Бичурин Никита Яковлевич страницӑн кодне пӑхни

{{Ăсчах
| Ят                   = Иакинф
| Тăван ят             = Никита Яковлевич Бичурин
| Ӳкерчĕк              = Iakinf Bichurin.jpg
| Анлăшĕ               = 220px
| Ӳкерчĕке ăнлантарни = Иакинф 1830-мĕш çулсенче. [[Бестужев Николай Александрович|Николай Бестужев]] ĕçĕн репродукцийĕ
| Çуралнă вăхăт       = [[1777]], [[авăн, 9]]
| Çуралнă вырăн       = Типнер ялĕ, {{ÇВ|Çĕрпӳ уесĕ|Çĕрпӳ уесĕнче}}, [[Хусан кĕпĕрни]], [[Раççей империйĕ]]
| Вилнĕ вырăн         = {{ВВ|Санкт-Петербург|Санкт-Петербургра}}, [[Раççей империйĕ]]
| Вилнĕ вăхăт         = [[1853]], [[çу, 11]]
| Ăслăх сфери         = [[Синологи|Синолог]]
| Ĕç вырăнĕ           = [[Ази департаменчĕ]]
| Альма-матер         = [[Хусанри хакал академийĕ]]
| Паллă               = вырăс китай тĕпчевĕн никĕсне хураканнисенчен пĕри
| Чыславсемпе парнесем = [[Демидов парни]] (1835, 1839, 1841, 1849)
}}
[[Ӳкерчĕк:Bichurin N Ya.jpg|thumb|Бичурин Н. Я.]]
'''Иакинф Бичурин''' (''Никита Яковлевич Бичурин'', мăнах чухнехи ячĕ ''архимандрит Иакинф'' ([[1777]] çулхи [[авăн, 9|авăн уйăхĕн 9-мĕшĕ]], [[Типнер]] [[ял]]ĕ, [[Çĕрпӳ уесĕ]] (халĕ [[Чăваш Ен]]ĕн [[Шупашкар районĕ]]) — [[1853]] çулхи [[çу, 23|çу уйăхĕн 23-мĕшĕ]], [[Санкт-Петербург]]); — [[монгол тĕпчевçи]], — тăван çĕршывăн [[синологи]]не никĕслеенсенчен пĕрри, раççей дипломачĕ, çулçӳревçĕ, [[китай чĕлхи]]н пĕлевçи, тухăç тĕпчевçи, [[проза|прозăçă]], эссейçĕ, [[сăвăç]]<ref>[http://enc.cap.ru/?t=prsn&lnk=234 Чувашская энциклопедия]</ref><ref>[http://nasledie.nbchr.ru/personalii/people/bichurin/ Культурное наследие Чувашии]></ref>

Бичуринăн ăслăх ĕçĕсене [[Раççей]]ре кăна мар, [[Европа|Европăра]] та çӳллĕ хакланă. [[1828]] çулта ăна [[Раççей ăслăхĕсен академийĕ]]н пайташ-корреспондент шутне суйласа илнĕ. ''1831'' çулта [[Париж]]ри [[Азири пĕрлĕх]]ĕн йышне кĕртнĕ. [[1834]], [[1839]], [[1843]], [[1849]] çулсенче вăл Раççейĕн ăслăх шайĕнчи чи пысăк паллине, [[Демидов премийĕ|Демидов премине]] тивĕçлĕ пулнă.

== Пурнăçĕ ==
[[1777]] çулхи [[авăн, 9|авăн уйăхĕн 9-мĕшĕнче]] (ç.с.) [[Çĕрпӳ уесĕ]]нчи (халĕ [[Чăваш Енĕн Шупашкар районĕ]]) [[Типнер]] [[ял]]ĕнче çуралнă. Ашшĕ — Яков Данилович Бичурин чиркӳре ĕçлекен ([[1749]]—[[1812]]) пулнă. Амăшĕ — Акилина Стефанова (Степанова) — хута пĕлмен. Несĕлĕсем мĕнле йăхран иккенне тӳррĕн кăтартнисем сыхланса юлнă  документсенче çук. Йăлана кĕнĕ тăрăх, ашшĕ чăваш, амăшĕ вырăс пулнă пуль, теççĕ. Анчах та ку чат паллă чăнлăх мар. Апла-и, капла-и, Бичурин чăвашсем хушшинче ӳссе çитĕннĕ, çавна кура, ун чухнехи реалисене кура, чăвашах пулнă теме пулать<ref>[[Родионов Виталий Григорьевич|В.Родионов.]] О прототипе одного героя водевиля "Натуральная школа". // Альманах "Дружба", Ч., 1983, №2. сс. 236-241. —ББК 84 (2)7 Д 761</ref><ref>Элли Илле. Бичурин мĕнле наци çынни? — "Хыпар" хаçат, [[1998]], утă, 29.</ref><ref>Элли Илле. Каллех Бичурин нацилĕхĕ пирки. — "Хыпар" хаçат, [[2001]], çурла, 15.</ref><ref>Степанов В. [http://hypar.ru/cv/tenchen-tavata-ketessine-perleshtereken Тĕнчен тăватă кĕтессине пĕрлештерекен.] — "Хыпар" хаçат, [[2014]], сентябрь, 11. </ref>. 

[[1799]] çулта [[Хусан]]ти хакал академинче вĕренсе тухнă. [[1800]] çулхи [[утă, 18|утă уйăхĕн 18-мĕшĕнче]] манах санне тивĕçнĕ. [[1808]]-[[1821]] çулсенче [[Пекин]]ри чиркӳ ĕçченĕсен мисси пуçлăхĕ пулса вай хунă. Çав вăхатрах [[китай чĕлхи]]не тĕплĕн вĕреннĕ, [[истори]], [[географи]], [[лингвистика]], [[этика]], [[философи]], [[юриспруденци]], [[астрономи]], [[медицина]], ял хуçалăх трактачĕсене [[китай чĕлхи]]нчен вырăсла куçарнă. 

[[Петербург]]а [[1822]] çулхи [[кăрлач]] [[уйăх]]ĕнче таврăнсан хăш-пĕр куçарăвĕсене пичетленĕ.

[[1835]] çулхи [[çу, 16|çу уйăхĕн 16]] раççей-китай чикки патĕнчи [[Кяхта]] [[хула|хулинче]] [[Раççей]]ри пĕрремĕш [[китай чĕлхи]]нчен куçаракан [[тăлмач]]сен вĕрентĕшне уçнă. Китай чĕлхине вĕрентĕшре Никита Бичурин хăй хатĕрленĕ «Китай чĕлхин грамматики» (Грамматики китайского языка, [[1838]]) ăслăлăх кĕнекипе ăс панă.

[[Ӳкерчĕк:Bichurin Lhassa.jpg|thumb|300px|Бичурин ӳкернĕ [[Лхаса]] планĕ]][[1840]]
çулсен пĕрремĕш çур пайĕнче унăн [[Китай империйĕ]]нчи халăх, администраци тытăмлăхĕ, территори пайланăвĕ, саккунсем, суда ертсе пыни, ял-хуçалăх çинчен каласа паракан ĕçĕсем пичетленсе тухнă. [[1851]] çулта Бичурин хатĕрленĕ «Вăтам Азире авалхи вăхăтра пурăннă халăхсем çинчен пĕлӳсен пуххи» ятлă [[кĕнеке]] çутта тухнă. Кунта Китай çул çыравĕсенчен [[Çĕпĕр]], [[Вăтам Ази]], [[Туркестан]], [[Монголи]], Вăтам тата Аякри Тухăçра пирĕн эрăччен юлашки ĕмĕрсенчен пуçласа пирĕн эрăн малтанхи ĕмĕрсенче пурăннă халăхсем çинчен тупса кăларнă пĕлӳсене пуçтарнă. Ку кĕнекене нумай [[халăх]] историне тĕпченĕ чухне усă курнă. [[Чăвашсем|Чăвашсен]] аваллахне тĕпченĕ чухне те унпа усă курнă.

[[XX ĕмĕр]]те Бичурин пурнăçĕпе ĕçне тухăç тĕпчевçисемпе историксем тĕплĕн тĕпченĕ. [[Бернштам Александр Натанович|А.Н.Бернштам]], Л.И.Думан, [[Скачков Пётр Емельянович|П.Е.Скачков]], [[Гумилёв Лев Николаевич|Л.Н.Гумилев]], В.Д.Димитриев, [[Денисов Пётр Владимирович|П.В.Денисов]] тата ыттисем Бичурин пурнăçĕпе паллашса тĕпченĕ, Бичурин Раççей ăслăлах синологине никĕсленине, çавăн пекех [[Раççей]]ри, [[Вăтам Ази]]ри тата [[Китай]]ри [[халăх]]сен чĕлхисемпе культурисене тĕпчемешкĕн пысăк ӳсĕ кӳнине палăртнă.

[[1853]] çулхи [[çу, 23|çу уйăхĕн 23-мĕшĕнче]] (ç.с.) [[Санкт-Петербург]] [[хула|хулинче]] вилнĕ.

== Асăнмалăх ==
[[Ӳкерчĕк:Nikita Bichurin grave.jpg|thumb|200px|Бичуринăн Санкт-Петербургри Александр-Невский лавринче пытарнă вырăнĕ.]]
* [http://chuvash.org/news/14082.html Тобольскра Бичурин хăми уçăлнă]
* [[Кӳкеç]]ре ([[Шупашкар районĕ]], [[Чăваш Ен]]ĕ) Бичурин музейĕ ĕçлет.
*[[Шупашкар|Шупашкарта]] Бичурин урамĕ пур. 7-мĕш хула больници  территоринче Бичурин палăке вырнаçнă.

== Ăслăх ĕçĕсем ==
* Записки о Монголии. СПб., [[1828]]. Т. 1—2;
* История первых четырех ханов из дома Чингисова. СПб., [[1829]];
* Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV столетия до настоящего времени. СПб., [[1834]];
* Статистическое описание Китайской империи. СПб., [[1834]]. Ч. 1—2;
* Китай в гражданском и нравственном состоянии. СПб., [[1848]]. Ч. 1—4 и др.
* Записки о Монголии. Т.1-2 . – СПб., 1828. – 339 с.
* История первых четырех ханов из дома Чингисова. – СПб., 1829.
* Описание Чжунгарии и Восточного Туркестана в древнем и нынешнем состоянии. – СПб., 1829.
* Китайская грамматика. – Кяхта, 1831. – 32 с.
* История Тибета и Хухунора с 2282 г. до Рождества Христова 1227г. / пер. с кит. монахом Иакинфом Бичуриным: в 2 ч. – СПб., 1833.
* Историческое обозрение ойратов или калмыков с ХV столетия до настоящего времени. – СПб., 1834.
* О шаманстве // Отечественные записки. – 1839. – №6. – С. 73-81.
* Забавные известия о России в китайской географии // Санкт-Петербургские ведомости. – 1840. – №188.
* Китай, его жители, нравы, обычаи. – СПб., 1840.
* Отрывки из путешествия по Сибири // Русский вестник. – 1841. – Т. 4, №10. – С. 74-94.
* Замечания на статью под заглавием: «Шесть сцен Ононского пастуха» // Москвитянин. – 1844. – Ч.2, №4. – С. 330-337.
* Китай в гражданском и нравственном состоянии, 1848
* Географический указатель мест на карте к истории древних среднеазийских народов. – СПб.,1851. – 115 с.
* История о народах, обитавших в Средней Азии в древние вре-мена. Ч.2, 3. – СПб., 1851.
* Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древ-ние времена: в 3 ч. – СПб, 1851.
* Автобиографическая записка // Ученые записки АН по 1 и 3 отд. – 1865. – Т.3, вып. 5. – С. 665-672.
* Прогулка за Байкал // Телескоп. – 1883. – Ч.13, №4. – С. 559-571.
* Из китайских представлений о России // «Арабески» Истории. Т. 2: Русский разлив. – М.,1906. – Вып. 3-4. – С. 262-266.
* Байкал // Северные цветы на 1832 год / изд. подгот. Л.Г. Фризман. – М.,1980. – С. 34-42.

== Çав. пекех ==
* [[Бичурин вулавĕсем]]
[[Ӳкерчĕк:Музей Бичурин и современность.jpg|thumb|300px|[[Кӳкеç]]ри Бичурин музейĕ.]]

== Вуламалли ==
* Денисов П. В. Жизнь монаха Иакинфа Бичурина. Ч., [[1997]]. 
* '' Петряев Е. Д.'' "Краеведы и литераторы Забайкалья"// Чита, 1981.
* ''Андреевская С.И.'' К вопросу о деятельности Н.Я.Бичурина (о. Иакинфа) – на посту главы IХ Российской духовной миссии (1807-1821 гг.) // Вестник Бурятского университета. Сер. 4: История. – Улан-Удэ, 2002. – Вып. 4. – С. 123-128. 
* Андреевская С.И. Описание хуннов Н.Я. Бичуриным в работе «Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древ-нее время» // Материалы научно-практической конференции препода-вателей, сотрудников и аспирантов БГУ, посвященной 5-летию университета / сост. И.И. Осинский. – Улан-Удэ, 2001. – Ч.1. – С. 76-78.
* ''Белкин Д.И.'' А.С. Пушкин и китаевед о. Иакинф (Н.Я. Бичурин) // Народы Азии и Африки. – 1974. – №6. – С. 126-131.
* Бичурин Никита Яковлевич // История отечественного востоковедения до середины XIX века. – М.: Наука, 1990. – С. 289-305. 
* ''Боннер А.Г.'' Иакинф Бичурин в Иркутске // Опыт работы библиотек вузов и техникумов зоны Восточно-Сибирского региона и Дальнего Востока. – 1974. – Вып. 1. – С. 56-64.
* ''Заятуев Г.Н.'' Н.Я.Бичурин и Д.Банзаров // Исследования по культуре народов Центральной Азии / отв. ред. Ш.Б. Чимитдоржиев. – Улан-Удэ, 1980. – С.161-165.
* ''Золотарева Г.'' Родство душ // Бурятия. – 1993. – 16 февр.
* ''Климов А.'' Жизнь, науке отданная: к 200-летию со дня рождения Н.Я. Бичурина // Правда Бурятии. – 1977. – 1 окт.
* ''Любимов А.'' О неизданных рукописях Иакинфа и проф. Ковалев-ского, хранящихся в библиотеке Казанской духовной академии // Записки Восточного отделения Русского археологического общества. – 1907. – Т. 18, вып. 1. – С. 61-64.
* ''Миротворцев В.К.'' К биографии Иакинфа Бичурина // Право-славный собеседник. – 1886. – №8. – С. 410-426.
* ''Моллесон М.И.'' К пятидесятилетию смерти о. Иакинфа Бичурина // Труды / ТКОРГО. – 1905. – Т. VII, вып. 1. – С. 73-77.
* ''Мясников В.'' Глубокие познания и добросовестные труды: к 200-летию со дня рождения Н.Я.Бичурина // Лит. газета. – 1977. – 21 сент.
* ''Мясников В.С.'' Избрание Н.Я.Бичурина в Академию наук // Проблемы Дальнего Востока. – 1996. – №5. – С.124-132.
* ''Мясников В.С.'' Творческое наследие Н. Я. Бичурина и современность // Проблемы Дальнего Востока. – 1977. – №3. – С.168-177.
* ''Скачков П.Е.'' Письма Бичурина из Валаамской монастырской тюрьмы // Народы Азии и Африки. – 1962. – №1. – С.100-102.
* ''Скворцов З.'' Воскрешение отца Иакинфа // Науч. Татарстан. – 1996. – №1. – С.58-62 .
* ''Скворцов З.'' Опальный монах // Татарстан. – 1996. – № 6. – С.45-56.
* ''Тихвинский С.Л.'' Выдающийся русский китаевед Н.Я. Бичурин / С.Л. Тихвинский, Г.Н. Пескова // Новая и новейшая история. – 1977. – №5. – С.146-159. 
* ''Харченко Л.Н.'' Первый ректор Иркутской духовной семинарии о. Иакинф (Бичурин) // Русская Православная Церковь в Сибири: ис-тория и современность: материалы конф., посвящ. 350-летию основания с. Посольское и Посольскому Спасо-Преображен. монастырю, 24-26 янв. 2003 г., г. Улан-Удэ / редкол.: Л.В. Лбова (отв. ред.) и др. – Улан-Удэ, 2003. – С.130-134.
* ''Хохлов А.Н.'' Н. Я. Бичурин и Российская академия наук // Вестник АН СССР. – 1978. – №6. – С.115-124.
* ''Хохлов А.Н.'' Н.Я. Бичурин и его труды о Монголии и Китае // Вопросы истории. – 1978. – №1. – С.55-72.
* ''Чимитдоржиев Ш.Б.'' Н.Я. Бичурин (Иакинф) // Российские монголоведы (ХVIII – начало ХХ вв.) / сост. Ш.Б. Чимитдоржиев. – Улан-Удэ, 1997. – С. 10-18. 
* ''Чугуевский Л.Н.'' Бичуринский фонд в архивах Института востоковедения // Проблемы востоковедения. – 1959. – №5. – С. 136-147.
* ''Чугуевский Л. Н.'' Новое о рукописном наследии Н.Я. Бичурина // Народы Азии и Африки. – 1966. – №3. – С.127-130.
* [[Юмарт Геннадий Фёдорович|Юмарт Г.Ф.]] Манăн Бичурин. Статьясем. Сăвăсем. Куçарусем. Шупашкар, 2007. 32 С.
* [[Юхма Мишши]]. Вĕçенкайăк кпулас терĕм. Калав.

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://gov.cap.ru/hierarhy_cap.asp?page=./86/1278/1305 Кун-çулĕ]
* [http://bizurin.narod.ru/ Бичуриана: кун-çулĕпе ĕç-хĕлĕ пирки пурĕ те] 
* [http://az.lib.ru/b/bichurin_i/ Сочинения Бичурина на сайте Lib.ru: Классика]
* [http://peter.chuvash.eu/?q=node/76 Н.Я.БИЧУРИНА АСĂНСА – 来自倍曲丽娜的记忆]{{Ĕçлемен каçă|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Питĕр чăвашĕсем хаçатри статья
* [http://arcus1976.gallery.ru/watch?a=hmh-ziv Бичурин вил тăприне халлаласа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118153016/http://arcus1976.gallery.ru/watch?a=hmh-ziv |date=2012-01-18 }} Питĕр чăваш çамрăк ушкăнĕ тĕлпулăвĕнчи сăн ӳкерчĕкĕсем
* [http://chuvash.org/news/13237.html Иакинф Бичурин ҫулӗпе ҫӳренӗ]
* [http://tumentoday.ru/2016/11/21/v-tyumeni-proshla-nauchno-prakticheskaya-konferenciya-bichurinskie-chteniya/ В Тюмени прошла научно-практическая конференция «Бичуринские чтения»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161122184326/http://tumentoday.ru/2016/11/21/v-tyumeni-proshla-nauchno-prakticheskaya-konferenciya-bichurinskie-chteniya/ |date=2016-11-22 }}
* [http://chuvash.org/news/10131.html Бичурин вулавĕсем виççĕмĕш хут иртнĕ]
* [https://chuvash.org/news/23751.html Иркутскра чӑваш ӑсчахне халалланӑ конференци иртнӗ]
* [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%8D%D0%B7%D0%B8%D1%8F_(%D0%91%D0%B8%D1%87%D1%83%D1%80%D0%B8%D0%BD) Бичурин ((Поэзи)]

[[Категори:Чăваш Енĕн паллă çыннисем]]
[[Категори:Демидов премин лауреачĕсем]]
[[Категори:Раççей ăсчахĕсем]]
[[Категори:Раççейĕн тухăç тĕпчевçисем]]
[[Категори:Раççей синологĕсем]]
[[Категори:Монгол тĕпчевçисем]]
[[Категори:Православи ĕçтĕшĕсем]]
[[Категори:Пайăр çынсем, алфавитпа]]
[[Категори:Авăнăн 9-мĕшĕнче çуралнисем]]
[[Категори:1777 çулта çуралнисем]]
[[Категори:Çăвăн 23-мĕшĕнче вилнисем]]
[[Категори:1853 çулта вилнисем]]
[[Категори:Раççей тĕн ĕçченĕсем]]
[[Категори:Историксем, алфавитпа]]
[[Категори:Православи миссионерĕсем]]
[[Категори:Раççей çулçӳревçисем]]
[[Категори:Китайри çулçӳревçĕсем]]
[[Категори:Санкт-Петербург ăслăх академин корреспондент-пайташĕсем]]
[[Категори:Вырăс православи чиркĕвĕн архимандричĕсем]]