Аслă Пăлхар страницӑн кодне пӑхни

{{Пĕлтерĕшсем|Пăлхар (пĕлтерĕшсем)}}
{{Пĕлтерĕшсем|Аслă Пăлхар (пĕлтерĕшсем)}}
{{Тахçанхи патшалăх
|ячĕ              = Аслă Пăлхар
|статус           =
|герб             =
|картă            = Map of Old Great Bulgaria ru.svg
|ăнлантарни       = Аслă Пăлхар
|тĕп хула         =[[Хăнакур]]
|чĕлхе            =
|йĕркеленĕ        = 632
|пĕтернĕ          = 671 тĕл.
|лаптăк           =
|пурăнан_халăх    = [[пăлхарсем]]
|çити             = Анăç Тĕрĕк хаканлăхĕ
|хыççăн           =
|п2               = Хасар хаканлăхĕ
|
}}
[[File:Bulgarians and Slavs VI-VII century.png|thumb|400px|дясно|Аслă Пăлхар 6-7 ĕмĕрсем.]]
[[File:Bulgaria 800ad.jpg|thumb|250п|дясно|Аслă Пăлхар. [[800]] ç.]]
'''Аслă Пăлхар''', — [[Хура тинĕс]]пе [[Азов тинĕсĕ]] çумĕнчи [[çеçенхир]]сенче вырнаçнă авалхи [[патшалăх]]. Патшалăха йĕркелекенĕ — [[Купрат]]. Аслă Пăлхар [[165]]-[[681]] çулсенче тытăнса тăнă.

== Кун-çулĕ ==
{{Пăлхари кун-çулĕ}}
Пирĕн эрăчченех, Алтай таврашĕнче хун йăхĕсем шутĕнчи [[Тулă ăрăвĕ]] чапа тухнă. Тулă ăрăвĕнчен пăлхарсен, Танайçи (Дунайçи) пăлхарсен те, тата ытти хунсен пикĕсемпе патшисем тухнă. [[VII ĕмĕр]]те хунсен ячĕ пĕтсе пырать, ун вырăнне пăлхарсен, сăварсен, хасарсен ячĕсем чапа тухаççĕ. Пăлхар ячĕ пĕрремĕш хут историре [[354]] çулта тухать.

'''Аслă Пăлхар''' кăтригур пăлхар йăхĕсем тавра чăмăртанма тытăннă. Ун чухне, [[626]] çулта, [[аварсем]] Кустантин çине вăрçăпа кайнă, анчах та вĕсен ăнăçу пулман, аварсене [[висантисем]] çапса аркатнă. Çав ансат хушăпа кăтригурсем аварсен пăхăнăвĕнчен тухса ӳкнĕ. Кăтригурсен ĕмпĕвĕ Купрат ([[584]]—[[660]] çулсенче), хăйĕн Уртине утигур пăлхар йăхĕсемпе (унчен лешсем  тĕрĕксене пăхăнса тăнă) пĕрлештернĕ, каярахпа онукăр (вунă вăкăр) укăр йăхĕсене кăтригурсем çумне хушнă. Çапла вара Аслă Пăлхар тĕрĕкленсе пынă.

Купрат астулра ларнă чух Аслă Пăлхар аварсенчен те, хасарсенчен ирĕклĕ пулнă. Епле те анăçран хăрушăлăх [[Авар хаканлăхĕ]] хавшакланнă май пĕтĕмпех иртнĕ пулсан, тухăç енчен пĕрмаях ахăрсамана сиксе тухкаланă. Купрат хăй хуçаланнă вăхăтсенче пăлхар йăхĕсем пĕрлĕхре тытăнса тăнă, çавăнпа инкек-синкеке хирĕç тăма вăй çитернĕ. Вара вăл вилнĕ хыççăн Аслă Пăлхара [[Питпуян]], [[Кăтра Паттăр|Кăтра]], [[Аспарух]], [[Кувер]], [[Альших]] ывăлĕсем туртса пайланă.  Купратăн кашни ывăлĕ хăйнемайлă уртасемпе пурăнма тытаннă, вара пĕчченĕн вĕсен хасарсемпе тытăçма хăват пулман. Хасарсем тапăнса килсен Аслă Пăлхар пайлансах каять, çав аслă ят историе çеç кĕрсе юлнă.

=== Тăнайçи Пăлхарĕ ===
Кубратăн виççĕмĕш ывăлĕ — [[Аспарух]] хăйĕн уртипе [[Дунай]] çинелле кайнă, [[680]] çул тĕлнелле, анатри [[Дунай]]ра чарăннă, кунта вара [[Пĕрремĕш Пăлхар патшалăхĕ|Пăлхар патшалăхне]] йĕркеленĕ. Вырăнти славян йăхĕсем пăлхарсене пăхăннă. Вăхăт иртнĕçем пăлхарсем славянсемпе хутшăнса кайнă. Аспарух пăлхарĕсем тĕрлĕ славян йăхĕсемпе тата [[фракийсем|фраки йăхĕсемпе]] пĕрлешĕннипе [[пăлхарсем|пăлхар]] нацийĕ пулса тухнă.

=== Пăлхарсем Воеводинăра тата Македонире ===
Кубратăн тăваттăмĕш ывăлĕ — Кубер ([[Кувер]]), хăйĕн уртипе [[Паннони]]не каять те аварсемпе пĕрлешет. [[Сирмий]] вăл [[Авар хаканлахĕ|авар]] хаканĕ пуласшăн тăрăшать. Пăлханни ăнăçлă пулманран хăйĕн йăхне [[Македони (авалхи облаç)|Македоние]] йертсе каять. Унта вăл [[Керемисия]] районĕнче вырнаçать, [[Салоники]] хулана тапăнса пăхать. Ăнăçлă пулман хыççăн ун пирки çырни урăх тĕл пулмасть, унăн çынĕсем Македонири славян йăхĕсемпе пĕрлешсе каяççĕ.

=== Пăлхарсем Кăнтăр Италире ===
Кубратăн пиллĕкĕмĕш ывăлĕ — [[Альших]] хăйĕн уртипе Италие çитнĕ.
[[662]] ç. тĕлнелле вăл [[Лангобардсем|лангобардсен]] çĕрĕсенче чарăннă та хĕсмете кĕрсе [[Беневенто Гримольдĕ I]] патшаран [[Беневенто]] таврашĕнче çĕр пама ыйтнă. Гримуальд патша пăлхарсене хăйĕн Ромуальд ыалĕ патне [[Беневенто]]на ярать, вĕсем вара унта [[Сепин]]ре, [[Бовиано]]ра тата [[Инзерни]]ре вырнаçнă.<ref name="diac">(Pauli Diac. HL, V, 29)</ref><ref>(Златарски. История, I, 1, с. 173).</ref> Ромуальд пăлхарсене лайăхах кĕтсе илнĕ, çерпе тивĕçтернĕ. Вăл хушнипе Альшиха херцăк титулĕ вырăнне гастальди теме тытăнаççĕ.<ref name="diakon">История лангобардов, книга 5, Павел Диакон</ref>

Çакна [[Павел Диакон]] каласа панă:
''Вĕсем эпир асăннă çак çĕрсенче халичченех пурăнаççĕ, лвтинла калаçаççĕ пулин те, çапах та тăван чĕлхене манăçа ямаççĕ''.<ref name="diac"/><ref name="diakon"/>

Боино хула çумĕнче VII ĕмĕрти Виценне-[[Кампокьяро]] некрополĕнче чавса пăхсан 130 вилене пытарнине тупнă, вĕсенчен 13 çынна утсемпе пĕрле пытарнă<ref>Мингазов Ш. Р. НАСЛЕДНИКИ ВЕЛИКОЙ БОЛГАРИИ В ЗАПАДНОЙ ЕВРОПЕ // Филология и культура. Philology and Culture. — 2012. — № 1 (27). — С. 201—207. http://philology-and-culture.kpfu.ru/?q=system/files/39_0.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220120225437/http://philology-and-culture.kpfu.ru/?q=system%2Ffiles%2F39_0.pdf |date=2022-01-20 }}</ref>.

{{Аслă Пăлхар ĕмпĕвĕсем}}

== Çавăн пекех ==
* [[Атăлçи Пăлхар]]
* [[Болгари|Танайçи Пăлхар]]
* [[Халăхсен аслă куçăвĕ]] 
* [[Хунсем]]

== Вуламалли ==
* [http://www.tertullian.org/fathers/nikiu2_chronicle.htm John of Nikiu Chronicles] 47
* [http://www.kroraina.com/p_bulgar/p_bulg5.htm Great Old Bulgaria - Facts and Sources greek, hebrew, latin]
* [[Бичурин Никита Яковлевич|Бичурин Н.Я.]], «Собрание сведений».
* Попов А., «Обзор хронографов русской редакции», [[1866]].
* «Летопись византийца Феофана от Диоклетиана до царей Михаила и его сына Феофилакта», [[1884]]-[[1887]].
* [[Комиссаров Гурий Иванович|Кури Вантер]], "Чăваш халахĕн историйĕ", [[Шупашкар]], "[[Ялав]]" библиотеки, [[1990]]. 
* Мизиев И.М., «История Карачаево-балкарского народа».
* [[Артамонов Михаил Илларионович|Артамонов М.И.]] «Хасарсен историйĕ»
* [[Иоахим Вернер]], "Захоронение в Малом Перещеннине и Кубрат, хан болгарский", "Софийские новости" [[хаçат]], [[1985]], [[кăрлач, 9]] кунĕ.
* Тафаев Г. И., "Цивилизация и геополитика", Шупашкар, 2008.
* [[Николаев Василий Васильевич|Николаев В.В.]], "История предков чувашей. XXX в.до н.э. — XV в.н.э", Шупашкар, 2005. 
* Ю. Немет, венгр тĕпчевçи, ""
* Ив. Шишманов, Дунайçи болгар тĕпчевçи, ""
* К. Иречек, "История болгар", [[Варшава]], [[1877]].
* [[Гумилев Лев Николаевич|Гумилев Л.Н.]], "Древние тюрки"
* [[Каховский Василий Филиппович|Каховский В.Ф.]], "Происхождение чувашского народа", [[2003]].
* Халиков А.Х., "Кто мы — булгары или татары".
* "Краткая история Болгарии (С древнейших времен до наших дней)", "Наука" кĕнеке кăларăвĕ, [[Мускав]], [[1987]].
* [[Евгени Константинов]], "Дрезговини" (Ĕнтрĕк), роман, [[София]], "Народна младеж" кĕнеке кăларăвĕ, [[1960]].
* [[Юхма Мишши]], «Авалхи чăвашсем», [[Шупашкар]], [[1996]].
* Dillon, John B. "Bulgars". Medieval Italy: An Encyclopedia, ed. Christopher Kleinhenz. London: Routledge, 2004.
* D'Amico, Vincenzo. I Bulgari trasmigrati in Italia nei secoli VI e VII dell’era volgare e loro speciale diffusione nel Sannio. Campobasso, 1933.
* Miltenova, N. (1993). I Bulgari di Gallo Matese. Rome: Passaporto Editore. 
(Italian) Tombe con cavallo a Vicenne, MontidelMatese.it, March 9, 2007

== Фильмсем ==

* "[[Аспарух]] хан", кинофильм, реж. (?), Евгени Константиновăн "Дрезговини" (Ĕнтрĕк) романĕ çийĕн, Софи, [[Болгари]].

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://chuvash.org/news/6647.html «Аслă Пăлхар» фестиваль иртĕ]

{{Чăвашсем}}
{{Хасар Ен}}
{{stub}}

[[Категори:Аслă Пăлхар]]