Казах ханлăхĕ страницӑн кодне пӑхни

[[File:Қазақ хандығы.png|thumb|Қазақ хандығы]]
'''Казах ханлăхĕ''' ({{lang-kk|قازاق حاندىعى, Қазақ хандығы; ''Qazaq handyǵy''}}), çавăн пекех '''Казак Урти''', '''Кăркăс-Кайсак Урти'''  — [[Ылтăн Урта]] арканса пынă майăн çуралнă патшалăхсенчен пĕри. 

[[Касым-хан (Казах ханлăхĕ)|Касым]], [[Хак-Назар-хан|Хак-Назар]], [[Тауекель-хан|Тауекель]], [[Есим-хан (Казах ханлăхĕ)|Есим]] хансем астулра ларнă чухне Казах ханлăхĕ чи мăнаçлăха хăпарнă.

== Истори ==
[[1227]] çулта [[Дешт-и-Кипчак]] территоринче Ылтăн Урта йышĕнче [[Шурă Урта]] ([[Улус Орда-Ежена]]) йĕркеленнĕ. 1361 çулта Ылтăн Уртаран уйрăлсан пăхăнманлăха йышăннă. [[Барак-хан]] [[1428]] çулта вилсен Шурă Урта [[Узбек ханлăхĕ|Узбек ханлăхне]] тата [[Нухай Урти]]не уйăрăлнă.
Юлнă çĕре [[Мустафа-хан (Шурă Урта ханĕ)|Мустафа-хан]] кăнтăрта тата [[Мухаммед-хан (Шурă Урта ханĕ)|Мухаммед-хан]] çурçĕрте пайланă.

=== Ханлăх йĕркеленни ===
[[Узбек ханлăхĕ]]нче [[Абулхайр-хан (Узбек ханлăхĕ)|Абулхайр-хан]] астула ларсан реформăсем туса влаçа централизацилеме тытăннă.

Абулхайрăн хаяр политикине йышăнман йăхсем, [[Жанибек-хан (1466—1480)|Жанибек]] тата [[Керей-хан|Керей]] ертсе пынипе анăç [[Могулистан]]а куçса кайнă, унти тытăмçă, [[Эсен-Буга]], казахсем çине Абулхайра хирĕç таяннă. 1462 çулта Эсен-Буги вилсен Керейпе Жанибек хансем хăвăтланнă.

Керейпе Жанибек майлисен шучĕ пирки тĕрлĕрен хыпар пур. разнятся. Истори ăслăхĕсен тухтăрĕ Р. Бариев çырнипе, Могулистана Абдулхайр ханлăхĕнчен, нумай пулсан та, юркăн йăхсен виççĕмĕш пайĕ куçнă. Урăх çăлкуçсенче, [[1450-мĕш çулсем|1450-мĕш]] — [[1470-мĕш çулсем|1470-мĕш çулсенче]] 200 пине яхăн çын, [[Узбек ханлăхĕ]]нчен тухса пĕр çĕр çинче Керейак Жанибек айне пурăнма тĕпленнĕ<ref>[http://www.analitika.org/article.php?story=20071215073541113 Analitika.org — Когда и почему казахи откололись от узбеков] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071225031122/http://www.analitika.org/article.php?story=20071215073541113 |date=2007-12-25 }}</ref>.

Керейпе Жанибек хансен казахĕсем куçса килни Казах ханлăхĕ йĕркеленсе кайнинче паллă ĕç-пуç шутланать. Çакна пула, 1940 çултанпа {{lang-kk|қазақ}} термин (1936 çултанпа вырăсла ăна «казах» теме йышăннă) политикăра уйрăмланса çирĕпленнĕ, унпа Керейпе Жанибек туса хунă феодаллă уйрăм харпăрлăхсене палăртнă, [[XVI ĕмĕр]]ĕн пуçламăшĕнче, хăшпĕр йăхсем хальхи [[Казахстан]] территоринчен [[Шейбани-хан]] хыççăн [[Мавераннахр]]а юртса кайсан, {{lang-kk|қазақ}} терминпе этноса палăртма тытăннă<ref>{{кĕнеке|автор=Абусеитова М. Х.|пуçелĕк=Казахское ханство во второй половине XVI века|вырăн=Алма-Ата|издательство=Наука|çул=1985|страниц=104|страницы=40}}</ref>.

[[File:Kasaccia Horda.jpg|мини|205x205px|«Касак урти» (Казах ханлăхĕ) британ картти çинче. Каррингтон Боулз хатĕрленĕ (1780 çул тĕлнелле)|right]]
Казахсем куçса кайни пирки пĕрремĕш асăнни [[Мирза Мухаммад Хайдар|Мухаммад Хайдарăн]] «Тарих-и Рашиди» кĕнекинче пур, унтан вара вăл [[Хондемир]]ĕн «Хабиб ас-сийар», Амин Ахмад разăн «Хафт Иклим», [[Махмуд бен Эмир-Вали|Махмуд ибн Валин]] «Бахр ал-асрар» тата ытти чылай хайлава куçнă<ref name="zakon">{{cite web |url= https://www.zakon.kz/4686055-zhanibek-khan-odin-iz-osnovatelejj.html |title= Жанибек-хан — один из основателей Казахского ханства |author= Надежда Лыкова |date= 2015-02-01 |website= zakon.kz |accessdate= 2020-09-05 |deadlink= no |archiveurl= https://web.archive.org/web/20201025131731/https://www.zakon.kz/4686055-zhanibek-khan-odin-iz-osnovatelejj.html |archivedate= 2020-10-25 }}</ref>.

[[Мирза Мухаммад Хайдар|Мухаммад Хайдар]] «Тарих-и Рашиди» хайлавĕнче çырнă:{{Quote|
Çав вăхăтра Дашт-и-Кипчакра Абу-л-Хайр-хан влаçланнă. Вăл джучид кăкĕнчен тухнă султансене хуйхăлантарнă. Джанибек-хан тат Кирай-хан хăранипе Могулистана тарнă. Исан-Буга-хан вĕсене хапăлласа йышăннă та Могулистанăн анăç айăккинчи Чу тата [[Козы-Баши]] тăрăхсене панă. Вĕсем унта ыркурнă чухне узбек улусĕ, Абу-л-Хайр-хан вилсен, хавшакланнă; унта пысăк синкексем пуçланнă. Чылай халăх Кирай-хан тата Джанибек-хан патне куçса кайнă, çапла ентĕ вĕсем таврашĕнче пуçтарăннисен шучĕ икçĕр пине çитнĕ. Вĕсене узбек-казахсем (узбак-казак) теме пуçланă. Казах султанĕсем сакăрçĕр çитмĕлмĕш çулта тытăмлама пуçланă<ref>хиджăри 870 çул 1465/1466 çулпа танлашать.</ref>, [[Аллах]] лайăхрах пĕлет.}}

[[File:Казахское ханство1465.png|thumb|203x203px|Ханлăх Жанибекпе Керей чухне]]
Çапах та ăслăх литературинче Керейпе Жанибек куçса кайни, Казах ханлăхĕн вырăнĕ тата пулса тăни пирки пĕр шухăш çук. Сăмахран, авторсен пĕр каси каланипе, Казах ханлăхĕ XV—XVI ĕмĕрсен хушшинче пулнă, Керейпе Жанибек куçса кайни тата хăшпĕр феодалсем вĕсемпе пĕрле кайни Казах ханлăхĕ йĕркеленни тапхăрĕнче эпизод çеç пулнă теççĕ.

Темле пулин те, хальхи историографире Керей пĕрремĕш хан шутланать, чăннипе ханлăха Жанибек султан ертсе пынă<ref>{{cite web |url= https://islam-today.ru/istoria/kazah-hanstvo/ |title= Казахское ханство |date= 2014-04-09 |website= Islam-Today.ru |accessdate= 2020-09-06 |deadlink= no |archiveurl= https://web.archive.org/web/20200918105123/https://islam-today.ru/istoria/kazah-hanstvo/ |archivedate= 2020-09-18 }}</ref>.

Керейпе Жанибек чухне казахсен мăнаçлăхĕ ӳссе пыни Абулхайр пуçне ыраттарнă, [[1468]] çулта вара вăл харçăпа Могулистана тухнă, анчах та çул çине сасартăк вилсе кайнă. Узбек Уртинче аслă влаçа унăн хыççан ывăлĕ [[Шейх-Хайдар]]-хан тивĕçнĕ, Абулхайра хирĕççисем пĕрлешĕннĕ те ăна хирĕç хастаррăн кĕрешме тытăннă, çавăнпа та Шейх-Хайдар-хан астулра нумай ларайман<ref>{{кĕнеке|пай=Болатұлы Керей хан|пуçелĕк=Елтұтқа. Ел тарихының әйгілі тұлғалары|автор=Жолдасбекұлы М., Салғараұлы Қ., Сейдімбек А.|страницы=80|страниц=358|вырăн=Астана|издательство=KÜL TEGIN|çул=2001|isbn=9965-441-26-X}}{{ref-kk}}</ref><ref>''Трепавлов В. В.'' История Ногайской Орды. — Москва: Восточная литература, РАН</ref>. 



1500 çул тĕлне Казах ханлăхĕ самаях сарăлнă та унăн çĕрĕсем мĕнпур тухăç [[Дешт-и-Кипчак]]а çитнĕ<ref>[http://www.express-k.kz/show_article.php?art_id=55888 Монетный двор Касым хана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140422031431/http://www.express-k.kz/show_article.php?art_id=55888 |date=2014-04-22 }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://rus.azattyq.org/content/kasymkhan_iran_history/24178666.html |title=В Иране найдены новые сведения о хане Касыме |access-date=2013-07-02 |archive-date=2013-10-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131003203303/http://rus.azattyq.org/content/kasymkhan_iran_history/24178666.html |deadlink=no }}</ref>.

== Вуламалли ==
* ''Григорьев В. В.'' [Рецензия на:] Вельяминов-Зернов В. В. Исследование о касимовских царях и царевичах. Ч. 1. СПб., 1863 // День. — № 29.
* ''Шишкин Н. И.'' Симеон Бекбулатович, царь Касимовский // Русская старина. — 1888. — № 6. — С. 587.
* ''Шишкин Н. И.'' История города Касимова с древнейших времён:
** 1-мĕш кăларăм. — Касимов, 1888.
** 2-мĕш тÿрлетнĕ тата туллилетнĕ кăларăм. — Рязань: Типо-Литография Н. Д. Малашкина, 1891.
** Ытти кăларăмсем: Рязань, 1999; Рязань, 2001.
* ''Гагин И. С.'' Краткая сложность о Касимовских царях татарских и памятниках с их времён существующих (публ. М. Крейтон) // Труды Рязанской учёной архивной комиссии за 1901 год. — Т. XVII. — Вып. 3. — Рязань, 1902.

== Асăрхавсем == 
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* История Средневекового Казахстана. ISBN 9965-05-750-8. Атамура, 2003
* [http://edu.e-history.kz/ru/publications/view/293/ КАЗАХСКОЕ ХАНСТВО В СИСТЕМЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ ОТНОШЕНИЙ ЕВРАЗИИ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180911210530/http://edu.e-history.kz/ru/publications/view/293 |date=2018-09-11 }}
* [http://nadezhda.kz/2015/07/22/правители-казахского-ханства/ Правители Казахского ханства] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200526154623/http://nadezhda.kz/2015/07/22/%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B8-%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0/ |date=2020-05-26 }}
* [https://web.archive.org/web/20080607082401/http://kazakhstan.awd.kz/theme/t10_2.html Казахское ханство во второй половине XV — начале XVI вв.]
* [http://www.hrono.info/geneal/geanl_ok_2.html Урус-хан. Казахское ханство]
* [http://www.unesco.kz/natcom/turkestan/r07_turkest_cap.htm Туркестан — столица Казахского ханства]
* [http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/le5/le5-0182.htm Казакская литература]
* [http://www.unesco.kz/heritagenet/kz/content/history/portret/tauke.htm Xан Тауке]
* [https://web.archive.org/web/20081016042748/http://tarih.ru/2008/09/19/pravlenie-tauke-khana-1680-1718..html Жеты жаргы и правление Тауке хана]
* [http://articlekz.com/node/232 Репрезентация гендерного порядка казахского традиционного общества в дискурсе памятника права XVII в «Жеті Жарғы»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140821062341/http://articlekz.com/node/232 |date=2014-08-21 }}
* [[Казахстан. Национальная энциклопедия]]. — [[Алма-Ата]]: «Мәдени Мұра» — «Культурное наследие Казахстана», 2006. — Т. 2. — С. 317—318. — 560 с. — ISBN 9965-9746-3-2.

{{Ханлăх}}
{{Казахстан историйĕ}}

[[Категори:Казахстан историнчи патшалăхсем]]
[[Категори:Узбекистан историнчи патшалăхсем]]
[[Категори:Казах ханлăхĕ| ]]
[[Категори:Кăпчак патшалăхĕсем]]