Автономлă Крым Республики страницӑн кодне пӑхни

{{урăх пĕлтерĕшсем|Крым (пĕлтерĕшсем)}}
{{пĕлтерĕшсем|Крым Республики}}
{| class="infobox bordered" cellpadding="4" style="width: 20em; font-size: 95%;"
|+<br />'''Автономлă Крым Республики'''<br />'''Автономная Республика Крым'''<br />'''Автономна Республіка Крим'''<br />'''Qırım Muhtar Cumhuriyeti'''<br />
 | align="center" width="140" | [[Ӳкерчĕк:Flag of Crimea.svg|140px|border| АКР ялавĕ]]
 | align="center" width="140" | [[Ӳкерчĕк:Emblem of Crimea.svg|125px|АКР гербĕ]]
 |-
 | align="center" | [[Автономлă Крым Республикин ялавĕ]]
 | align="center" style="line-height: 1.2em;" | [[Автономлă Крым Республикин гербĕ]]
|-
| align="center" colspan=2 style="border-bottom:3px solid gray;" | [[Ӳкерчĕк:Crimea in Ukraine.svg|250x250пкс|Крым Украина картти çинче]]
|-
| align="center" colspan=2 style="border-bottom:3px solid gray;" | [[Ӳкерчĕк:Outline Map of the Autonomus Republic of Crimea.svg|250x250пкс|Крым Европа картти çинче]]
|- valign="top" style="line-height: 1.2em;"
|align="center" colspan="2" | [[Тивĕçĕ (герб кĕлетки)|Тивĕçĕ]]: «Процветание в единстве»''
 |-
 | align="center" colspan="2" | [[Гимн]]ĕ: [[АКР гимнĕ|Нивы и горы твои волшебны, Родина]]
|-
| '''[[Тытăмлăх тĕсĕ|Политика статусĕ]]'''
| [[Автономи|автономлă]] [[республика]], [[Украина]]
|-
| [[Официаллă чĕлхе|'''Официаллă чĕлхесем''']]
| [[Украин чĕлхи|украин]]
|-
| [[Регион чĕлхи|'''Регион офицаллă чĕлхисем''']]
| [[Вырăс чĕлхи|вырăс]], [[Крым тутар чĕлхи|крым тутар]]<ref>Автономлă Крым республикин Конституцийĕ, Гл. 3, Ст. 10-11</ref>
|-
| '''[[Тĕп хули]]'''
| [[Симферополь]]
|-
| [[хула|'''Пысăк хуласем''']]
| [[Симферополь]], [[Керчь]], [[Евпатори]], [[Ялта]], [[Феодоси]]
|-
|-
| [[Автономлă Крым Республики Премьер-министрĕ|АРК министăрсен Канашĕн Председателĕ (Премьер-министр)]]
| [[Плакида Виктор|Виктор Плакида]]
|-
| Автономлă Крым Республикин Асла Ради [[Спикер|Председателĕ]]
| [[Гриценко Анатолий Павлович|Анатолий Гриценко]]
|-
| '''[[Территори]]'''
| 26,2 пин çм²
|-
| '''[[Халăхĕ]]'''
| 1 994 300 çын ([[2005]])
|-
| '''[[Крым#Административлă территори пайĕсем|Тытăнса тăрать]]'''
| 14 района<br />11 хула респ. пăхăнăвĕнчи
|-
| '''[[домен|Интернет-домен]]'''
| [http://www.crimea.ua .crimea.ua]
|-
| '''[[Çĕршыв телефон префиксĕсен шучĕсем|Телефон кодĕ]]'''
| +380-65<br />
|-
| '''[[Автомобиль номерĕсен кодĕ]]'''
| АК (малтан КР, КО, РК, МЯ, 01)
|-
| '''[[Вăхăт тăрăхĕ]]'''
| [[UTC]]+2
|-
|}

'''Автоно́млă Крым Респу́блики''' ('''АКР, Кры́м'''; {{lang-uk|Автономна Республіка Крим, АРК, Крим}}, {{lang-ru|Автономная Республика Крым, АРК, Крым}}, {{lang-crh|Qırım Muhtar Cumhuriyeti, QMC, Qırım}}) — [[Украина]] шутĕнчи автономлă республика. 

== Кун-çулĕ ==
{{main|Крым кун-çулĕ}}

* Авалах Крымăн кăнтăр çыранĕ енче тата ту-сăрт çинче тавăрсем пурăннă.
* XII ĕмĕрчен çеçенхир Крымра [[киммерисем]] пурăннă.
* п. эрч. VII ĕмĕрте скифсем киммерисене Крым ри ту таврашне хăваласа янă.
* п. эрч. VII—VIII ĕм. — Крыма [[Авалхи Греци|грек]] колонисчĕсем кĕреççĕ
* п. эрч. V ĕм. — тухăç Крымри грек хулисем [[Боспор патшалăхĕ|Боспор патшалăхне]] пĕрлешеççĕ.
* п. эрч. 422 çул — грексем [[Тавăр Херсонесĕ]] туса хунă.
* п. эрч. III—II ĕм. — Скиф патшалăхĕн центрĕ Тăнăвар çумĕнчен Крыма куçать.
* [[Пирĕн эрăччен II ĕмĕр|п. эрч II ĕмĕр]] — [[скифсем]], [[Скилур]]па унăн [[Палак]] ывăлĕ иертсе пынипе, грек хулисемпе тинĕс гаванĕсемшĕн кĕрешме тытăнаççĕ. Грексен енче — Понт патши [[Митридат VI Евпатор]], Крыма [[Диофант]] çарĕсем пырса кĕреççĕ. Диофант çарĕсем скифсен патшалăхне çĕмĕрсе грек хулисеене Понт йышне хушать.
* [[П. эрч. 107|Пирĕн эрăччен 107]] çул — скиф Савмак пăлхав çĕклет, ăна Митридат пусарать те вăхăтлăха Боспорта, Херсонесре хуçа пулать.
* п. эрч. 63 çул — Понта Рим империйĕ çĕнтерсе илет, крым хулисем римсен влаçне лекеççĕ.  [[Рим империйĕ]] Крымра хуçа пулса тăрать.
* I ĕмĕр — сарматсем çеçенхир Крыма килеççĕ.
* II ĕмĕрĕн иккĕмĕш пайĕ — Боспор патшалăхĕ Крымри юлашки скифсемпе вăрçаççĕ. Скифсем парăнаççĕ те вĕсен çĕрĕсене Боспор, Рим тата сарматсем пайласа илеççĕ.
* III ĕмĕрĕн 40-мĕш çулĕсеччен — сутă-илӳ сарăлăть.
* III ĕмĕрĕн варри — [[готсем]] тапăнса кĕрсе малтан римсен айĕнче пулнă çĕрсене (Херсонессăр пуçне), Боспор патшалăхне пăхăнтараççĕ. Готсем Боспор хулисенче хуçаланса пират ĕçне каяççĕ.
* [[269]]—[[270]] çç. — Рим çарĕсем варварсене [[Тăнай|Тăнай]] лешьенне хăваласа яраççĕ. Пиратсен флочĕ [[Греци]] патĕнче пĕтет.
* [[375]] çул— [[хунсем]] тапăнаççĕ, Боспор патшалăхне аркатаççĕ.
* IV—V ĕмĕрсем — майĕпен [[Висанти империйĕ|Рим (Висанти) империн]] влаçĕ Крым тăвĕсем çине таврăнать. Хунсенчен çăлăнса юлнă готсем Висанти айне лекеççĕ.
* VI ĕмĕрĕн вĕçĕ —  [[Тĕрĕк хаканлăхĕ]] тухăç Крыма тапăнса кĕрсе вăхăтлăха Боспора туртса илет.
* VII ĕмĕрĕн вĕçĕнче пĕтĕм Крым çĕрне Висанти влаçĕ айĕнчи Херсонес хулисĕр пуçне, [[хасарсем]] ярса илеççĕ.
* X ĕмĕр — хасар хаканлăхне аркатнă хыççăн çеçенхир Крымĕ печенегсем айне пулать.
* XI ĕмĕр — çеçенхир Крымне кăпчаксем ярса илеççĕ.
* XIII ĕмĕр — Висанти влаçĕ чакать. Унăн çĕрĕсем [[çурçĕр Хура тинĕс çумĕнчи генуй колонисем|генуйсем]] айне пулаççĕ, пайĕ хăй теллĕ ирĕклĕ [[Феодоро|Готия (Феодоро)]] кнеçлĕхĕ пулать .
* 1239 çул — Крыма [[Батый]] ханăн монголĕсем çĕнтерсе илеççĕ. Çеçенхир Крымĕ [[Ылтăн Урта]]на кĕрет.
* XIV — XV ĕмĕрĕн варри — генуйсем Феодоро кнеçлĕхĕпе кăнтăр Крым çĕрĕшĕн вăрçаççĕ.
* [[1441]] çул — пăхăнман [[Крым ханлăхĕ|Крым Ханлăхне]] никĕсленĕ.
* [[1475]] çул — [[Осман империйĕ|Османсен]] çарĕ, Гедик Ахмед паши ертсе пынипе, генуй харпăр çĕрĕсемпе Феодоро кнеçлĕхне ярса илеççĕ. Крым ханлăхĕ [[Осман империйе|Осман империн]] вассалĕ пулса тăрать.
* [[1783]] — Крыма [[Раççей империйĕ]]çĕсе илсе хăйĕн йышне кĕртет.
* [[1838]] — Крымра пĕрремĕш хаçат — [[«Таврические губернские ведомости»]] хаçат — тухма тытăнать.
* [[1853]]—[[1856]] — [[Крым вăрçи]] (Тухăç вăрçи).
* [[1917]]—[[1920]] — [[Раççейри граждан вăрçи|Граждан вăрçи]]. Крым территоринче темиçе хутчен те «хĕрлĕ» тата «шурă» правительствăсем хуçаланаççĕ.
* [[юпа, 18]]- [[1921]] — [[Крым АССР|Крым Социаллă Совет Республики]] в составе [[РСФСР]].
* [[1927]] — [[Крымри 1927 çулхи çĕр чĕтренĕвĕ|Çĕр чĕтренĕвĕсем]].
* 1941, çурла — Крыма нимĕçĕсене депортациленĕ.
* [[1941]]—[[1944]] — Крыма хитлĕрсем оккупацилеççĕ.
* [[1944]]-[[çу, 18]] — [[крым тутарĕсем|крым тутарĕсене]] депортациленĕ.
* [[1944]] — çĕртме, 26 —грексене, эрменсене тата пăлхарсене Крымран депортациленĕ.
* [[çĕртме, 30]]-[[1945]] — республикăна пĕтернĕ: [[Крым АССР]] Крым облаçĕ пулса тăрать.
* [[1944]]-[[1948|48]] çулсем — Крым хулисемпе ялĕсене урăх ятсем параççĕ. Çурутраври 90% ытла пурăнан вырăна, малтан крым тутар (çаплах грек, нимĕç тата ур.) ячĕсене вырăслатнă.
* [[нарăс, 19]]- [[1954]] — [[Хрущёв Никита Сергеевич|Н. С. Хрущёв]] тапхăрĕнче [[Переяславль Ради]] 300 çул тултарнин уявĕнче Крым облаçне туслăха çирĕплетес тĕллевпе [[УССР]] панă.
* [[1989]] — крым тутарĕсем чылай йышпала  Крыма таврăнма тытăнаççĕ
* [[нарăс, 12]]- [[1991]] — пĕтĕм Крымри референдумĕнче ([[1991]] çулхи [[кăрлач, 20|кăрлачăн 20-мĕшĕнче]] иртнĕ) Крым облаçĕнчен [[УССР]] йышĕнче Крым АССР туса хунă, Севастополь хулине УССР йышĕнче республика пăхăнăвĕн статусне куçарнă
* [[авăн, 4]]- [[1991]] — Крым АССР Аслă Канашĕ Крым АССР патшалăх суверенитечĕн декларацине йышăннă
* [[раштав, 1]] [[1991]] — Крымра пурăнан халăхăн 54 % референдумра Украина ирĕклĕхĕшĕн сасăланă.
* [[нарăс, 26]]- [[1992]] — Крым АССР Аслă Канашĕн йышăвĕпе Крым Республики ята куçарнă.
* [[çу, 5]]- [[1992]] — Крым республикин Аслă Канашĕ патшалă овозгласил государственную самостоятельность Крыма
* [[çу, 6]]- [[1992]] — Крым республикин конституцине йышăннă
* [[çу, 19]]- [[1992]] — Крым республикин Аслă Канашĕ хăйĕн Крым патшалăхĕн хăйтĕллĕхĕ пирки йышăнăвне чарса лартнă.
* [[авăн, 25]]- [[1992]] — тĕп влаçĕ хĕснипе Крым республикин конституцине тӳрлетнĕ
* [[юпа, 14]]- [[1993]] — Крымра Крым республикин президенчĕ ĕç вырăнне кĕртнĕ
* [[30 января]] [[1994]] — во время второго тура [[Президентские выборы в Крыму (1994)|президентских выборов]] победу одержал сторонник сближения с [[Россия|Россией]] [[Мешков, Юрий Александрович|Юрий Мешков]]
* [[çу, 20]] [[1994]] — [[1992]] çулхи [[çу, 6|çăвăн 6-мĕшĕнчи]] редакцин конституцине йышăннă 
* [[авăн, 7]]- [[1994]] — влаçăн саккун тăвакан тата ĕç тăвакан органĕсем хирĕçсе кайнипе Крым республикин Аслă Канашĕ Крым республики президенчĕн полномочисене касса илет
* [[авăн, 11]] [[1994]] — Аслă Канаша хирĕçле Юрий Мешков крым парламентне салатса ярса пĕтĕм влаçне хăй çине илет
* юпа- [[1994]] — Крым республики Аслă Канашĕ Крым конституцине тӳрлетӳсем кĕртсе хирĕçĕве сирсе ярать
* [[пуш, 17]]- [[1995]] — Украина Аслă КанашĕоКрым конституцине тата Крым Респубикин  президенчĕ ĕç вырăнне пăрахăçланă, çапла ĕнтĕ Юрий Мешков Крымăн пĕртен-пĕр президенчĕ пулса юлать
* [[ака, 4]]- [[1996]] — Крымăн çĕнĕ конституцийĕ вăя кĕрет
* [[раштав, 23]]- [[1998]] — Крымра халĕ республикăра ĕçлекен конституци вăя кĕрет, республикăн официаллă ячĕ —Крым Автономи Республики.
[[File:Russia_-_Crimea_1938.jpg|Крым картти (1938 çул)|thumb]]

== Тавралăхĕ ==
[[Ӳкерчĕк:Satellite picture of Crimea, Terra-MODIS, 05-16-2015.jpg|thumb|300px|Спутниклă фото ([[NASA]])]]

== Халăх йышĕ, тĕн тытни ==
[[2001]] çул тĕлне — çурутравра 2 024 056 çын (58,3 % [[вырăссем]], 24,3 % [[украинсем]], 12,1 % [[крым тутарĕсем]], 1,4 % [[белоруссем]], 0,5% [[тутарсем]], 0,4 % [[эрменсем]], 0,2 %: [[еврейсем]], [[поляксем]], [[молдавансем]], [[азербайджансем]], 0,1 %: [[узбексем]], [[корейсем]], [[грексем]], [[нимĕçсем]], [[мордвасем]], [[чăвашсем]], [[чикансем]], [[пăлхарсем]], [[грузинсем]] тата [[марисем]], çаплах [[караимсем]], [[крымчаксем]] ыттисем) пурăнать.

Вырăссен, украинсен, грексен тата пăлхарсен чылайăшĕ [[православи]] тĕнĕпе пурăнать, крым тутарĕсем — [[суннитсем|суннитлă]] [[ислам]] тĕнне тытаççĕ, çаплах [[иудейсем]], [[протестантсем]], [[католиксем]] пур.

== Хуçалăхĕ ==
=== Хуçăлăх кăтартăвĕсем ===
{| class="sortable wikitable"
|-
! N
! кăтартăвĕ
! виçисем
! [[2006]] çулхи хисепĕсем
|-
| 1
| [[Экспорт]]
| млн [[АПШ долларĕ]]
| 400,1
|-
| 2
| Пур украинри пайĕ
| %
| 1,0
|-
| 3
| [[Импорт]]
| млн [[АПШ долларĕ]]
| 230,9
|-
| 4
| Пур украинри пайĕ 
| %
| 0,5
|-
| 5
| [[Сальдо]] [[экспорт]]-[[импорт]]
| млн [[АПШ долларĕ]]
| 169,2
|-
| 6
| Капитала кĕртни
| млн [[гривна]]
| 5444,9
|-
| 7
| Вăтам [[шалу укçи]]
| грн (на [[кăрлач, 1|01.01.]][[2007|07]])
| 1002
|-
| 8
| Вăтам [[шалу укçи]]
| [[АПШ долларĕ]] ([[кăрлач, 1|01.01.]][[2007|07]])
| 198,4
|}
Материалсене [http://www.ukrstat.gov.ua/ Украина статистика комитетĕнчен] илнĕ.

== Çавăн пекех пăхăр ==
* [[Таврика]]
* [[Киммери]]
* [[Крым тутарĕсем]]
* [[Крым эрменĕсем]]
* [[Понти патшалăхĕ]]
* [[Чыслă крым çынни]]

== Вуламалли ==
* Я. Е. Водарский, О. И. Елисеева, В. М. Кабузан «Население Крыма в конце XVIII — конце XX веков (Численность, размещение, этнический состав)» Москва, 2003

== Каçăсем ==
{{commonscat|Crimea}}
* [http://crimea-portal.gov.ua/ Автономлă Крым Республикин Министăрсен Канашĕн порталĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140222024923/http://crimea-portal.gov.ua/ |date=2014-02-22 }}
* [http://www.rada.crimea.ua/ Автономлă Крым Республикин Аслă Рада сайчĕ]
* [http://www.catalogue.biz.ua/rus/guides/guide_index/1/1/ Автономлă Крым республикин почтă индексĕсен хыпарлăхĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081012123702/http://www.catalogue.biz.ua/rus/guides/guide_index/1/1 |date=2008-10-12 }}
* [http://crimea-portal.gov.ua/ Крым Автономлă Республика министăрсен Аслă Канашĕн порталĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140222024923/http://crimea-portal.gov.ua/ |date=2014-02-22 }}
* [http://www.rada.crimea.ua/ Крым Автономлă Республика Аслă Радин сайчĕ]
* [http://meta.ua/reestr.asp?rgn=652 Крым сайчĕсен реестăрĕ meta.ua çинче] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081223084505/http://meta.ua/reestr.asp?rgn=652 |date=2008-12-23 }} (3200 сайт ытла)
* [http://www.tammby.narod.ru/ukraina/crimea.htm Крым сайчĕсен каталогĕ. Крым çурутравĕн картти.]
* [http://yaca.yandex.ru/yca/geo/CIS/Ukraine/Crimea/ Крым сайчĕсен каталогĕ yandex.ru çинче] (400 сайт ытла)
* [http://maps.google.com/maps?f=q&hl=ru&geocode=&q=%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B0&sll=44.613109,33.530145&sspn=0.014969,0.028925&ie=UTF8&ll=45.263289,34.508057&spn=1.89452,3.702393&t=k&z=8&om=1 Крым çурутравĕ, космосран сăнасан]. ''Калăплатма пулать''

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}
{{Крымри керменсемпе кил йăвисем}}

[[Категори:Крым]]

[[ar:القرم (شبه جزيرة)]]
[[az:Krım]]
[[be-x-old:Аўтаномная Рэспубліка Крым]]
[[bg:Крим]]
[[ca:Crimea]]
[[cs:Krym]]
[[da:Krim]]
[[de:Krim]]
[[en:Crimea]]
[[es:Crimea]]
[[eu:Krimea]]
[[fi:Krim]]
[[fr:Crimée]]
[[ga:An Chrimé]]
[[he:חצי האי קרים]]
[[hu:Krím]]
[[is:Krímskagi]]
[[it:Crimea]]
[[ka:ყირიმი]]
[[ko:크림 공화국]]
[[la:Crimaea]]
[[nl:Krim]]
[[nn:Krimhalvøya]]
[[no:Krim]]
[[os:Хъырым]]
[[pt:Criméia]]
[[rmy:Krimeya]]
[[ro:Crimeea]]
[[ru:Крым]]
[[sr:Крим]]
[[sv:Krim]]
[[vec:Crimea]]
[[wa:Crimêye]]
[[zh:克里米亚]]