Ацтексем

Чулран тунă Хĕвел

Ацтексем (астексем) (тăван ячĕ mēxihcah [meː'ʃiʔkaʔ]) — вăта Мексикăри индей халăхĕ. Йышĕ 1,5 млн çынран ытла. Ацтексен тĕнчи (XIV—XVI ĕмĕрсем) халаплăхпа тата культурипе пуян шутланать. Ацтек империн тĕп хули Теночтитлан пулнă, вăл Тескоко (Тешкоко) (исп. Texcoco) çинче вырнаçнă, халĕ унăн вырăнĕнче Мехико ларать.

Кун-çулĕ

Ацтексен йăхĕ Мехико айлăмне çурçĕртен килнĕ — халĕ унта АПШ çĕрĕсем. Çав вăхăтрах айлăмри пĕтĕм территоринче вырăнти йăхсем пурăннă, вĕсем пĕри те килнисене кунта кĕртесшĕн пулман.

Пуçтарăнса канашланă хыççăн, вырăнти йăхсен çулпуçĕсем килнисене Тескоко кӳлĕ çинчи çы н пурăнман утрава пама сăмах татнă.

Утрав çинче çĕлен нумай пулнă – унта пурăнма йывăр килнĕ.

Утрава çитсе çĕленсене курсан, ацтексем савăнса кайнă, мĕншĕн тесен вĕсем çĕленпе апатланнă. Ăмăрткайăк хăйĕн чĕрнисемпе çĕлене аркатнине курсан ацтексен кăмăлĕ çĕкленнĕ.

1325 çулта утрав çинче ацтексен тĕп хули — Теночтитлан — çĕкленет.

Импери

Ацтексен империйĕ

Ацтексен айĕнчи çĕрĕсем эволюцийĕ

Вуламалли

Ацтек çăлкуçĕсем

• Пресвитер Хуан; Антонио Перес; фрай Педро де лос Риос (глоссы). Кодекс Теллериано-Ременсис. www.bloknot.info. — Украина, Киев, 2010. Перевод с испанского - А.Скромницкий, В.Талах. Тĕрĕсленĕ 16 Ҫурла уйӑхӗн 2010.
• Анонимный автор. Кодекс Мендоса.. www.bloknot.info (2010-12-01). — Украина, Киев, 2010. Перевод с испанского - А.Скромницкий, В.Талах. Тĕрĕсленĕ 1 Раштав уйӑхӗн 2010.
• Анонимные авторы. Кодекс Мальябекки (XVI век).. www.bloknot.info (2011-08-17). — Украина, Киев, 2011. Перевод с испанского - В.Талах.. Тĕрĕсленĕ 17 Ҫурла уйӑхӗн 2011.

Испан çăлкуçĕсем

• Фрай Бернардино де Саагун. "Обычаи и верования" (отрывок из книги "Общей истории о делах Новой Испании"). www.bloknot.info (2006-04-16). — Украина, Киев, 2006. Перевод с испанского - А.Скромницкий. çăлкуçран архивланă 8 Кӑрлач уйӑхӗн 2013. Тĕрĕсленĕ 29 Утӑ уйӑхӗн 2010.
• «История мексиканцев по их рисункам» (документ 16 века по религии и истории колуа-мешика или ацтеков.)
• «Рассказ о некоторых вещах Новой Испании и великом городе Теместитане, Мехико» (написано соратником Эрнана Кортеса, Анонимным Конкистадором)
• Кортес, Эрнан «Второе послание императору Карлу V» (письмо писанное в Сегура-де-ла-Фронтера 30 октября 1520 года)
• Альва Иштлильшочитль, Фернандо де. История народа чичимеков, его поселения и обоснования в стране Анауак.. www.bloknot.info (2010-03-22). — пер. с исп. - В. Талах, Украина, Киев, 2010. çăлкуçран архивланă 5 Раштав уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 29 Ҫӗртме уйӑхӗн 2010.
• Хуан Баутиста де Помар. Сообщение из Тескоко.. www.bloknot.info (2011-05-16). — пер. с исп. - В. Талах, Украина, Киев, 2011. çăлкуçран архивланă 18 Раштав уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 16 Ҫу уйӑхӗн 2011.

Литература

• Мифологический словарь/Гл.ред. Е. М. Мелетинский — М.:Советская энциклопедия, 1991 г.
• Баглай В.Е., «Ацтеки. История, экономика, социально-политический строй»
• Галич, Мануэль. «История доколумбовых цивилизаций»
• Зубарев В.Г., «Источники и историография по древней истории Центральной и Южной Америки» 2007 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 21-мӗшӗнче архивланӑ.
• Кинжалов, Ростислав на Озоне
• Керам, К., «Боги, гробницы, ученые», «Сокровища Монтесумы», «Первый американец. Загадка индейцев доколумбовой эпохи» 2007 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.
• Косидовский, Зенон, «Как Кортес завоевал страну ацтеков», «Конец пожирателей человеческих сердец»
• Кузьмищев, Владимир Александрович на Озоне
• Соди, Деметрио, «Великие культуры Месоамерики» — «Ацтеки»
• Стингл, Милослав. «Индейцы без томагавков», «Поклоняющиеся звездам», «Тайны индейских пирамид»
• Сустель, Жак «АЦТЕКИ. Воинственные подданные Монтесумы»
• Книги об ацтеках и доколумбовых цивилизациях 2007 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 29-мӗшӗнче архивланӑ.
• Книги, статьи и фильмы о доколумбовых цивилизациях
• Мигель Леон-Портилья, «Философия нагуа»
• Энциклопедия «Исчезнувшие цивилизации», «Ацтеки: империя крови и величия»
• Гуляев В. И. «По следам конкистадоров», «Наука», 1976, — 160 с.

Райдер Хаггард-Дочь Монтесумы

Çавăн пекех пăхăр

• Индейсем.
• Мексика.
• Юта-астек чĕлхисем, Астек чĕлхисем, Ацтексен халаплăхĕ.
• Майя, Ольмексем, Тольтексем, Миштексем.
• Месоамерика, Вăта Америка, Вăтам Америка.

Каçăсем

• «Авалхи Мезоамерика» сайчĕ
• Сайт «Месоамерика глазами русских первопроходцев»
• «Ацтексем» статья, «Кругосвет» энциклопедире
• Кортес экспедицийĕ тата Монтесума империн пăчланăвĕ 2014 ҫулхи Утӑ уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.
• Карты, схемы, описания городов ацтеков 2011 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.
• Мексикăн хореографи культури 2007 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ.
• Ацтексен империйĕ 2008 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 11-мӗшӗнче архивланӑ.