Кустантин страницӑн кодне пӑхни

[[Ӳкерчĕк:Byzantine Constantinople.png|thumb|300px|Кустантин висанти тапхăрĕнче<ref>[http://www.unc.edu/awmc/downloads/connorConstLblMed.jpg Тĕплĕ карттă] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070311012145/http://www.unc.edu/awmc/downloads/connorConstLblMed.jpg |date=2007-03-11 }}</ref>]]
'''Кустантин'''<ref>[http://chuvash.org/lib/haylav/pay/2412.1.html#sakay3 Юхма Мишши, «Атăл шывĕ юха тăрать»]</ref> ({{lang-el|Κωνσταντινούπολις}}, ''Константину́полис'', е {{lang-el2|ἡ Πόλις}} — «Хула»; {{lang-la|Constantinopolis}}, {{lang-ota|قسطنطينيه}}, ''К̣уст̣ант̣ӣниййе'', {{lang-tr|Konstantinopolis}}) — [[330]]—[[395]] çулсенче [[Рим империйĕ|Рим империн]], [[395]]—[[1204]] çулсенче [[Висанти империйĕ|Висанти, е Хĕвелтухăç Рим империн]], [[1261]]—[[1453]] çулсенче [[Латин империйĕ|Латин империн]], [[1453]]—[[1922]] çулсенче [[Осман империйĕ|Осман империн]] тĕп хули.

Европăпа Азин чиккинчи, [[Ылтăн Мăйрака (Истампул)|Ылтăн Мăйракапа]] [[Мрамор тинĕсĕ]] хушшинчи стратегиллĕ кĕпер патĕнчи Висанти Кустантинĕ христиансен империн тĕп хули — Авалхи Римпа Авалхи Грецин тĕпкĕчĕ. Вăтам ĕмĕрсенче Кустантин Европăн чи пысăк та чи пуян хули, «Хуласен Патши» (''Vasileuousa Polis'') шутланнă. Кустантин [[Кустантин патриархачĕ]]н астулĕ пулнă, халĕ те пулать, православии чиркĕвĕсем хушшинче «чи хисепли» шутланать.

Хула ячĕсем — [[Висанти]] ({{lang-el|Βυζάντιον}}), Çĕнĕ Рим ({{lang-el|Νέα Ῥώμη}}, {{lang-la|Nova Roma}}) (патриархăн титулĕ шутне кĕрет), Константинополь, Царьград (славянсен) тата Истампул. «Константинополь» ячĕ хальхи грек чĕлхинче сыхланса юлнă, «Цариград» — кăнтăр славянсен чĕлхисенче.

Официаллă [[Истампул]] ята [[1930]] çулта [[Ататюрк Мустафа Кемаль|Ататюрк]] реформисене ирттернĕ тапхăрта куçарнă.

== Кун-çулĕ ==

=== Аслă Кустантин (306—337) ===
[[Ӳкерчĕк:Meister der Predigten des Mönchs Johannes Kokkinobaphos 002.jpg|180px|thumb|left|Таса Апостолсен чиркĕвĕ]]
[[Ӳкерчĕк:Constantine_I_Hagia_Sophia.jpg|180px|thumb|Аслă Кустантин Хулана Христоса парнелет (мозаика)]]
[[324]] çулта, хăйсем хушшинчи вăрçăсенче çĕнтерсен, [[Рим императорĕсем|Роман империн императорĕ]] [[Аслă Кустантин]] пирĕн эрăччен VII ĕмĕртенпе грек колонийĕ пулнă [[Висанти]] хулинче питĕ калăпăшлă çурт-йĕр тума тытăнать — [[Ахмеди лапамĕ#Ипподром|ипподрома]] тепĕр хутчен хăпартать, çĕнĕ керменсем çĕкленеççĕ, мăнă [[Апостолсен чиркĕвĕ|Апостолсен чиркĕвне]], [[Хула хӳмисем (Кустантин)|карман хӳмисене]] тăваççĕ, империн мĕнпур кĕтесĕнчен ӳнер ĕçесене тиесе килеççĕ. Хулари халăх йышĕ европа тата ази провинцисенчен куçса килнĕ çынсен шучĕпе темиçе хутчен ӳсет.

[[330]] çулхи [[çу, 11|çăвăн 11-мĕшĕнче]] [[Аслă Кустантин|Константин]] официаллă [[Рим империйĕ|Рим империн]] тĕп хулине [[Босфор]] çинчи хулана куçарать те ăна '''Çĕнĕ Рим''' е '''Кустантин'''ят парать.

Малашне хула питĕ хăвăрт ӳсет, аталанать те тепĕр çур ĕмĕртен, [[Феодосий I Аслă|Феодосий]] император чухне, çĕнĕрен [[Хула хӳмисем (Кустантин)|хула хӳмисене]] хăпартаççĕ. Паянкуна та упранса юлнă çĕнĕ хӳмесем çичĕ сăрта — Римри чухлех — картланă.

[[Аслă I Феодосий|Феодосий]] [[395]] çулта вилсен, [[Рим империйĕ]] тĕплĕнех [[Анăç Рим империйĕ|Анăç Рим империпе]] [[Висанти империйĕ|Тухăç Рим империне]] пайланать. Анăç Рим империйĕ аркансан (476) Тухăç империне малашне те анăç терминологипе [[Висанти империйĕ]] е ахаллех Висанти, унта пурăнакансене — ромейсем тенĕ.

=== Юстиниан хули (527—565) ===

[[Юстиниан I|Юстиниан]] император тапхăрĕнче ([[527]]—[[565]] çулсем) Кустантин хули «ылтăн ĕмĕре» кĕрет. Тепĕр пиллĕк çултан, [[532]] çулта хулара пысăк [[Ника (пăлхав)|«Ника» пăлхавĕ]] хыпса тухать — хулана самаях арканать, [[Софи соборĕ (Кустантин)|Таса Софи соборĕ]] çулăмра пĕтет.

Пăлхава хаяррăн путарсан [[Аслă Юстиниан|Юстиниан]], чи паллă архитекторсене чĕнсе çĕнĕрен тĕп хулана туса лартать. Çĕнĕ çуртсене, храмсене тата керменсен, тĕп урамсене колоннадăсемпе капăрлатаççĕ. Уйрăмах [[Софи соборĕ (Кустантин)|Таса Софи соборне]] тăрăшса хăпартаççĕ, вăл  христиансен тĕнчинче чи пысăк храм пулса тăрать, пин çул ытла — [[Рим]]ра [[Таса Петĕр соборĕ|Таса Петĕр соборне]] тăвичченех селĕмми шутланать.

Хула хăвăрт ӳссе ун чухнехи тĕнчере малтан ĕçлĕх центрĕ, каярах чи пысăк хулине çитет. Ăна ахаль «Хула» теме тытăнаççĕ. Пĕрремĕш хут «{{unicode|İstanbul}}» ({{ПТФА|isˈtanbul}} — иста́нбул, вырăнти пуплевпе {{ПТФА|ɯsˈtambul}} — ыста́мбул) турккă топонимĕ [[Арап чĕлхи|арап]], кайран [[X ĕмĕр]]ти тĕрĕк çăлкуçĕсенчи {{lang-el|εἰς τὴν Πόλιν}}, «ис тин пόлин» — «хулана» е «хула патне» пĕлтерет — вăл Константинополь грек ятне кăштах палăртать темелле.

=== Хупăрлавсем, ӳкни (565—856) ===
[[Ӳкерчĕк:Walls of Constantinople.JPG|180px|thumb|left|Кустантин хӳмисем]]
[[Лев III Исавр|Лев Исавр]] император [[717]]—[[741]]çулсене тăрăмра чухне [[IX ĕмĕр]]ĕн варрине çити пынă [[Турăшпа кĕрешни|турăшпа кĕрешесси]] тапранать, нумай фрескăпа [[мозаика|мозаикăна]] пĕтернĕ.

[[666]]—[[950]] çулсен тапхăрĕнче хулана темиçе хутчен те арапсем тата руссем хупăрлаççĕ.

== Македонисемпе Комнинсем чухнехи çĕкленĕвĕ ==
[[Комнинсем|Комнинсен]] ăрăвĕн ([[1081]]—[[1185]]) тапхăрĕнче Кустантин каллех юлашки хут — Юстиниан тата Македон ăрăвĕн тапхăрĕнчи пекех мар — паллах, чĕрĕлет. Хула центрĕ анăçалла, хула хӳмисем патнелле, хальхи [[Фатих]] тата [[Зейрек]] районĕсене, куçать. Çĕнĕ чиркӳсене тата çĕнĕ император керменне ([[Влахернский дворец]]) хăпартаççĕ.

XI тата XII çĕрçуллăхсенче генуйсемпе венецисем суту-илӳ гегемонине илеççĕ те [[Галата|Галатăра]] вырнаçаççĕ.

== Ӳкĕмĕ ==
[[Ӳкерчĕк:Eugène Ferdinand Victor Delacroix 012.jpg|thumb|left|200px|Хĕрес хӳтĕлевçисем Кустантинра. [[Эжен Делакруа]] ӳкерчĕкĕ.]]
{{main|Тăваттăмĕш хĕрес харçи|Кустантин ӳкĕмĕ}}
[[1204]] çулхи [[ака, 13|акан 13-мĕшĕнче]] Кустантина [[Тăваттăмĕш хĕрес харçи]]не хутшăннă рыцăрьсем ярса илеççĕ, вĕсем ăна çунтарса яраççĕ те пĕтĕмпех тустараççĕ. Хула хĕрес хӳтĕлевçисен [[Латин империйĕ|Латин империн]] тĕп хули пулса тăрать, кунта вара  экономикăра венецисем ертсе пыма тытăнаççĕ. [[1261]] çулхи ута уйăхĕнче висантисем,  генуйсен пулăшăвĕпе, хулана каялла тавăраççĕ те влаçа [[Палеологсем|Палеологсен]] висанти ăрăвне параççĕ.

[[XIV ĕмĕр]]ĕн варрине çитиччен Кустантин суту-илӳн пысăк центрĕ шутланнă, анчах та вăхăт иртнĕçем пушăланса пырать, хулари паллă вырăнсене [[Галата#Генуй тапхăрĕ|венецисемпе генуйсем]] çĕнтерсе илеççĕ. XIV ĕмĕрĕн вĕçĕнчен пусласа Кустантина темиçе хутчен те осман турккисем туртса илесшĕн тапăçнă. [[Мехмед II|Вăрçакан Мехмед]] султан [[1452]] çулта [[Румелихисар|Румель карманне]] туса лартсан хулан шăпи тухать:  [[1453]] çулхи [[çу, 29|çăвăн 29-мĕшĕнче]] чылай хушă хупăрланă хыççăн [[Кустантин ӳкĕмĕ|хула хапхине уçать]]<ref>[https://web.archive.org/web/20090728084600/http://www.expert.ru/printissues/expert/2009/29/vspyska_plamya_uzhasnuy_zvuk?esr=2]. [[Мехмед II|Мехмеда Вăрçаканăн]] ун чухне çав самантри тĕнчере чи хăватлă хĕçпăшал —  1452 çулта  венгр хĕçпăшалçи [[Урбан (инженер)|Урбан]] туса панă «[[Базилика (тупă)|Базилики]]» [[бомбарда|бомбардисем]] пулнă. Урбанăн «[[Базилика (тупă)|Базилика]]» бомбардин кĕпçин тăршшĕ 8 — 12 метр, калибрĕ 73 — 90 сантиметр пулнă, 500 килограм йывăрăш йĕтресене пенĕ.</ref>.

Кустантин тепĕр вăйлă патшалăхăн — [[Осман империйĕ|Осман империн]] — тĕп хули пулса тăрать.

== Этеплĕх ==
=== Архитектура ===
{{Анлă курăм|Philipp Ferdinand von Gudenus Panorama of Constantinople.jpg|2556px|Кустантин анлă курăмĕ, [[Швеци|швед]] элчĕлĕхĕн çурчĕ çинчен ӳкернĕ ([[1840]]).}}

== Ӳкерчĕк пухăмĕ ==
<center>
<gallery>
Ӳкерчĕк:Schedel konstantinopel.jpg
Ӳкерчĕк:Constantinople mediaeval map.jpg
Ӳкерчĕк:Theodosius colum, Istanbul.jpg
Ӳкерчĕк:Istanbull - palasset - 13.jpg
Ӳкерчĕк:Hagia_Sophia_Imperial_Gate_mosaic_2.jpg
Ӳкерчĕк:Comnenus_mosaics_Hagia_Sophia.jpg
Ӳкерчĕк:Hagia Eirene inside.jpg
Ӳкерчĕк:Pilgrims in Constantinople BnF Fr2810 fol144.jpg
Ӳкерчĕк:Constantinopolis coin.jpg
Ӳкерчĕк:Hagia Eirene.jpg
</gallery>
</center>

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://byzantion.ru/basileuosa/basileuosa.html Кустантин — Империн тĕп хули]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ru}}

{{stub}}
{{Полхар православи чиркĕвĕн епархисем}}
{{Гардарики}}

{{Навигаци
|Викивулавăш=Висанти историйĕ (Дука)|Кустантина хупăрласа илни
|Викиампар=Constantinople|Кустантин
}}

[[Категори:Истампул|*]]
[[Категори:Христиансен таса хулисем]]
[[Категори:Кустантин]]
[[Категори:Висанти империйĕ|*]]
[[Категори:Европа историйĕ]]
[[Категори:Çывăх Тухăç историйĕ]]