Будённый Семён Михайлович страницӑн кодне пӑхни

{{Çар ĕçченĕ
|ят     = Семён Михайлович Будённый
|çуралнă вăхăт  = [[1883]] -мĕш çулхи [[ака, 25|ака уйăхĕн 25-мĕшĕ]]  
|вилнĕ вăхăт    = [[1973]]–мĕш çулхи [[юпа, 26|юпан 26-мĕшĕ]]
|çуралнă вырăн = {{Раççей ялавĕ (1858-1883)}} Козюрин хуторĕ, [[Тан çарĕн облаçĕ]], [[Раççей Империйĕ]]
|вилнĕ вырăн = {{СССР ялавĕ}} [[Мускав]]
|ӳкерчĕк = SM-Budyonny-01.jpg
|алпусни = С. М. Будённый Мускав авиаци шкул клубĕнче. 1937 ç.
|витлев =
|пăхăнулăх = {{Flagicon|USSR}} [[СССР]]
|хĕсмет çулĕсем = [[1903]]—[[1973]]
|хисепĕ = [[Совет Союзĕн Маршалĕ]] ([[1935]])
|çар ăрачĕ = [[Кавалери]]
|командăланă = Тăрăхсем тата фронтсем, [[1-мĕш юланут çарĕ (хĕрлисем)|Пĕрремĕш юланут çарĕ]], Совет Çарĕн кавалерийĕ
|чаç  =
|çапăçусем = Вырăс-Япун вăрçи, Пĕрремеш тĕнче вăрçи, Раççейри-Граждан вăрçи, Раççей-Польша вăрçи (1919-1921), [[Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи]]
|чыславсем =
{{{!}} style="background:transparent"
{{!}} {{Ылтăн Çăлтăр медалĕ}}{{!}}{{!}}{{Ылтăн Çăлтăр медалĕ}}{{!}}{{!}}{{Ылтăн Çăлтăр медалĕ}}
{{!}}}
{{{!}} style="background:transparent"
{{!}} {{Ленин орденĕ}} {{!}}{{!}} {{Ленин орденĕ}} {{!}}{{!}}{{Ленин орденĕ}} {{!}}{{!}}{{Ленин орденĕ}}
{{!}}-
{{!}} {{Ленин орденĕ}} {{!}}{{!}}{{Ленин орденĕ}}{{!}}{{!}}{{Ленин орденĕ}}{{!}}{{!}}{{Ленин орденĕ}}{{!}}{{!}}
{{!}}-
{{!}} {{Хĕрлĕ Ялав орденĕ}}{{!}}{{!}}{{Хĕрлĕ Ялав орденĕ}}{{!}}{{!}} {{Хĕрлĕ Ялав орденĕ}}{{!}}{{!}}{{Хĕрлĕ Ялав орденĕ}}
{{!}}-
{{!}} {{Хĕрлĕ Ялав орденĕ}}{{!}}{{!}}{{Хĕрлĕ Ялав орденĕ}}{{!}}{{!}}{{1 степеньлĕ Суворов орденĕ}} {{!}}{{!}} {{«Владимир Ильич Ленин 100 çул тултарнине асăнмалăх» медалĕ}}
{{!}}-
{{!}} {{Мускава хӳтĕленĕшĕн медаль}}{{!}}{{!}}{{Одессăна хӳтĕленĕшĕн медаль}}{{!}}{{!}}{{Севастополе хӳтĕленĕшĕн медаль}}{{!}}{{!}}{{Кавказа хӳтĕленĕшĕн медаль}}
{{!}}-
{{!}} {{Тăван Çĕршывăн 1941-1945 çç. Аслă вăрçинче Германие çĕнтернĕшĕн медаль}} {{!}}{{!}} {{«Тăван Çĕршывăн 1941-1945 çç. Аслă вăрçинче çĕнтерни çирĕм çул» медаль}}{{!}}{{!}}{{РХХÇ XX çулта медаль}}{{!}}{{!}}{{Совет Çарĕпе Флочĕ 30 çулта медаль}}
{{!}}-
{{!}} {{СССР Хĕçпăшаллă Вăйĕсем 40 çулта медаль}}{{!}}{{!}}{{СССР Хĕçпăшаллă Вăйĕсем 50 çулта медаль}}{{!}}{{!}}{{Мускав 800 çул тултарнине асăнмалăх медаль}}{{!}}{{!}}{{Ленинград 250 çул тултарнине асăнмалăх медалĕ}}
{{!}}}
'''Раççей империн чысĕсем:'''
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}} {{1 степеньлĕ Георги хĕресĕ}}{{!!}}{{2 степеньлĕ Георги хĕресĕ}}{{!!}}{{3 степеньлĕ Георги хĕресĕ}}{{!!}}{{4 степеньлĕ Георги хĕресĕ}}{{!!}}{{4 степеньлĕ Георги хĕресĕ}}
{{!}}-
{{!}}}
|çыхăнусем =
|отставкăра =
}}

'''Семён Миха́йлович Будённый''' ([[ака, 25]] [[1883]] — [[юпа, 26]] [[1973]]) — [[СССР|совет]] çарпуçĕ, [[Раççейри граждан вăрçи]]не хутшăннăскер, [[Пĕрремĕш Юланут çарĕ]]н çарпуçĕ, Совет Союзĕн пĕрремĕш [[Совет Союзĕн Маршалĕ|маршалĕсенчен]] пĕрри, виççĕ хутчен [[Совет Союзĕн Паттăрĕ]].

== Кун-çулĕ ==
[[Ростов облаçĕ]]нчи [[Пролетари районĕ]]н Платовская станицин (халĕ — Будённовская) Козюрин хуторĕнче чухăн çĕрĕçчен çемйинче çуралнă. Вырăс. [[1919]] çултанпа [[РКП(б)]]/[[ВКП(б)]]/[[ССКП]] пайташĕ.

[[1903]] çулта çара чĕннĕ. Вăхăтлă хĕсметре Тинĕсçум драгун [[Христиан IX]] дани патши полкĕнче тăнă, çавăнтах хушма хĕсмете юлнă. [[1904]]—[[1905|05]] çулсенчи [[Вырăс-япун вăрçи]]не 26-мĕш [[Тан касакĕсем|Тан касак]] полкĕнче çапăçнă. Çак тапхăрта [[Маннергейм Карл Густав Эмиль|Карл Маннергеймпе]] тĕл пулнă.

[[1907]] çулта полкăн чи лайăх юланут пулнипе ăна [[Петербург]]а, Аслă кавалери  офицер шкулне кĕçĕн чинсем валли пĕр çуллă курса куçарнă, [[1908]] çулта вĕренсе тухать. [[1914]] çулчен Тинĕсçум драгун полкĕнче хĕсметре. 18-мĕш Север драгун полкĕн аслă [[унтер-офицер]] хисепĕнче герман, австри тата кавказ фрончĕсен шутĕнче [[Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи]]не хутшăнать, хăюлăхшăн тăватă степенĕн [[Сăваплă Георгий орденĕ|Георгий хĕресĕсене]] тата тăватă медале тивĕç пулнă.

[[1917]] çулхи çулла [[Тискер дивизи|Кавказ дивизипе]] [[Минск]]а çитет, унта ăна полк комитечĕн ертӳçи тата дивизи комитечĕн ертӳçи çумĕ пулма суйланă. [[1917]] çулхи çурла уйăхĕнче [[Фрунзе Михаил Васильевич|М. В. Фрунзепе]] пĕрле [[Корнилов Лавр Георгиевич|корнилов]] çарĕсен эшелонĕсене [[Орша|Оршăра]] хĕçпăшаллантарнă. [[Аслă Октябрь социаллă революци|Октябрь революцийĕ]] хыççăн [[Тан облаçĕ|Тан]] çине, Платовская станицине таврăнать, ăна Сальск тăрăх Канашĕн ĕçтăвком комитечĕн пайташне суйлаççĕ те тăрăхăн çĕр уйрăмĕн пуçлăхĕ пулма çирĕплетеççĕ.

=== Граждан вăрçи ===
[[Ӳкерчĕк:КомандирыПервойКоннойармии.jpg|thumb|300px|Пĕрремĕш Юланут Çарĕн командирĕсем [[РÇХÇ]] Хирти штабĕнче — [[Будённый]], [[Егоров Александр Ильич|Егоров]], [[Ворошилов]] тата урăххисем ]]
[[1918]] çулхи нарăс уйăхĕнче Будённый Тан çинче пуçтарăннă [[Шурă юхăм|шурă гвардейсемпе]] кĕрешме революциллĕ юланут тĕкĕртне йĕркеленĕ. Кайран хĕрлĕ юланутсем [[Царицын]] патĕнче [[1919]] çулăн пуçламăшĕнче ăнăçлă çапăçнă, полка, бригадăна, кавалери дивизине çити ӳснĕ.

1919 çулхи çĕртмен иккĕмĕш пайĕнче çамрăк [[Ĕçтеш-çĕрĕçтеш Хĕрлĕ çарĕ|Хĕрлĕ Çарĕнче]] пĕрремĕш пысăк [[кавалери]] пĕрлешĕвĕ — [[Пĕрремĕш Юланут çарĕ|Будённый ертсе пынă юланут корпусне]] йĕркеленĕ. Çак корпус 1919 çулхи çурла уйăхĕнче тури Тан тăрăхĕнче [[Врангель Пётр Николаевич|Врангель]] генералăн [[Кавказ çарĕ (Шурă юхăм)|Кавказ çарĕн]] тĕп вăйĕсене çĕмĕрнĕ [[Воронеж-Касторненская операцийĕ|Воронеж-Касторненская операцине]] хастар хутшăннă, 1919 çулта 8-мĕш çарăн дивизийĕсемпе пĕрле [[Мамонтов Константин Константинович|Мамонтовпа]] [[Шкуро Андрей Григорьевич|Шкуро]] генералсен касак корпусĕсене пĕтемпех аркатнă. Корпус чаçĕсем  [[Воронеж]] йышăнса, Хĕрлĕ Çар позицин Мускав тĕлĕнчи 100-çухрăмлă çурăка хупланă. Будённый юланут корпусĕ  [[Деникин Антон Иванович|Деникин]] генералăн çарĕсене Воронежпа [[Касторная]] патĕнче аркатни тăшмана Тан çинче çĕнтерĕве çывхартнă.

1919 çулхи [[чӳк, 19|чӳкĕн 19-мĕшĕнче]] Кăнтăр фрончĕн çарпуçĕ Республика [[реввăрçăканашĕ]]н тапăчĕпе Юланут корпусĕ [[Пĕрремĕш Юланут çарĕ]] пулса тăнă. Çарпуçĕ пулма Будённыйе çирĕплетнĕ. [[1923]] çулхи юпа уйăхĕччен вăл ертсе пынă Пĕрремĕш Юланут çарĕ 1917-1922 çулсенчи [[Раççейри граждан вăрçи|граждан вăрçинче]] [[Деникин Антон Иванович|Деникинпа]] [[Врангель Пётр Николаевич|Врангель]] çарĕсене Çурçĕр Таврире тата Крымра аркатнă çапăçусене хутшăннă. [[Совет-поляк 1919—1921 çулсенчи вăрçи|Совет-поляк вăрçинче]] [[Пилсудский Юзеф|Пилсудский]] çарĕнчен тарнă. Пĕрремĕш Юланут çарĕн хăшпĕр чаçĕсем Украинăри халăха пусмăрланă, çакăншăн 200 яхăн хĕрлĕ çар çынне персе пăрăхнă.

=== Граждан вăрçи хыççăн Хĕрлĕ Çарти хĕсмечĕ ===
[[1921]]—[[1923|23]] çулсенче Будённый — [[Революци вăрçă канашĕ|РВК]] пайташĕ, кайран  [[Çурçĕр-Кавказ çар тăрăхĕ]]н çарпуç çумĕ. Лаша савучĕсене йĕркелесе ертсе пынă ĕçре чылай вăй хунă. Нумай çул хушши ĕçре лаша çĕнĕ ăрачĕсене — будённăй тата терек — ĕрчетсе кăларнă.

1923 çулта Будённый Чечен автономи облаçĕн «кумашшĕ» пулса тăрать: бухар эмирен çĕлĕкне тăхăнса, хулпуçç урлă хĕрлĕ хăю çакса вăл [[Урус-Мартан]]а килсе ПĔТК декречĕпе Чечняна  автономи облаçĕ статусне парать.

[[1923]] çулта Будённый Хĕрлĕ Çарăн тĕп çарпуçăн кавалери ĕçĕсен пулăшуçи, СССР РВК пайташĕ вырăнне йышăнать. [[1924]]—[[1937|37]] çулсенче ĔÇХÇ кавалери инспекторĕ.

[[1932]] çулта [[М. В. Фрунзе ячĕллĕ вăрçă академийĕ|М. В. Фрунзе ячĕллĕ вăрçă академинче]] вĕренсе тухнă.

== Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи ==

== Ӗçĕсем ==
* Основы тактики конных соединений. — М., 1938. — 41 с.
* Первая конная на Дону. — Ростов н/Д, 1969. — 168 с.
* Пройденный путь. — М., 1959—1973. Кн. 1—3.
* Встречи с Ильичом. 2-е изд. — М., 1972. — 286 с.
* Книга о лошади: В 5 тт. (Редактор.) М., 1952—1959.

=== Асăнмалăх ===
* [[Кремль хӳми çумĕнчи некрополь|Кремль хӳминчи]] палăк
* Бронза бюсчĕ тата палăк ([[Ростов-Тан-çинчи]])
* [[Донецк (Ростов облаçĕ)|Донецк]] хулĕçтăвком çурчĕ умĕнче
* [[Донецк]]ри Будённый лапамĕнче 

== Кăсăк фактсем ==
[[File:1938 CPA 593I.jpg|thumb|right|220px|''Сталин юлташ 1-мĕш юланут çарне килни''. СССР [[почтă маркки]]. Сулахайра Сталин, сылтăмра Будённый]]
* Будённый юратнă утне — Софиста — [[Томский Николай Васильевич|Н. В. Томский]] кӳлепӳçĕ ӳнерленĕ [[Кутузов Михаил Илларионович|М. И. Кутузов]] палăкĕнче кăтартнă; Мускаври [[«Бородино çапăçăвĕ» музей-панорами]]нче лартнă.<ref>Евгений Пчёлкин. Большая любовь маршала//[http://www.goldmustang.ru/print_228.html Золотой мустанг. 1999. № 6]</ref>

== Çавăн пекех ==
* [[Киев операцийĕ (1941)]]
* [[Виçĕ хут Совет Союзĕн Паттăрĕсем]]

== Каçăсем ==
{{Викицитатник|Семён Михайлович Будённый}}
{{commonscat|Semyon Budyonny}}
{{Warheroes|id=1088}}
* [http://visualrian.ru/images/item/21638 Фото старшего унтер-офицера Приморского драгунского полка Семёна Будённого]
* [http://www.budenney.ru/ Персональный сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180903151912/http://www.budenney.ru/ |date=2018-09-03 }}
* [http://www.budenney.ru/memoirs/ Будённый Семен Михайлович. «Пройдённый путь» в 3-х томах] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180704154918/http://www.budenney.ru/memoirs/ |date=2018-07-04 }}
* [http://militera.lib.ru/docs/da/sov-new-1940/index.html Выступление С. М. Будённого на совещании высшего руководящего состава РККА 23-31 декабря 1940]
* С.Витошнев. [http://www.budenney.ru/chronicle/ «С. М. Будённый. Летопись.» (Биография)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181111102334/http://www.budenney.ru/chronicle/ |date=2018-11-11 }}
* [http://www.peoples.ru/military/hero/budenny/ НИНА БУДЁННАЯ: «ГЕОРГИЕВСКИЕ КРЕСТЫ ПАПА НОСИЛ ДОМА»]
* [http://all-photo.ru/portret/budenny/index.ru.html Фотопортреты Будённого С. М. в «Российской портретной галерее»]
* [http://www.sovmusic.ru/download.php?fname=smbudenn Аудиозапись выступления С. М. Будённого]

{{Совет Союзĕн Паттăрĕсем}}

{{Совет Союзĕн Маршалĕсем}}
{{Раççейри граждан вăрçин çарпуçĕсем}}

[[Категори:Пайăр çынсем, алфавитпа]]
[[Категори:1883 çулта çуралнисем]]
[[Категори:Акан 25-мĕшĕнче çуралнисем]]
[[Категори:1973 çулта вилнисем]]
[[Категори:Юпан 26-мĕшĕнче вилнисем]]
[[Категори:СССР çарпуçĕсем]]
[[Категори:Виçĕ хут Совет Союзĕн Паттăрĕсем]]
[[Категори:Совет Союзĕн Маршалĕсем]]
[[Категори:Ленин орден кавалерĕсем]]
[[Категори:Хĕрлĕ Ялав орден кавалерĕсем]]
[[Категори:Суворов орден кавалерĕсем]]
[[Категори:Таса Георгий орден палли кавалерĕсем]]
[[Категори:Георгий медалĕпе чысланисем]]
[[Категори:Волгоград хисеп гражданĕсем]]
[[Категори:Ростов-Тан-çинчи хисеп гражданĕсем]]
[[Категори:Мускавра вилнисем]]
[[Категори:Раçсейри граждан вăрçине хутшăннисем]]
[[Категори:Пĕрремĕш юланутçăсем]]
[[Категори:Пĕрремĕш Тĕнче вăрçине хутшăннисем]]
[[Категори:Тан касак çарĕ]]
[[Категори:Вырăс-япун вăрçине хутшăннисем]]
[[Категори:ССКП ТК пайташĕсем]]
[[Категори:ССКП пайташĕсем]]
[[Категори:СССР Аслă Канаш депутачĕсем]]
[[Категори:Кремль некропольне пытарнисем]]