Карачай-Черкес Республики страницӑн кодне пӑхни

{{РФ субъекчĕ
|RuNm = Карачай-Черкес Республики
|OfNm1 = 
|OfNm2 = Карачаево-Черкесская Республика
|FSFlag = Flag of Karachay-Cherkessia.svg
|FSCoA = Coat of Arms of Karachay-Cherkessia.svg
|FlagLnk = Карачай-Черкес Республикин ялавĕ
|CoALnk = Карачай-Черкес Республикин гербĕ
|FSMap = Map of Russia (2014–2022) - Karachay-Cherkessia (Crimea disputed).svg
|FSCtrWhat = Тĕп хули
|FSCtrNm = [[Черкесск]]
|AreaRnk = 78
|TotArea = 14&nbsp;277
|WaterPrcnt = кăштах кăна
|PopRnk = 77
|PopQty = 464&nbsp;218<ref name = 'haloh'/>
|PopCtDate = 2022
|PopDens = 32,52
|FedDistrNm = [[Çурçĕр-Кавказ федераци тăрăхĕ]]
|EcRegNm = [[Çурçĕр-Кавказ экономика районĕ]]
|CadNo = 09
|LangLangs = s
|OfLangs = [[вырăс чĕлхи|вырăс]], [[нухай чĕлхи|нухай]], [[Карачай-балкар чĕлхи|карачай-балкар]], [[Черкес чĕлхисем|кабарда-черкес]], [[абаза чĕлхи|абаза]]
|HeadTtl = Пуçлăхĕ
|HeadNm = [[Темрезов Рашид Бориспиевич|Темрезов Рашид]]
|ViceTtl = Премьер-министр
|ViceNm = [[Мурат Аргунов|Мурат Аргунов]]
|LegislTtl = Патшалăх Канашĕн Председателĕ
|LegislNm = [[Иванов Александр Игоревич|Иванов Александр]]
|FSAnthem = [[Карачай-Черкеси гимнĕ]]
|FSUTC = [[Мускав вăхăчĕ|МСК]], [[UTC+3]]
}}

'''Карачай-Черкеси''' е '''Карачай-Черкес Республики''', кĕске '''КЧР''' ({{lang-krc|Къарачай-Черкес Республика}}, {{lang-kbd|Къэрэшей-Адыгэ Республикэ}}, {{lang-abq|Къарча-Черкес Республика}}, {{lang-nog|Карашай-Шеркеш Республика}}, {{lang-ru|Карачаево-Черкесская Республика}}), — [[Раççей Федерацийĕ|Раççей Федерацин]] субъекчĕ, ун шутне республика (патшалăх)<ref>[https://ru.m.wikisource.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A4%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8#%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F_5 Раҫҫей Федерацийӗн Конституцийӗ]. 1 сыпӑк 5 статья 1 тата 2 пункт: <br>
1. Раҫҫей Федерацийӗ республикасенчен, крайсенчен, облаҫсенчен, федераци пӗлтерӗшлӗ хуласенчен, автономиллӗ облаҫран, автономиллӗ округсенчен — Раҫҫей Федерацийӗн пӗр тан правӑллӑ субъекчӗсенчен тӑрать.<br>

2. Республика (патшалӑх) хӑйӗн конституцийӗпе саккунлӑхӗ пур. Край, облаҫ, федераци пӗлтерӗшлӗ хула, автономиллӗ облаҫ, автономиллӗ округ хӑйӗн уставӗпе саккунлӑхӗ пур</ref>. [[Çурçĕр-Кавказ федераци тăрăхĕ|Çурçĕр-Кавказ федераци тăрăхне]] кĕрет, [[Çурçĕр-Кавказ экономика районĕ]]н пайĕ<ref name="БРЭ-ТОМ-13">{{кĕнĕке|автор=Петрушина М. Н., Горячко М. Д. и др |ят= Карачаево-Черкесия |ссылка= https://old.bigenc.ru/geography/text/2045127|ответственный=председ. [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]] и др., отв. ред. С. Л. Кравец|издани=[[Большая российская энциклопедия]] (в 30 т.)|вырăн=Москва|издательство=Научное издательство «[[Большая российская энциклопедия (издательство)|Большая российская энциклопедия]]» |çул=2009 |том=13. Канцелярия конфискации - Киргизы |страницы=89 |страниц=782 |isbn=978-5-85270-344-6 |тираж=60000|language=ru}}</ref>.

Тĕп хули — [[Черкесск]].

Вăл хĕвеланăç енче — [[Краснодар Ен|Краснодар крайĕ]], çурçĕр енче — [[Ставрополь Ен|Ставрополь крайĕ]], хĕвелтухăç енче — [[Кабардин-Балкар Республики|Кабарда-Балкари]], кăнтăр енче — Тĕп Кавказ ту-сăрт хырçи хĕррипе — [[Грузи]] (унăн тĕнчери йышăннă территорисен пайĕнче — çурма йышăннă [[Абхази|Абхаз Республикипе]]) чикĕленет.

{{Full Date|1922|01|12}} [[Карачай-Черкесс автономиллĕ облаçĕ]] пекех йышăннă, [[1992]] çулта республика пекех<ref>{{Cite web |url=http://kchr.ru/news/detailed/39117/ |title=В Карачаево-Черкесии отметили 25-летие образования республики |access-date=2020-11-02 |archive-date=2020-02-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200217042829/http://www.kchr.ru/news/detailed/39117/ |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/450307236 |title=Указ Главы Карачаево-Черкесской Республики от 23 июня 2017 года №156 |access-date=2020-11-02 |archive-date=2021-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210724084636/https://docs.cntd.ru/document/450307236 |deadlink=no }}</ref>.

Патшалăх чĕлхисем: [[Абазин чĕлхи|абазинле]], [[Карачай-балкар чĕлхи|карачай-балкарла]], [[Нухай чĕлхи|нухайла]], [[Кабарда-черкес чĕлхи|кабарда-черкесле]] те [[Вырăс чĕлхи|вырăсла]]. КЧР конституципе, вырăсла та нацисен хушшинчи хутшăну тата официаллă ĕç туни валли чĕлхе<ref>{{Cite web |url=http://constitution.garant.ru/region/cons_karach/chapter/1/#block_100000 |title=Конституция Карачаево-Черкесской Республики от 5 марта 1996 г. (с изменениями и дополнениями), ст. 11 |access-date=2017-08-17 |archive-date=2016-03-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160302100255/http://constitution.garant.ru/region/cons_karach/chapter/1/#block_100000 |deadlink=no }}</ref>.

== Географи ==
[[Ӳкерчĕк:Карачаево-Черкесия.png|250px|thumb|left|Физика-географиллĕ карттă]]
Карачай-Черкеси [[Кавказ|кавказăн]] çурçĕр-хĕвеланăç енчи сăрчĕсенче вырнаçнă.

Климат виçеллĕ ăшă, хĕл кĕске, çулла ăшă, нумайччен нӳрлĕ. Кăрлачăн вăтам температури −10,2 °С, утăн +22,6 °С, чи çӳллĕ температура +48 °С, аялти −32 °С. 

Карачай-Черкес Республикин 86% яхăн пайĕ ту тăрăхĕнче вырнаçнă. Республика чиккисенче 3 зона: сăрт-ту таврашĕнчи тӳремлĕх, ту хысакĕ тата Кавказ тăвĕсем палăраççĕ. Çурçĕрте Пысăк Кавказăн малти ту хырçисем тăсăлаççĕ.

Республикăра шыв ресурсĕсем нумай: 132 яхăн çӳллĕ ту кӳллисем, ту шывсиккисем. 174 юханшыв юхса иртет, вĕсенчен чи пысăккисем — [[Кубань (юханшыв)|Кубань]], Пысăккипе [[Кĕçĕн Зеленчук]], [[Уруп (юханшыв)|Уруп]], [[Лаба]]; [[Кубань водохранилищи]] пур. Республикăра ĕçлекен [[Пысăк Ставрополь каналĕ]]н тытăмĕ [[Ставрополь Ен|Ставрополь Еншĕн]] шывпа тивĕçтермелли çăлкуçĕ пулса тăрать.

Çĕр айĕнче çутçанталăк чавнă çĕрсем пуян: [[Чул кăмрăк|чул кăмрăк]], [[Гранит|гранит]], [[Мрамор|мрамор]], тĕрлĕ рудасемпе [[Тăм|тăм]]. Нумай сиплĕ минерал шывĕсем, термаллă çăлкуçсем пур.

Карачай-Черкеси ту çеçенхирĕсемпе сарлака çулçăллă вăрмансен зонине вырнаçнă. Республика территорийĕнче [[Терберда заповедникĕ|Тербердин заповедникĕ]] тата [[Кавказ заповедникĕ]]н пĕр пайĕ пур.

Карачай-Черкеси [[Мускав вăхăчĕ|Мускав]] [[Пĕр сехетри зона|сехет зонинче]] вырнаçнă (UTC+3:00).

=== Чикĕсем ===
КЧР виççĕ РФ субъекчĕсемпе тата пĕр патшалăхпа чикĕленет.
*Хĕвеланăçра - [[Краснодар Ен|Краснодар крайĕ]]пе
*Çурçĕрте - [[Ставрополь Ен|Ставрополь крайĕ]]пе
*Хĕвелтухăçра - [[Кабардин-Балкар Республики|Кабарди-Балкар Республикипе]]
*Кăнтăрта - [[Грузи|Грузипе]] (унăн пайĕпе е çурма йышăннă [[Абхази|Абхазипе]])

== Кунçул ==
[[Ӳкерчĕк:Russia stamp 2022 № 3016.jpg|thumb|Почта блокĕ - Карачай-Черкес Республикине 100 çул]]
Карачай-Черкессин ту-сăртлă пайĕ пирĕн эрăри пĕрремĕш пин çул вĕçĕнче алан патшалăхне кĕнĕ. [[XIX ĕмĕр|XIX]] ĕмĕрĕн пĕрремĕш çурринчен ([[1828]] çулта вырăс-турккă [[Эдирне|Адрианополь]] килĕшпе) Карачай-Черкес территорийĕ Кубань облаçĕнчи Раççей йышне кĕрет.

=== Граждан варçи ===
[[1918]] çултан кунта Совет влаçĕ йĕркеленет. 1918 çулта [[Ака, 1|Акăн, 1]] çак территори Кубань Совет Республикин пайĕ, [[Пуш, 28|Пуш 28]] 1918 çултан  — Кубань-Хуратинĕс Республикин пайĕ, [[Утă, 5|Утă 5-рен]] - [[Раштав уйăхĕ|раштавччен]] 1918 çулта — Çурçĕр Кавказ Совет Республикин пайĕ пулнă. 1918 çулта раштавран [[1920]] çулта [[Ака уйăхĕ|акаччен]] [[Раççейри граждан вăрçи|шуррисен]] контролĕнче пулнă. [[1921]] çулта [[Кăрлач, 20|Кăрлач 20-рен]] [[Тури Автономи Совет Социализм Республики]]н<ref>''вырăсла'' Горская АССР</ref> пайĕ пулнă.

=== Совет периочĕ ===
[[1922]] çулта [[Кăрлач, 12|Кăрлач 12]] Кăнтăр-Хĕвелтухăç облаçĕнчи ([[1924]] çултан - Çурçĕр Кавказ Ен) Карачай-Черкес автономи облаçĕ, Баталпашинская станицире тĕп хулипе йĕркеленĕ (ăна кайран Сулимов, Ежово-Черкесск, Черкесск ятсене илнĕ).

[[Ака, 26|Ака 26]], [[1926]] çулта, КЧАО<ref>Карачай-Черкес автономи облаçĕ</ref> ВЦИК йышăнăвĕпе Карачай Автономи облаçне, Черкес Наци тăрăхне ([[Ака, 30|Ака 30]], [[1928]] — Автономи облаçĕ), Баталпашин тата Зеленчук районĕсене пайланă.

[[Совет Социализм Республикисен Пĕрлешĕвĕ|ССРП]] Аслă Совечĕн Президиумĕн указĕпе [[1943]] çулта [[Юпа, 12|Юпа 12]], Карачай автономи облаçĕ пĕтернĕ, карачайсене [[Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи|Кавказ Çапăçĕ]] чухне [[Нимĕçсем|нимĕç]] çарĕсене пулăшнăшăн айăпланă тата 1943 çулта [[Чӳк, 2|Чӳк 2-мĕшĕнче]] [[Вăтам Ази|Вăтам Ази]]пе [[Казахстан]]а депортланă. КАО ликвидаци хыççăн Карачайăн кăнтăр пайне [[Грузи]] ССРинче (Клухор районĕ пек), Пысăк Лаба бассейнĕнчи хăш пĕр халăх пурăнакан вырăнсене [[Краснодар Ен]]че, чылай пайне [[Ставрополь Ен]]че панă.

Карачайсен реабилитаци хыççăн, вĕсем тăван çĕршыва [[1957]] çултан, Кăрлачăн 12, Черкес Автономи облаçĕ (Карачай-Черкес Автономи облаçĕ), Ставрополь Ен тытăмĕнче кайса кайнă.
=== Раççей Федерацийĕнче ===
[[Ӳкерчĕк:5111-0452r.png|thumb|Раççей Банкĕн манети — Карачай-Черкес Республикин йĕркеленĕвне 100 çул]]
[[1990]], [[Чӳк, 30|Чӳкĕн 30]], Карачай-Черкес Автономи облаçĕнчи халăх депутачĕсем Ставрополь Енчен тухăм çинчен йышăну тунă. Хальхи территорипе Карачай-Черкес Республики 25 раштав [[1993]] çулта Раççей конституцийĕпе йышăнă.

[[Нарăс, 26|Нарăс 26]], [[2011]] çултан Карачай-Черкесин Пуçлăхĕ — Рашид Темрезов<ref>«[[Независимая газета]]»: [http://www.ng.ru/regions/2011-03-02/6_cherkessk.html ''«Пост главы Карачаево-Черкесии занял Рашид Темрезов»''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113201518/http://www.ng.ru/regions/2011-03-02/6_cherkessk.html |date=2013-11-13 }}. [[Пуш, 2|2 Пуш]] 2011</ref>.

== Халăх ==
Карачай-Черкеси ку нумай наци республики: унăн территорийĕнче 80 ытла халăхсем пурăнаççĕ. Республика халăх йышĕ Росстат пĕлтернĕпе 468 444 çын ([[2023]])<ref name = 'haloh'>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240409124047/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx |date=2024-04-09 }}</ref>. Халăх çирĕплĕхĕ - 32,81 çын/км2 (2023). Хула халăхĕ - 41,4 % ([[2022]])<ref>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/chisl_RF_01-01-2022_VPN-2020.xls Численность населения по полу по субъектам Российской Федерации на 1 января 2022 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230218223742/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/chisl_RF_01-01-2022_VPN-2020.xls |date=2023-02-18 }}</ref>.

=== Халăх йышĕ ===
{| class="standard"
! Халăх ||Çынсем [[2010]] çулта ([https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm *]) ||Çынсем [[2002]] çулта ([http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 *] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111010063451/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 |date=2011-10-10 }})
|-
|[[Карачайсем]]|| 194 324 (41,0 %) || 169 198 (38,5 %)
|-
|[[Вырăссем]]|| 150 025 (31,6 %) || 147 878 (33,6 %)
|-
|[[Черкессем]]|| 56 466 (11,9 %) || 49 591 (11,3 %)
|-
|[[Абазинсем]]|| 36 919 (7,8 %) || 32 346 (7,4 %)
|-
|[[Нухайсем]]|| 15 654 (3,3 %) || 14 873 (3,4 %)
|-
|[[Осетинсем]]|| 3142 || 3333
|-
|[[Эрменсем]]||  2737 || 3197
|-
|[[Украинсем]]||  1990 || 3331
|-
|[[Тутарсем]]||  1696 || 2021
|-
|[[Грексем]]|| 1276 || 1349
|-
| Çынсем çырман вĕсен нацилĕх| 3499 || 88
|-
|<small>  Çынсем 1000 ытла йышĕпе кăтартнă</small>
|}

2020 çулхи Халăх çырăвĕпе юлашкинчен КЧР малалла хăлăхсем пурăнаççĕ (1% каярах нацилĕхсем урăхсем патне сноскăра пăхăр)<ref>[https://26.rosstat.gov.ru/storage/mediabank/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B0%201.%20%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D0%B8%20%D0%BC%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BF%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%BC%20%D0%BE%D0%BA%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%B0%D0%BC%20%D0%9A%D0%A7%D0%A0(1).xlsx Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. Том 5. Национальный состав и владение языками. Таблица 1. Национальный состав населения по городским и муниципальным округам КЧР]</ref>
{| class='standard'
|-
! Халăх || Йыш, çын || %
|-
|Карачайсем || align=right |  205 608 || align=right | 43,76 %
|-
|Вырăссем || align=right |  127 643 || align=right | 27,17 %
|-
|Черкессем || align=right |  58 867 || align=right | 12,53 %
|-
|Абазинсем || align=right |  37 695 || align=right | 8,02 %
|-
|Нухайсем || align=right |  17 379 || align=right | 3,70 %
|-
| Ыттисем<ref>'''Абхазсем''' (196), '''Аварсем''' (227), '''Агулсем''' (13), '''Адыгейсем''' (120), '''Азербайджансем''' (733), '''Арапсем''' (19), '''Эрменсем''' (1735), '''Ассириецсем''' (8), '''Афганецсем ''' (5), '''Балкарсем''' (985), '''Пушкăртсем''' (69), '''Беларуссем''' (172), '''Пăлхарсем''' (34), '''Бурятсем''' (8), '''Хункăрсем ''' (1), '''Вьетнамсем''' (2), '''Гагаузсем ''' (1), '''Грексем ''' (710), '''Грузинсем ''' (276), '''Даргинсем ''' (329), '''Долгансем ''' (1), '''Дунгансем''' (6), '''Еврейсем''' (30), '''Езидсем ''' (3), '''Ингушсем ''' (93), '''Кабардинсем''' (526), '''Казахсем ''' (134), '''Калмăксем ''' (54), '''Каракалпаксем ''' (10), '''Карелсем ''' (1), '''Кăркăссем''' (17), '''Китайсем''' (1), '''Комисем ''' (2), '''Коми-пермяксем ''' (11), '''Корейсем''' (12), '''Крым тутарĕсем ''' (4), '''Кубасем''' (1), '''Кумыксем''' (314), '''Курдсем''' (35), '''Лаксем''' (110), '''Латышсем''' (7), '''Лезгинсем''' (307), '''Литвасем''' (10), '''Марисем''' (15), '''Молдавансем ''' (40), '''Мăртвăсем''' (11), '''Нимĕçсем ''' (85), '''Осетинсем ''' (2519), '''Памирсем''' (2), '''Перссем''' (24), '''Поляксем''' (16), '''Румынсем''' (2), '''Русинсем''' (1), '''Рутулсем''' (15), '''Сербсем''' (4), '''Сойотсем ''' (1), '''Табасаранецсем''' (177), '''Таджиксем ''' (188), '''Талышсем ''' (10), '''Тутарсем''' (931), '''Тывасем ''' (3), '''Турккăсем ''' (780), '''Туркменсем ''' (699), '''Удмуртсем''' (16), '''Узбексем''' (428), '''Уйгурсем ''' (1), '''Украинсем''' (798), '''Финнсем ''' (1), '''Хакассем''' (2), '''Цахурсем ''' (1), '''Чикансем ''' (572), '''Чеченсем ''' (423), '''Чăвашсем ''' (27), '''Эстонсем ''' (10), '''Сахасем''' (1), '''Урăхлă хуравсем наци тăнисемпе çыранакан çынсем''' (317), '''Наци тани çук''' (857)</ref> || align=right |  27 175 || align=right | 5,78 %
|-
| Юлашкинчен|| align=right |  469 865 || align=right | 100,00 %
|}

== Пурăнан вырăнсем ==
{{Main|Карачай-Черкесин пурăнан вырăнĕсем}}
; Пурăнан вырăнсем 5 пин ытлă халăх йышĕпе
{{Col-begin}}
{{Col-break|width=33%}}
{|class='wide'
|-
| [[Черкесск]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳкни}}112 789<ref name = 'haloh2023'>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240409124047/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx |date=2024-04-09 }}</ref>
|-
| [[Усть-Джегута]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳсни}}31 357<ref name = 'haloh2023'/>
|-
| [[Карачаевск]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳкни}}23 728<ref name = 'haloh2023'/>
|-
| [[Зеленчукская]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳсни}}20 009<ref name = 'haloh2020'>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более]</ref>
|-
| [[Учкекен]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳкни}}15 702<ref name = 'haloh2023'/>
|-
| [[Сторожевая (Карачай-Черкеси)|Сторожевая]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳсни}}10 315<ref name = 'haloh2020'/>
|}
{{Col-break|width=33%}}
{|class='wide'
|-
| [[Псыж]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳсни}}8968<ref name = 'haloh2023'/>
|-
| [[Теберда]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳкни}}8978<ref name = 'haloh2023'/>
|-
| [[Преградная (станица)|Преградная]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳсни}}7553<ref name = 'haloh2020'/>
|-
| [[Терезе]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳкни}}6516<ref name = 'haloh2023'/>
|-
| [[Кардоникская]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳсни}}7594<ref name = 'haloh2023'/>
|-
| [[Хабез]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳсни}}6632<ref name = 'haloh2023'/>
|}
{{Col-break|width=33%}}
{|class='wide'
|-
| [[Курджиново]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳсни}}6013<ref name = 'haloh2020'/>
|-
| [[Первомайское (Карачай-Черкеси)|Первомайское]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳкни}}6444<ref name = 'haloh2023'/>
|-
| [[Чапаевское (Карачай-Черкеси)|Чапаевское]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳсни}}5483<ref name = 'haloh2023'/>
|-
| [[Али-Бердуковский]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳкни}}5418<ref name = 'haloh2023'/>
|-
| [[Кумыш (Карачай-Черкеси)|Кумыш]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳсни}}5127<ref name = 'haloh2023'/>
|-
| [[Медногорский]] || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ӳкни}}5549<ref name = 'haloh2023'/>
|}
{{Col-end}}


== Администрациллĕ пайлану ==
[[File:Административно-территориальное_деление_КЧР.png|250px|thumb|right|Карачай-Черкесин районĕсен картти]]
Карачай-Черкесире 10 муниципаллă район пур тата 2 республика пĕлтерĕшпе хула пур<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802054682 |title=Саккун «Об административно-территориальном устройстве Карачаево-Черкесской Республики» |access-date=2017-06-02 |archive-date=2015-05-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150531165440/http://docs.cntd.ru/document/802054682 |deadlink=no }}</ref>.
**Черкесск хула тăрăхĕ - [[Черкесск]] [[Хула|хули]]
**Карачаевск хула тăрăхĕ - [[Карачаевск]] хули

*[[Абазин районĕ]] - [[Инжич-Чукун]] [[Аул|аулĕ]]
*[[Адыге-Хабль районĕ]] - [[Адыге-Хабль]] аулĕ
*[[Зеленчукская районĕ]] - [[Зеленчукская]] [[Станица|станици]]
*[[Карачаевск районĕ]] - [[Карачаевск]] хули
*[[Кубаньçум районĕ]] - [[Кавказский (Карачай-Черкеси)|Кавказский]] [[Паççулкă|посёлокĕ]]
*[[Кĕçĕн-Карачай районĕ]] - [[Учкекен]] [[Ял|ялĕ]]
*[[Нухай районĕ (Карачай-Черкеси)|Нухай районĕ]] - [[Эркен-Шахар]] пасёлокĕ
*[[Уруп районĕ]] - [[Преградная (станица)|Преградная]] станици
*[[Усть-Джегута районĕ]] - [[Усть-Джегута]] хули
*[[Хабез районĕ]] - [[Хабез]] аулĕ

== Экономика ==
Карачай-Черкеси — промышленоç та ял-хуçалăх республики. Унăн территорие 2 енсенче пайлама пултарма. Çурçĕрте [[Хими промышленоçĕ|хими промышленоçĕ]], машина туни, çемçе промышленоç пур. Кăнтăрта йывăç ĕçлени те выльăх-чĕрлĕх ĕçлени.

Регионшăн пысăк пĕлтерӳ ку [[туризм]], [[альпинизм]] (республикăн кăнтăрĕ) те курорт ĕçлени ([[курорт]]сем [[Домбай (паççулкă)|Домбай]], [[Архыз]], [[Теберда]] та ыттисем).

[[Ӳкерчĕк:Peach Orchards in Ararat Valley.JPG|220px|thumb|Персик]]
[[Ӳкерчĕк:Pyrus communis from Crimea.jpg|220px|thumb|Груша]]
[[Ӳкерчĕк:Haydar Koyunun Gecim Kaynaklarindan Biri Olan Visne.JPG|220px|thumb|Черешня]]

== Вĕренӳ ==
Карачай-Черкесире икĕ аслă вĕренӳ заведенийĕ пур: [[Карачай-Черкес патшалăх университечĕ]] [[Карачаевск]]ре те [[Çурçĕр-Кавказ патшалăх академийĕ]] [[Черкесск]]ре. Татах та, ытти Раççей регионĕсен АВЗ-н филиалĕсем пур<ref>{{Cite web |url=http://www.kchr.ru/left_menu/social_sphere/education/education3/ |title=Официальный сайт Главы и Правительства Карачаево-Черкесской Республики. Высшее профессиональное образование |access-date=2018-07-03 |archive-date=2018-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180704034539/http://www.kchr.ru/left_menu/social_sphere/education/education3/ |deadlink=no }}</ref>.

== Политика тытăмĕ ==
Саккун тăвакан влаçĕн органĕ — [[Карачай-Черкес Республикин Халăх пухăвĕ (Парламент)|Халăх пухăвĕ (Парламент)]], вăл пĕтĕм тивĕç-ирĕкпе суйланă. Кашни 5 çул 50 çынсем суйлаççĕ.

Ĕç тăвакан влаçĕн органĕ — Правительство. Ун тытăмĕнче Правительство Председателĕ, унăн 1-мĕш çумĕ, министрсем. Правительство Председателне Республика Пуçлăхĕ лартать Халăх Пухăвĕпе<ref>{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/802053233 |title=Закон Карачаево-Черкесской Республики от 06.01.1998 № 371-XXII (ред. от 16.03.2018) «О Правительстве Карачаево-Черкесской Республики» |access-date=2019-07-19 |archive-date=2019-07-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190719125631/http://docs.cntd.ru/document/802053233 |deadlink=no }}</ref>.

Ĕç тăвакан влаçĕн пĕр çынлă органĕ — [[Карачай-Черкес Республикин Пуçлăхĕ]].

== Çăвăн пекех пăхăр ==
*[[Карачайсем]]
*[[Кабардин-Балкар Республики]]
*[[Балкарсем]]

== Асăрхавсем ==
{{Асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://kchr.ru КЧР Пуçлăхĕн тата Правительствин официаллă сайчĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210428164208/http://kchr.ru/ |date=2021-04-28 }}
* [https://parlament09.ru КЧР Халăх Канашĕн (Парламенчĕн) официаллă сайчĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220604010828/https://parlament09.ru/ |date=2022-06-04 }}
* [http://karachaycherkessia.news-city.info/docs/ КЧР Саккунлăхĕ]
* {{cite web |title = КЧР «Вся Россия» справочник-каталогĕнче |url = http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=9 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20101231010411/http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=9 |archivedate = 2010-12-31 |deadlink = yes }}
* {{cite web |title = Справочник почтовых индексов / кодов ОКАТО / налоговых инспекций ФНС / адресов |url = http://www.gosspravka.ru/09/000000.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120504212158/http://www.gosspravka.ru/09/000000.html |archivedate = 2012-05-04 |deadlink = yes }}

{{Карачай-Черкес Республики}}
{{Çурçĕр Кавказ федераци тăрăхĕ}}
{{РФ субъекчĕсем}}

[[Категори:Карачай-Черкеси]][[Категори:Раççей Федерацин субъекчĕсем]][[Категори:Администрациллĕ виçесем, алфавитпа]][[Категори:Çурçĕр-Кавказ федераци тăрăхĕ]]