Анадырь страницӑн кодне пӑхни

{{Хула çинчен|Анадырь <br> {{lang-ckt|''Кагыргын'', ''Въэӈын''}}|Ӳкерчĕк=Bird_view_of_Anadyr.jpg|[[File:Coat_of_Arms_of_Anadyr_(Chukotka).png|125px]]|[[Раççей Федерацийĕ|Раççей]]|[[Чукотка автономлă тăрăхĕ]]|[[1889]]|[[1965]]<ref name = 'chukotken'>{{cite web |author =  |url = http://www.chukotken.ru/?cat=74 |title = chukotken.ru |lang = ru |website = www.chukotken.ru |date =  |accessdate = 2020-08-03 |deadlink = no |archive-date = 2013-12-30 |archive-url = https://web.archive.org/web/20131230235241/http://www.chukotken.ru/?cat=74 }}</ref>|12,998|2023|20|64°44′ ç.ш.|177°31′ х.т.д.}}
{{Пĕлтерĕшсем|Анадырь (юханшыв)}}
'''Анадырь''' ({{lang-ckt|Кагыргын}} (кăнтăр чукчасен), {{lang-ckt|Въэӈын}} (çурçĕр чукчасен)<ref name="Меновщиков">[http://www.sakhamemory.ru/liter/book/chukotika/48.pdf Меновщиков Г. А. Местные названия на карте Чукотки. Краткий топонимический словарь / Науч. ред. В. В. Леонтьев. — Магадан: Магаданское книжное издательство, 1972. — С. 80, 89. — 207 с.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160804151331/http://www.sakhamemory.ru/liter/book/chukotika/48.pdf |date=2016-08-04 }}</ref>, {{lang-ru|Анадырь}}) — [[Раççей]]ри хула. [[Чукотка автономлă тăрăхĕ]]н тĕп хули. Хула [[Раççейĕн Инçет Тухăçĕ|Инçет Тухăç енче]] те [[Аякри Çурçĕр]]те вырнаçнă. 

[[Анадырь районĕ]]н тĕп хули, [[Тавайваам]] ялпа [[хула тăрăхĕ]] тунă<ref name="ГО">{{cite web |url = http://www.dfoportal.info/area09x/partieia/article-nypdda.htm |title = Закон Чукотского автономного округа от 29 ноября 2004 года № 40-ОЗ «О статусе и границах муниципального образования город Анадырь Чукотского автономного округа» (принят Думой Чукотского автономного округа 25 ноября 2004 года) |accessdate = 2013-02-14 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20131016233646/http://www.dfoportal.info/area09x/partieia/article-nypdda.htm |archivedate = 2013-10-16 |deadlink = yes }}</ref>. 

Чи хĕвелтухăç Раççей хули. Унăн килĕсен нумайрăхăшĕ свайсенче тăрать ([[ĕмĕрхи шăнлăх]]ран). Кивĕ ят — '''Ново-Мариинск''' ([[1924]] çулччен).

== Этимологи ==
«Анадырь» сăмах историллĕ çăлкуçсенче тĕрлĕ лексикаллă вариансенче пур: ''Онандырь'' — чукотка юханшывĕ, ''Анадырск'' — [[острог]], [[Дежнёв Семён Иванович|С. Дежнёвăн]] та [[Иванов Курбат Афанасьевич|К. Ивановăн]] вăхăчĕсенче ([[XVII ĕмĕр|XVII]]-мĕш ĕмĕрĕн варринче).

Тен, [[топоним]] ''Онандырь'' (''Onandyr'') [[Юкакир чĕлхи|юкагир]] тĕпĕрен ''эну-эн~ану-ан~ану-он'' пулса тухнă, ку «юшаншыв» пĕлтерет. Анадырь юханшывĕн [[Чукча чĕлхи|чукча ячĕ]] — ''Йъаайваам'' — «мулкачăн» пĕлтерет. Май пур та, ''Йъаʼайваам'' — чукча адаптацийĕ [[керексем|керексен]] топонимĕн ''Йъаайвэйэм''.

Вырăнти [[Чукчасем|чукча]] халăхĕ хулана ''Въэӈын'' ят панă, ку «пыр ани», «кĕр» пĕлтерет, е ''Кагыргын'' «кĕр», «шăтăк», «ана», «вăрă», «пыр», ку унăн вырнаçни çинчен калать, мĕншĕн тесен вăл [[Анадырь лиманĕ]]н тури пайĕ патне кĕни уçать<ref name="Меновщиков"></ref><ref>Топонимический словарь Северо-Востока СССР. стр. 110,166</ref>.

== Географи ==
[[Анадырь (юханшыв)|Анадырь]] юханшыв çине вырнаçнă.
== Кунçул ==
{{main|Анадырь историйӗ}}
[[Ӳкерчĕк:Salut of klipper on river Anadir, 1889.jpg|left|мини|"Разбойник" - вырăс парус-винтлă клиперĕ, [[1889]] ç.]]

[[1889]] çулхи [[Çурла, 3|çурла 3-мĕшĕнче]], [[Раççей империйĕ]] правительствин указĕпе, чи çурçĕр-хĕвелтухăç патшалăх территориĕнче Анадырь округинче йышăну çинчен, вырăç çар тухтăрĕ тата поляр тĕпчевçи [[Гриневецкий Лев Францевич]] [[Казачка (юханшыв)|Казачка]] юханшывăн пуçламăшĕнче '''Ново-Мариинск''' посчĕне тунă.

Хула туни хăвăрт мар пулнă, нумайрах уйрăм тата патшалăх суту-илӳ склачĕсем ӳстернĕ. [[1914]] çулта кунта инçет-волна радиостанцийĕ тунă — чи вăйлă Раççейре çак вăхăтра<ref>{{cite web |title = История города Анадырь |url = http://www.chukot.izbirkom.ru/way/935128.html |date = 2010 |publisher = Избирательная комиссия Чукотского автономного округа |deadlink = yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160423231846/http://www.chukot.izbirkom.ru/way/935128.html |archivedate = 2016-04-23}}</ref>.

[[Юпа революцийĕ]] хыççăн, совет влаçĕ Ново-Мариинскра [[1924]] çултă кăна кайнă. Çак вăхăтра [[Камчатка]] кĕпĕрне революци комитечĕн постановленипе паççулкана хальхи ятне улăштарнă.

[[1927]] çулта Анадырь районĕн администраци центрĕ пулнă, виçĕ çултан — Чукотка наци тăрăхĕн тĕп хули.

[[1934]] çулта "Анадырь" [[Хула евĕр паçулкă|ĕç паççулки]] статусне панă<ref>Об изменениях в составе рабочих посёлков Дальневосточного края и о границах некоторых районов того же края. Собрание узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства РСФСР. 1934</ref>.

[[1950-мĕш çулсем|1950-мĕш]] çулсен вĕçĕнче Анадырь лиманĕ хĕрринче пысăк тинĕс порчĕ тунă, çавăнпа паççулкă пуçласа ӳстерет. [[1963]] çулта Казачка юханшывĕнче плотина туни хыççăн Анадырта шыв пăрăхĕ тунă.

[[1965]] çулхи [[Кăрлач, 12|кăрлач 12-мĕшĕнче]], [[Раççей Федерациллĕ Социализмлă Совет Республики|РСФСР]] Мăн Совет Президиумĕн указĕпе Анадырь паççулкине хула статусĕ панă<ref name = 'chukotken'></ref>.

[[1984]] çулта [[Самолётсен йышĕ|Ил-62 самолетăн]] пĕрремĕш посадкасăр рейсĕ [[Мускав]] — Анадырь тунă.

[[1992]] çулта хула тăрăх пĕлтерĕшĕн статусĕ панă тата Анадырь районĕрен тухнă<ref>{{Cite web |url=http://novomariinsk.ru/город/устав |title=Устав городского округа |access-date=2016-10-10 |archive-date=2016-12-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161214154647/http://novomariinsk.ru/город/устав |deadlink=no }}</ref>.

[[2004]] çулхи [[Чӳк, 29|чӳк 29-мĕшĕнче]] Анадырь хули [[Тавайваам]] ялĕпе уйрăм Анадырь хулӑри тăрăхне йышăннă<ref name="ГО">{{cite web |url = http://www.dfoportal.info/area09x/partieia/article-nypdda.htm |title = Закон Чукотского автономного округа от 29 ноября 2004 года № 40-ОЗ «О статусе и границах муниципального образования город Анадырь Чукотского автономного округа» (принят Думой Чукотского автономного округа 25 ноября 2004 года) |accessdate = 2013-02-14 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20131016233646/http://www.dfoportal.info/area09x/partieia/article-nypdda.htm |archivedate = 2013-10-16 |deadlink = yes }}</ref>.

== Асăрхавсем ==
{{Асăрхавсем}}

== Вуламалли ==
* {{кĕнеке |автор = |часть = Анадырь |ят = Города России: энциклопедия |оригинал = |ссылка = |викитека = |ответственный = |издание = |место = М. |издательство = [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]] |год = 1994 |том = |страницы = 20 |страниц = 559 |серия = |isbn = 5-85270-026-6 |тираж = 50000}}
* {{кĕнеке |автор = [[Дьячков, Афанасий Ермилович|Дьячков А. Е.]] |ят = Анадырский край : Рукопись жителя с. Маркова г. Дьячкова |ссылка = https://search.rsl.ru/ru/record/01003664655 |викитека = |ответственный = С предисл. г. [[Буссе, Фёдор Фёдорович|Ф. Ф. Буссе]] |издание = |место = Владивосток |издательство = тип. Сиб. флот. экипажа |год = 1893 |том = |страницы = |страниц = [2], XXVIII, 158 |серия = Записки Общества изучения Амурского края / Под ред. пред. О-ва; Т. 2 |isbn = |тираж = |ref = }}

== Каçăсем ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Анадырская округа}}
* {{cite web |title = Анадырь хула тăрăхĕн Администрацийĕ |url = http://www.adm.anadyr.ru/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20140203061459/http://www.adm.anadyr.ru/ |archivedate = 2014-02-03 |deadlink = yes }}
* [http://www.anadyr.org/ Anadyr — Online]
* [http://www.chukotken.ru/ Чукотка — прекрасный и… суровый край]
* {{cite web|author = |url = http://cam-web.ru/?p=91/ |title = Вебкамера города Анадырь |lang = ru |website = cam-web.ru |date = |accessdate = 2020-08-03 |deadlink = no}}
{{Russia-geo-stub}}
{{Чукотка автономиллĕ тăрăхĕ}}
{{Раççейри тинĕс порчĕсем}}

[[Категори:Чукотка]]
[[Категори:Чукотка автономлă тăрăхĕ]]
[[Категори:Раççейри пурăнан вырăнсем]]
[[Категори:Раççей хулисем]]
[[Категори:Пурăнан вырăнсем, алфавитпа]]
[[Категори:Хуласем]]
[[Категори:Раççей порчĕсем]]