕç вырăнĕнчен хăтарса унăн [[Перестройка|политика курсне]] улăштарас хăтланăвĕ. Çакна пула çĕршыври политика пурнăçĕ çав тери урăхланнă.

ЯЛПК ятарлă лару-тăрăва 6 уйăхлăха çирĕплетме, [[Мускав]]а çар чаçĕсене кĕртме, вырăнти хăй тытăмлăхне ЯЛПК лартнă вăрçă коменданчĕсене пăхăнтарма, массаллă информаци хатĕрĕсене çивĕч [[цензура|цензурăлама]]] тата хăшĕсене чарма, граждансен конституцин хăш прависемпе ирĕкĕсенчен хăтарма шухăшланă.<ref>[http://www.agitclub.ru/gorby/putch/gkcpdocument.htm Постановления ГКЧП № 1 и№ 2]</ref> [[РСФСР]] ертӳлĕхĕ (президент [[Ельцин Борис Николаевич|Б. Н. Ельцин]]<ref name="YeltsinFond">[http://www.yeltsin.ru/yeltsin/1991-1995.php Б. Н. Ельцин. Биография. 1991—1995] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080131114507/http://www.yeltsin.ru/yeltsin/1991-1995.php |date=2008-01-31 }} // Сайт [[Фонд Ельцина|Фонда Ельцина]]</ref><ref>[http://postsov.rsuh.ru/hrest/gl2.shtml#521 Указ президента РСФСР «О незаконности действий ГКЧП» от 19 августа 1991 года.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110507073630/http://postsov.rsuh.ru/hrest/gl2.shtml#521 |date=2011-05-07 }}</ref> тата [[Раççейĕн Аслă Канашĕ]]<ref>Постановление Верховного Совета Российской Федерации от 22 августа 1991 года «О политической ситуации в республике, сложившейся в результате антиконституционного государственного переворота в СССР»</ref>) тата хăшпĕр республикăсен Аслă Канашĕсем, каярах çаплах СССР саккунлă ертӳлĕхĕ: президент [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёв]]<ref>[http://postsov.rsuh.ru/hrest/gl2.shtml#524 Указ президента Союза Советских Социалистических республик «Об отмене антиконституционных актов организаторов государственного переворота» от 22 августа 1991 года.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110507073630/http://postsov.rsuh.ru/hrest/gl2.shtml#524 |date=2011-05-07 }}</ref> тата [[СССР Аслă Канашĕ]]<ref>Постановления Верховного Совета СССР от 29 августа 1991 года «О ситуации, возникшей в стране в связи с имевшим место государственным переворотом» и от 30 августа 1991 года «О первоочередных мерах по предотвращению попыток осуществления государственного переворота».</ref> ЯЛПК ĕçĕсене [[патшалăх пăтăрмахĕ]] тесе квалифициленĕ.

== Каварçăсен тĕллевĕ ==
Каварçăсен тĕп тĕллевĕ — [[СССР]]а арканасран сыхласа хăварасси<ref name="echo2001">[http://www.echo.msk.ru/guests/3569/ 1991 çулхи çурла уйăхĕнчи ĕç-пуç пулса иртни 10 çул] // [[Эхо Москвы]], 19.08.2001</ref>, çак хăрушă ĕç-пуç, вĕсен шухăшĕпе, çурлан 20-мĕшĕнче, СССР-а [[конфедераци]]е — [[Суверенлă Патшалăхсен Пĕрлĕхĕ|Суверенлă Патшалăхсен Пĕрлĕхне]] туса хуракан çĕнĕ пĕрлĕх килĕшĕвне çирĕплетсе алă пуснин пĕрремĕш тапхăрĕнче пуçланмалла пулнă.

Çурлан 20-мĕшĕнче килĕшĕве [[РСФСР]]па[[Казах ССРĕ]]н элчисем алă пусмалла, пĕртуслăхăн пулас ытти компоненчĕсем пиллĕк тĕлпулу хыççăн, юпан 22-мĕшĕччен, кĕмелле пулнă. {{Цитата пуçламăшĕ}}20-мĕшĕнче эпир пĕрлешĕв килĕшĕвне алă пусма памарăмăр, эпир çак пĕрлешĕв килĕшĕвне алă пусассине пăсрăмăр.{{Цитата вĕçĕ|çăлкуç=[[Янаев Геннадий Иванович|Г. И. Янаев]], «[[Эхо Москвы]]» радиостанцире калаçни <ref name="echo2001"/>}}

Совет радиостанцисемпе тĕп инçекуравăн [[ЯЛПК]] малтанхи кăларăвĕсенчен пĕрринче, патшалăхра [[ятарлă лару-тăру|ятарлă лару-тăрăвăн]] тĕллевĕсене пĕлтернĕ<ref>[http://nikkka.ru/2music_gkchp.shtml ГКЧП. 1991 ç. çурлан 18-мĕшĕнчи радио. СССР Вице-президенчĕн хутайĕ, Совет ертӳлĕхĕн калани, Совет халăхне йыхравлани]</ref>:

{{цитата|в целях преодоления глубокого и всестороннего кризиса, политической, межнациональной и гражданской конфронтации, хаоса и анархии, которые угрожают жизни и безопасности граждан Советского Союза, суверенитету, территориальной целостности, свободе и независимости нашего Отечества; исходя из результатов всенародного референдума о сохранении Союза Советских Социалистических Республик; руководствуясь жизненно важными интересами народов нашей Родины, всех советских людей}}

Çакна палăртмалла, çĕнĕ килĕшĕве алă пусса унченхи [[СССР]] ертӳ тытăмлăхне пĕтерсен [[ГКЧП]] пайташĕсем патшалăхри хăйсен ĕç вырăнĕсене çухатма пултарнă.

«Этем пĕрлĕхĕн шухăшĕ» фонд 1993 çулта ирттернĕ социологи тĕпчевĕсемпе татăçуллă, ытларахăшĕ (респондентсен 29 %) каланипе, ЯЛПК тĕллевĕ влаçа ярса илесси пулнă, çавăнпа вĕсем «Горбачева кăларса ярса» «Ельцина влаçа кĕртесшĕн мар» (29 %) пулнă. 18 % шухăшĕпе, ЯЛПК пайташĕсем этем пĕрлĕхĕн политика тытăмлăхне улăштарасшăн: «Совет Союзне хăварса», «малтанхи, социаллă йĕрке тытăмне» каялла тавăрасшăн, çакна тума «вăрçă диктатурине туса хурасшăн» пулнă.<ref>Фонд «Этем пĕрлĕхĕн шухăшĕ». Всероссийский опрос городского и сельского населения. 2003 çулхи çурлан 9-мĕшĕ. 1500 респондент. http://www.polit.ru//research/2003/08/18/623248.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071117160307/http://www.polit.ru/research/2003/08/18/623248.html |date=2007-11-17 }}</ref>

2006 çулта СССР ПХК председателĕ пулнă Владимир Крючков каланипе ГКЧП влаçа ярса илес шухăшпа тăрмашман<ref>http://www.lentacom.ru/reviews/45.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130625035157/http://www.lentacom.ru/reviews/45.html |date=2013-06-25 }}</ref>:

{{цитата|Эпир Союза аркатакан килĕшĕве хирĕç пулса кĕрешнĕ. Хам тĕрĕс тунине эп туятăп. СССР Президентне хыттăн изоляцилемен пирки, Аслă Канаша патшалăх пуçлăхне хăйĕн ĕç вырăнĕнчен хăтарас пирки ыйтманшăн ӳкĕнетĕп.}}

== ЯЛПК вăйĕсем ==
* ЯЛПК [[ПХК]] ([[Альфа (ятарлă подразделени)|Альфа]]), [[СССР Шалти ĕçсен министерстви|ШĔМ]] ([[Дзержинский яч. дивизи]]) тата ХМ ([[ВДВ]] [[Тулă дивизийĕ]], [[Тамань мотострелок дивизийĕ]], [[Кантемир дивизийĕ]]) вăйĕсем пулăшма пулнă<ref>[http://www.kuban-justice.ru/org/tele.html ''Евгений Титов''. ЯЛПК пресс-конференцийĕ тата Краснодар хула думин председательне Александр Кирюшина ареслени: икĕ трансляци, икĕ шанăç, икĕ çул] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081006180515/http://www.kuban-justice.ru/org/tele.html |date=2008-10-06 }}</ref>). Пурĕпе Мускава 4 пине яхăн çар çыннине, 362 танка, 427 бронетранспортерпа БМП кĕртнĕ. ВДВ чаçĕсене [[Ленинград]], [[Таллин]], [[Тбилиси]], [[Рига]] таврашне куçарнă.

ВДВ çарĕсене [[Павел Грачёв]]па унăн çумĕ [[Александр Лебедь]] генералсем ертсе пынă. Çакăн чухне Грачёв Язовпа та, Ельцинпа та çыхăну тытнă. Анчах та путчистсем хăйсен вăйĕсене алра тĕрĕслесе тытса тăрайман; çапла, пĕрремĕш кунах Тамань дивизин чаçĕсем Шурă çурта хӳтĕлекенсен енне куçаççĕ. Çак дивизин танкĕ çинче Ельцин хăйĕн майлисене чĕнсе каланă.
* Патшалăх инçекуравĕ информацилле пулăшса тăнă (виçĕ тăлăк тăршшипех çĕнĕ хыпар кăларăмĕсенче «реформа курсĕн» ĕлкипе пыракан тĕрлĕ ĕç-пуçра саккуна пăсни тата коррупци акчĕсем пирки ăнлантарнă), ЯЛПК хăй енне [[ССКП]] ТК çавăрнă, анчах та ку институтсем тĕп хулари лару-тăрăва улăштарма, ЯЛПК тем сăлтава пула хăйĕн шухăшне хирĕçле этем пĕрлĕхĕн пайне ӳкĕтлеме пултарайман.

=== Пăтăрмаха ертсе пыраканĕ ===
Каварçăсен пуçлăхĕ ятлăхшăн Янаев шутланнă, чăннипе вара вĕсен ертӳçи, Алексей Мусаков политолог шухăшĕпе, [[Крючков Владимир Александрович|Крючков]] пулнă<ref>[http://www.lebed.com/2001/art2625.htm ''Мусаков А. Н.'' Версия путча]</ref>.

Çапах та, Раççей президенчĕ Борис Ельцин каланипе<ref>Борис Ельцин, книга «Записки президента» http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_5268000/5268010.stm</ref>:{{Цитата пуçламăшĕ}}ЯХПК-ан ертӳçи пулман. Хăйĕн шухăшне мотор пек, ĕçе кĕртме пултаракан сумлă çын пулман.{{Цитата вĕçĕ}}

== ЯЛПК тăшманĕсем ==
[[Ӳкерчĕк:1991 coup yeltsin.jpg|right|thumb|280px|Борис Ельцин (сулахайра) тата [[Александр Коржаков]] [[Шурă çурт (Мускав)|Шурă çурт]] патĕнче 1991 çулхи çурлара.]]
ЯЛПК хирĕçле ĕçе [[РСФСР|Раççей Федерацин]] политика ертӳлĕхĕ (президент [[Ельцин|Б. Н. Ельцин]], вице-президент [[Руцкой|А. В. Руцкой]], [[РСФСР министрсен канашĕ|правительстван]] ертӳлĕхĕ [[Силаев|И. С. Силаев]], [[Раççей Федерацин Аслă Канашĕ|Аслă Канашăн]] ертӳçин ĕçне вăхăтлă тăвакан  [[Хасбулатов|Р. И. Хасбулатов]]) туса пынă.

Борис Ельцин çурлан 19-мĕшĕнче Раççей гражданĕсем умĕнче каланă чухне ЯЛПК ĕç-пуçне патшалăх пăтăрмахĕ тесе палăртнă<ref name="YeltsinFond"/>:{{Цитата пуçламăшĕ}}Пирĕн шухăшпа, çакăн пек вăйпа что такие силовые методы неприемлемы. Вĕсем СССРа, пирĕн хисеплĕхе тĕнче пĕрлехĕнче пĕтĕм тĕнче умĕнче намăса кăлараççĕ, пире сивлек вăрçа тапхăрне тавăраççĕ, Совет Союзне изоляцилеççĕ. Çакна пула эпир влаçа илнĕ комитета (ЯЛПК) саккунсăр пулать. Çавăнпала çак комитетăн пĕтĕм йышăнăвĕпе хушăвне саккунсăр тесе пĕлтеретпĕр{{Цитата вĕçĕ}}

=== Шурă çурта хӳтĕлекенсем ===
Раççей влаçĕсен йыхравĕпе, [[Шурă çурт (Мускав)|Раççей Федерацин Канашсен çурчĕ («Шурă çурчĕ»)]] умĕнче мускавсем пуçтарăнаççĕ, вĕсен хушшинче тĕрлĕ социаллă ушкăн —  демократилле кăмăллă этем пĕрлĕхĕн, вĕренӳ çынни, [[интеллигенции|интеллегентсем]] [[Афган вăрçи (1979—1989)|Афган вăрçин]] ветеранĕсем.

«[[Демократический союз]]» партин ертӳçи [[Новодворская Валерия Ильинична|Валерия Новодворская]] путч вăхăтĕнче [[СИЗО]]ра пулсан та, унăн партин пайташĕсем Мускавра ЯЛПК хирĕç акцисене хастар хутшăннă<ref>''[[Валерия Новодворская]]''. [http://ds.ru/books/side33.htm «По ту сторону отчаяния»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111108041536/http://ds.ru/books/side33.htm |date=2011-11-08 }}</ref>.

Канашсен çуртне хӳтĕлекен хутшăнакансем ( 1991 çулхи [[çурла, 20|çурлан 20-мĕшĕнче]] «Чĕрĕ ункăна» кĕнĕскерсем) «Чĕрĕ Ункă» этем пĕрлĕхлĕ-политика йĕркелевне туса хурать <ref>[http://socarchive.narod.ru/bibl/bloki/par/giv-kolco.htm Сайт движения «Живое Кольцо»]</ref> (лидер [[Труевцев, Константин Михайлович|К.Труевцев]]).

Канашсен çурчĕ патĕнче йеркеленнĕ тепĕр этем пĕрлĕхĕн политика пĕрлешĕ — «Ырă кăмăллă этем пĕрлĕхĕн патриотсен пĕрлешĕвĕ — Демократи реформисене пулăшакан Шурă çурт хӳтĕлевçисем — „Раççей“ ушкăнĕ».<ref>[http://rossia.rusflag.ru/index.htm Сайт «Отряда „Россия“»]</ref>

== Самант майлăхĕ ==
ЯЛПК пайташĕсем Президент Крымри «[[Форос]]» кану çуртĕнче пулнă самантпа уса курма шухăшланă — ăна вĕсем сывлăх хавшакланăвне пула вăхăтлăха влаçран хатарнă.

== Умĕнхи кун-çулĕ ==
* [[Çĕртме, 17]] Горбачёв тата тăххăр республика ертӳçисем Пĕрлешӳ килĕшĕвĕн проектне пăхса тухнă. СССР Министрсен кабинетĕнчи [[силовик]]сем - Язов (Çар), Пуго ([[СССР Шалти ĕçсен министерстви|ШĔМ]]) тата Крючков ([[ПХК]]) - проекта питĕ сиввĕн кĕтсе илнĕ.
* [[Утă, 20]] — Раççей президенчĕ Ельцин департизацилес [[Раççей Федераци Президенчĕ хутайĕ|хутая]] кăларать, тепĕр сăмахсемпе, парткомсене предприятисемпе учрежденисенче ĕçлеме чарнă.
* [[Утă, 29]] Çĕнĕ Огарёвăра вăрттăн Горбачёв, Ельцин тата Казахстан президенчĕ Н. А. Назарбаев тĕлпулнă. Вĕсем çĕнĕ Пĕрлешӳ килĕшĕвĕ çине çурлан 20-мĕшĕнче алă пусма калаçса татăлнă.
* [[Çурла, 2]] Горбачёв хăйĕн телекалаçăвĕнче Пĕрлешӳ килĕшĕвĕ çине çурлан 20-мĕшĕнче алă пусма калаçса татăлни пирки хыпарлать. [[Çурла, 3|Çурлан 3-мĕшĕнче]] çак чĕнĕве «[[Правда (хаçат)|Правда]]» хаçатра пичетленĕ.
* [[Çурла, 4]] Горбачёв [[Крым]]ри [[Форос]] паççулки районĕнчи хăйĕн резиденцине канма каять.
* [[Çурла, 17]] — [[Крючков Владимир Александрович|Крючков]], [[Павлов Валентин Сергеевич|Павлов]], [[Язов Дмитрий Тимофеевич|Язов]], [[Бакланов Олег Дмитриевич|Бакланов]], [[Шенин Олег Семёнович|Шенин]] тата Горбачёва пулашакан [[Болдин Валерий Иванович|Болдин]] Варга академик урамĕнчи, 1-мĕш харпăрлавĕнче вырнаçнă  «АБЦ» объектĕнче — [[ПХК]] хăна резиденцинче — тĕлпулаççĕ. Çурлан 19-мĕшĕнче ЯЛТ кĕртесси пирки, [[ЯЛПК]] йĕркелес, Горбачёва кирлĕ хутайсене кăларса е ĕç вырăнĕнчен тухса, хайĕн тивĕç ĕçĕсене [[Янаев Геннадий Иванович|Геннадий Янаев]] вице-президента парса хăварса, Кзахстанран Язовпа калаçма килекен Ельцина «Чкаловский» аэродромра тытса чарма, кайран калаçусем епле вĕçленнине пула ĕç-пуç тăвас пирки калаçса татăлаççĕ.<ref name="hron">[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4800000/4800701.stm ''Артем Кречетников.'' «Хроника путча: часть I»] // [[Русская служба Би-би-си]]</ref>

== Ĕç-пуçсен хронологийĕ ==
=== [[Çурла, 19]] ===

=== [[Çурла, 22]] ===
[[Ӳкерчĕк:Boris Yeltsin 22 August 1991-1.jpg|thumb|300px|Борис Ельцин ЯЛПК пăчлансан. [[çурла, 22]], [[1991]]]]

=== [[Çурла, 23]] ===
[[Ӳкерчĕк:Dzerzhinsky Statue, which once dominated Lyubianka Square.jpg|200px|left|thumb|Крым валĕн [[ЦДХ]] картинчи тăпăлтарнă Дзержинский палăкĕ, Мускав]]

Çĕрле, Моссовет хушăвĕпе митинга хутшăннă çынсем хĕтĕртнипе [[Лубянка лапамĕ]]нчи [[Дзержинский палăкĕ (Мускав)|Феликс Дзержинский палăкне]] тăпăлтарнă<ref>[http://www.lenta.ru/culture/2002/09/13/felix/]</ref>.

Ельцин тӳрĕ эфирта Горбачёв пур чухне [[РСФСР КП]] ĕç-пуçне чаракалас хутай çине ала пусать<ref>РСФСР президенчĕн 23.08.1991 79 № хутайĕ</ref>

== Инкеке лекнĕскерсем ==
* «Коммунар» çурт-йĕр проекчĕсене тăвакан кооператив архитекторĕ [[Кричевский Илья Маратович|Илья Кричевский]]
* [[Афган вăрçи (1979—1989)|Афганистанри вăрçăна]] хутшăннăске, автопогрузчик водителĕ [[Комарь Дмитрий Алексеевич|Дмитрий Комарь]] <ref>[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=1199 Комарь Дмитрий Алексеевич] // «Герои страны» сайчĕ</ref>
* «Иком» пĕрлĕ йĕркелĕвĕн экономисчĕ, [[Усов Владимир Александрович|Владимир Усов]] контр-адмиралăн ывăлĕ <ref>[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=1201 Усов Владимир Александрович] // «Герои страны» сайчĕ</ref>

Виççĕшĕ пурĕ те çурлан 21-мĕшĕн каçĕнче [[Çĕнĕ Арбат кĕперĕ çинчи инцидент|Сад Унки тоннелĕнчи инцидент]] чухне сарăмсăр вилнĕ. 1991 çулхи çурлан 24-мĕшĕнче СССР президенчĕн М. С. Горбачёвăн хушăвĕсемпе виççĕшне те «демократипе СССР-ти конституци тытăмне хӳтĕлесе маттурлăхпа граждан хаюллăхне кăтартнăшăн» [[Совет Союзĕн Паттăрĕ]] хисепĕпе вилнĕ хыççăн тивĕçтернĕ.<ref name="hron5">[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_5273000/5273360.stm ''Артем Кречетников.'' «Хроника путча: часть V»] // [[Русская служба Би-би-си]], 2006 çулхи çурла, 22</ref>

== СССР ертӳçисем хăйсем çине алă хуни ==

== Сăн пухăмĕ ==
<gallery caption='Çав тапхăрти ĕç-пуçĕсем тата инкеке лекнисем юлашки [[Почта маркки|совет марккисем]] çинче'>
Image:1991 CPA 6367.jpg
Image:1991 CPA 6368.jpg
Image:1991 CPA 6369.jpg
Image:1991 CPA 6370.jpg
</gallery>

== Кăсăк фактсем ==
* Шурă Çурта хӳтĕлекенсем хушшинче пулас террорист [[Шамиль Басаев]] тата  «[[Юкос]]» компанин ертӳçи  [[Ходорковский Михаил Борисович|Михаил Ходорковский]] пулнă<ref name=">[http://www.svobodanews.ru/content/article/1820044.html Михаил Ходорковский [[Улицкая Людмила Евгеньевна|Людмила Улицкипе]] [[«Ирĕклĕх» радио]] эфирĕнче 11.09.2009 калаçни] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100323212432/http://www.svobodanews.ru/content/article/1820044.html |date=2010-03-23 }} // «Ирĕклĕх» радио сайчĕ</ref>
* Пулăмăн çиччĕмĕш çулхи вилнисен асăнăвне, [[1998]] çулта раççей влаçĕн пĕр элчи те хутшăнман<ref name="kommers-god">[http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=203861 Победу демократии отметили скромно] // Газета «Коммерсантъ», № 154 (1557) от 22.08.1998</ref>. Çак саманта, çичĕ çул иртсен, Раççейре ГКЧП майлисен шучĕ, Парламентаризм социологи институчĕн хыпарĕпе,  17 %-ран 25 % çити ӳснĕ<ref name="kommers-god"/>
* «Социологическое мнение» фонд ыйтса пĕлнипе [[2001]] çулта, ыйтса пĕлнисенчен 61 проценчĕ çеç [[ЯЛПК]] пайташĕсен пĕррин те пулин хушаматне калама пултарнă. 16 проценчĕ кăна пĕр хушамата çеç астуса илнĕ. 4 проценчĕ [[ЯЛПК]] ертӳçне Геннадий Янаева аса илме пултарнă<ref name="gaz"/>.
* [[2005]] çулта Курпун кĕперĕнчи пулăмсене тата Ваганьков çăви çине [[Сад унки тоннелĕнчи инцидент]]ра сарăмсăр вилнĕскерсене асăнма 60 яхăн çын кăна пухăннă<ref>[[Грани.ру]] [http://www.grani.ru/Politics/Russia/m.93683.html 20.08.2005]</ref><ref>[http://newsru.com/russia/21aug2005/21.html На Ваганьковском кладбище почтили память погибших в дни августовского путча] // [[NEWSru.com]], 21 августа 2005 г.</ref>. Ун чухнехи [[СПС]] ертӳçи [[Никита Белых]] траур мероприятинче çапла пупленĕ:
{{цитата|Очень больно, что все завоевания, которые были в 1991 году, на сегодняшний день девальвируются и дискредитируются. Чем дальше от нас события августа 1991 года, тем абстрактнее граждане понимают свободу. И совершенно по-другому свободу понимает власть.}}
* [[2006]] çулта «Общественное мнение» фонд социологилле ыйтса пĕлнипе, Раççейре пурăнакан 67 процент (çав шутра çамрăксен 58 проценчĕ) [[ЯЛПК]] усă е сиен кӳни пирки уççăн калама пултарайман.<ref name="gaz"/>
* [[2009]] çулта Мускав мэрĕпе Санкт-Петербург правительстви 1991 çулти август пăлхавне асăнса митинг ирттерме чарнă, Мускавра урамсене хупса хурсан çынсене чăрмавлать, Санкт-Петербургра  — çак мероприяти пăрăх çинчи ĕçсене кансĕрлет, тенĕ.<ref>[http://www.novayagazeta.ru/data/2009/091/07.html ГКЧП победил? Власти Москвы и Питера запретили проводить митинги на месте событий августа 1991-го] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100214080349/http://novayagazeta.ru/data/2009/091/07.html |date=2010-02-14 }} // [[Новая газета]], 21.08.2009.</ref>

== Çавăн пекех пăхăр ==
* [[Сад ункин тоннелĕнчи инцидент]]

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://scepsis.ru/library/id_893.html Глава XI. Развал СССР] из книги [[Боффа, Джузеппе|Джузеппе Боффа]] [http://scepsis.ru/library/id_809.html «От СССР к России. История неоконченного кризиса. 1964—1994»]
* [http://old.russ.ru/antolog/1991/index.html Путч. Хроника тревожных дней] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110609234256/http://old.russ.ru/antolog/1991/index.html |date=2011-06-09 }}
* [http://www.ej.ru/experts/entry/4629/ Глава из книги Е. М. Альбац «Мина замедленного действия. Политический портрет КГБ»]
* [http://ethics.iph.ras.ru/works/N/9.html Р. Г. Апресян. Народное сопротивление августовскому путчу] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070911002221/http://ethics.iph.ras.ru/works/N/9.html |date=2007-09-11 }}
* [http://lenta.ru/articles/2004/08/18/coup/ Тринадцать лет спустя, или Три дня ГКЧП]
* [http://www.toyota-club.net/files/lib/sgkm_man/glava26.html Блестящие операции по манипуляция сознанием. «Государственный переворот» августа 1991 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928170648/http://www.toyota-club.net/files/lib/sgkm_man/glava26.html |date=2007-09-28 }} // ''[[Кара-Мурза, Сергей Георгиевич|С. Г. Кара-Мурза]]''. «Манипуляция сознанием», глава 26.
* [http://shutov.zavolu.info/3.html#comments Юрий шутов. «Начало 1990 года на флангах Истории»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100507061217/http://shutov.zavolu.info/3.html#comments |date=2010-05-07 }}

{{Раççей пăлхавĕсем}}

[[Категори:Перестройка]]
[[Категори:Август пăтăрмахĕ]]
[[Категори:Раççейри пăлхавсем]]
[[Категори:1991 çулхи çурла]]
[[Категори:1991 çул: СССР]]
[[Категори:1991 çул хирĕçĕвĕсем]]