Париж страницӑн кодне пӑхни

{{Хула çинчен|Париж<br>{{lang-fr|Paris}}|[[Ӳкерчĕк:Grandes_Armes_de_Paris.svg|150px]]|[[Франци]]|[[Иль-де-Франс]]|пирĕн эрăчченхи 3-мĕш ĕмĕр|пирĕн эрăчченхи 52-мĕш çул|7=2.138.551|8=2020|9=105|10=48°52′00″ ç. ш.|11=2°19′59″ х.т.д.|Хула пуçлăхĕ=Анн Идальго}}

'''Париж''' ({{lang-fr|Paris}} {{Audio-IPA|Paris1.ogg|[paˈʁi]}}) — [[Франци]]н тĕп хули, Иль-де-Франс регионăн административлă центрĕ. Франци политикин, хуçалăхĕн, этеплĕхĕ-культурин центрĕ. 

[[Ӳкерчĕк:Eiffel1991.jpg|thumb|[[Эйфел турулĕ|Эйфель башни]] — Парижăн чи паллă символĕ]]

[[Сена (юханшыв)|Сена]] [[юханшыв]] хĕрринче ларать. Халăх йышĕ — 2,1 млн çын (2020); [[Европа Пĕрлешĕвĕ|Европа пĕрлешĕвĕнчи]] хуласен рейтингĕнче пысăкăшĕпе 5-мĕш вырăнта тăрать<ref>https://populationstat.com/france/paris</ref>. 

Париж  тата тĕнче шайĕнче питĕ паллă хула— кунта [[ЮНЕСКО]], [[ОЭСР]] тата [[Тĕнче сутă-илу палатти|Тĕнче сутă-илу палатин]] [[штаб-хваттер]]ĕсем вырнаçнă.

== Тавралăхĕ ==
Париж Сена юханшыв хĕрринче, [[Ла-Манш]] [[Тинĕс пырĕ|тинĕс пырĕнчен]] 145 км аякрах, Париж айлăмĕ вырăнĕнче, тинĕс шайĕнчен 65 м çӳллĕрех вырнаçнă. Хулан лаптăкĕ — 105,40 км²; çурçĕртен кăнтăралла — 9,5 км, анатран тухăçалла — 18 км тăршшĕ. Парижа икĕ сехет хушшинче пĕтĕмпех утса тухма пулать.  

[[Ӳкерчĕк:Paris, Seine -- 2014 -- 1321.jpg|thumb|left|Сена юханшыв]]

Хулан хальхи чиккисене 1860 çулта палăртнă. Париж хулин шутне анăçалла вырнаçнă [[Булон вăрманĕ]] тата тухăç енчи [[Венсен вăрманĕ]] те кĕрет. 

Нумай вăхăт хушши Париж [[меридиан|меридианне]] франци карттисем çинче нуль меридианĕ пек палăртнă. Париж меридианĕн йĕрне палăртакан медальонсене халĕ те чуллă çул, тротуар тата çуртсем çинче тупма пулать. Хулан географи координачĕсем: 48°50′ çурçĕр анлăхĕ тата 2°20′хĕвелтухăç вăрăмлăхĕ<ref>https://dateandtime.info/ru/citycoordinates.php?id=2988507</ref>.

=== Климачĕ ===
Париж [[вăтам климат]] ярăмĕнче вырнаçнă. Çулталăкри вăтам температура 10,9 °C (танлаштармалăх, Мускавра çак хисеп +5,8 °C танлашать), çулталăкри вăтам нӳрĕклĕх — 600 мм<ref>https://www.paris.fr/</ref>. Парижăн микроклимачĕ Иль-де-Франс регионтинчен кăшт ылмашса тăрать: хулан тăвăрлăхне тата сывлăш тасамарлăхне пула сывлăш температури унта 2 °C çӳллĕрех; сывлăш нӳрĕкрех, кăнтăрла çутăлăхĕ сахалтарах, каçĕсем вара çутăрах.

Хулари чи шăрăх уйăх — утă (июль) — вăтам температури 19,0 °C, чи сивви — кăрлач (январь) —вăтам температури 3,1 °C. Çу уйăхĕ — чи çумăрли, вăтамран 64 мм; чи сахалли — нарăс уйăхĕнче, вăтамран 43,7 мм<ref>https://ru.climate-data.org/европа/франция/иль-де-франс/париж-44/</ref>.

Метеосăнав историйĕнче палăрăнса юлнă чи шăрăх кун — 2019 çулхи утă уйăхĕн 25-мĕшĕ: ун чухне термометрсем +42,6 °C таран хăпарнă.

{| class="wikitable" style="font-size:90%;width:100%;border:0px;text-align:center;line-height:120%;"
! style="background: #99CCCC; color: #000080" height="17" |Уйăх
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Кăрлач
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Нарăс
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Пуш
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Ака
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Çу
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Çĕртме
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Утă
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Çурла
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Авăн
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Юпа
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Чӳк
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Раштав
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Çул
|-
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" |Вăтам çӳлли °C
| style="background: #DDDDDD; color:#000000;" | 7
| style="background: #DDDDDD; color:#000000;" | 9
| style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 13
| style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 16
| style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 20
| style="background: #FF8000; color:#000000;" | 23
| style="background: #FF8000; color:#000000;" | 24
| style="background: #FF8000; color:#000000;" | 25
| style="background: #FF8000; color:#000000;" | 21
| style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 15
| style="background: #FFFFCC; color:#000000;" | 9
| style="background: #FFFFCC; color:#000000;" | 8
| style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 15
|-
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" height="16;" |Вăтам аялти °C
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 4
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 4
| style="background: #FFFFCC; color: black;" | 6
| style="background: #DDDDCC; color: black;" | 9
| style="background: #FFFF99; color: black;" | 12
| style="background: #FFCC66; color: black;" | 15
| style="background: #FFCC66; color: black;" | 16
| style="background: #FFFF99; color: black;" | 16
| style="background: #FFFF99; color: black;" | 12
| style="background: #FFFFCC; color: black;" | 8
| style="background: #DDDDDD; color: black;" | 4
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 4
| style="background: #DDDDDD; color: black;" | 7
|-
| colspan="14" style="text-align:center;font-size:90%;"|''Çăлкуçĕ: [http://weather.msn.com/monthly_averages.aspx?&wealocations=wc%3aFRXX0076&setunit=C MSN Weather] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080624034116/http://weather.msn.com/monthly_averages.aspx?&wealocations=wc%3AFRXX0076&setunit=C |date=2008-06-24 }}''
|}
 
== Халăхĕ ==
=== Демографи хыпарĕсем ===
[[Антика|Аваллăхра]], [[вăтам ĕмĕрсем|вăтам ĕмĕрсенче]] вĕçĕ-хĕррисĕр вăрçăсене, мур амакне тата выçлăха пула пурăнакансен йышĕ чылаях ӳкет. Тĕслĕхрен, 1832 çулхи [[холера]] эпидеми инкекĕнче 20 000 яхăн çын çĕре кĕрет.

XIX ĕмĕрти [[индустриализаци]] тапхăрĕнче этем йышĕ питĕ хăвăрт ӳсет. 1921 çулта йыш 3 миллиона çитет, çак цифра халиччен Парижăн историйĕнче чи пысăкки шутланать. Халĕ Парижра икĕ миллионран кăшт ытларах çын пурăнать. [[Пĕрлешнĕ Нацисен Организацийĕ|ООН]] пĕлтернĕ тăрăх, Париж агломерацийĕнче çын шучĕ пĕтĕмпе 11, 056 млна çитет<ref>https://populationstat.com/france/paris</ref>.
<div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours">
'''Париж<br />халăхĕн улшăнăвĕ<br />'''
{| cellpadding=2 style="background:transparent;"
|-
| [[1150]]
| align="right" |
| 50 000
|-
| [[1200]]
| align="right" |
| 120 000
|-
| [[1328]]
| align="right" |
| 200 000
|-
| [[1365]]
| align="right" |
| 275 000
|-
| [[1422]]
| align="right" |
| 100 000
|-
| [[1500]]
| align="right" |
| 150 000
|-
| [[1565]]
| align="right" |
| 294 000
|-
| [[1590]]
| align="right" |
| 300 000
|-
| [[1637]]
| align="right" |
| 415 000
|-
| [[1680]]
| align="right" |
| 515 000
|-
| [[1750]]
| align="right" |
| 576 000
|-
| [[1789]]
| align="right" |
| 650 000
|-
| [[1801]]
| align="right" |
| 547 800
|-
| [[1810]]
| align="right" |
| 714 600
|-
| [[1851]]
| align="right" |
| 1 053 000
|-
| [[1872]]
| align="right" |
| 1 851 702<ref>1856 — 1861 çç. Парис çумне таврари çывăх пурăну вырăнĕсене хушнă, çакна пула тĕп хулан çын йышĕ тӳрех çур миллиона ӳснĕ</ref>
|-
| [[1881]]
| align="right" |
| 2 240 000
|-
| [[1901]]
| align="right" |
| 2 714 000
|-
| [[1926]]
| align="right" |
| 2 871 000
|-
| [[1954]]
| align="right" |
| 2 850 000
|-
| [[1975]]
| align="right" |
| 2 300 000
|-
| [[1999]]
| align="right" |
| 2 125 000
|-
| [[2007]]
| align="right" |
| 2 143 000
|}[http://cassini.ehess.fr/cassini/fr/html/6_index.htm Des villages Cassini]
</div>

Франци тĕп хулин территорийĕ çинче [[Иль-де-Франс]] регионăн 19,3 % тата çĕршывăн 3,6 % халахĕ пурăнать. Çапла вара, Париж Францин чи йышлă çĕрĕ — 20 433 çын/км² — пулать. Халăх йышлăхĕ кашни тăрăхăн уйрăлса тăрать. Халăх сайрарах пурăнакан тăрăх — [[Парисăн XII тăрăхĕ|12-мĕш]] (8 370 çын/çм²) — çак территорие [[Венсен вăрман]]ĕпе [[Парисăн I тăрăхĕ|1-мĕш]] тăрăхăн (9 228 çын/км²) çĕрĕсене кĕртнипе пулать. Чи йышли  — 40000 çын/çм²<ref>[http://www.paris.fr/portail/english/Portal.lut?page_id=8125&document_type_id=5&document_id=29896&portlet_id=18748 Халăх йышлăхĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090306220445/http://www.paris.fr/portail/english/Portal.lut?page_id=8125&document_type_id=5&document_id=29896&portlet_id=18748 |date=2009-03-06 }} {{ref-en}}</ref> ытла —  [[Парисăн XI тăрăхĕ|Парижăн 11-мĕш тăрăхĕ]].

=== Этнос йышĕ ===
1999 çулта Парижра 310 000 яхăн ют çĕр çынни пурăннă (ку хулан 14,5 % <ref>[http://www.insee.fr/fr/insee_regions/idf/rfc/docs/alapage203.pdf INSEE: Иль-де-Франс регионĕнчи ют çĕр çын калăпăшĕ, 1999] {{ref-fr}}</ref>). Пĕтĕмĕшпе илсен, иммигрантсем [[Португали]], [[Алжир|Алжир,]] [[Марокко]] çĕршывĕсенчен тата [[Европа Пĕрлĕхĕ|Европăпа]] [[Африка|Африкăран]] тухнă çынсем.  

2012 çулхи перепиçĕн официаллă хыпарĕсем пĕлтернĕ тăрăх, Париж хулинче пурăнакансенчен: 135 853 çын Европăран тухнă, 112 369 çын — Магрибран тухнă иммигрантсем, 70 852-шĕ — Кăнтăр енчи [[Африка|Африкăпа]] Египетран, 5 059-шĕ — [[Турци|Турцирен]], 91 297-шĕ — [[Ази|Азирен]], 38 858-шĕ — икĕ Америкăран, 1 365-шĕ — [[Океани|Океанирен]]<ref>https://www.insee.fr/fr/statistiques</ref>.  

=== Тĕнĕ ===
Хулан хунталакан — Парижри Таса Женевьева çветуй шутланать.

Халăхăн 80 % — [[Христос тĕнĕ|христиансем]] (вĕсенчен 75 %-ĕ хăйсене [[Католицизм|католиксем]] теççĕ; вĕсенчен чылайăшĕ —[[латтин мешехи]]ллĕ католиксем, теприсем — [[Эрменсем|эрменпе]] [[висанти]] мешехиллĕ.

== Административлă пайсем ==
[[Ӳкерчĕк:Paris arr jms-num.gif|thumb|left|Парижăн 20 тăрăхĕ]]
Хăш чухне хулана çак пайсене уйăраççĕ: Paris intra-muros (тĕплĕн куçарсан: «хӳтлĕх ăшĕнче») — Париж хули хăй, тата Grand Paris («Мăн Париж») — хулапа хулаçум пурăну вырăнĕсем, Париж [[хула агломерацийĕ|агломерацийĕ]].

Париж официаллă 20 муниципаллă тăрăх çине пайланса тăрать, вĕсене варринчен тулашнелле тата сехет сăнни куçнă май нумĕрленĕ. Кашни тăрăх тăватă квартала пайланать, кашнин хăйĕн полици уйрăмĕ пур.







== Политика ==
=== Тăванлă хуласем ===
[[Ӳкерчĕк:Hotel de Ville Paris.jpg|thumb|200px|[[Парис мэрийĕ|Париж мэрийĕ]] (Отель-де-виль)]]
'''Тăванлă хуласем'''<ref>[http://www.paris.fr/portail/accueil/Portal.lut?page_id=6587&document_type_id=5&document_id=16468&portlet_id=14974 Тăванлă хуласем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100122093109/http://www.paris.fr/portail/accueil/Portal.lut?page_id=6587 |date=2010-01-22 }}</ref>:
* {{flagicon|Italy}} [[Рим]], [[Итали]] ([[1956]]) — Парижăн пĕртен-пĕр тăванлă хули (çакăн пек лару-тăру «Париж çеç Рима тивĕçлĕ; Рим кăна Парижа тивĕç» ({{lang-fr|Seule Paris est digne de Rome; seule Rome est digne de Paris}}) кăларăшпа çыхăннă). 

Франци тĕп хули туслăхпа ĕçлĕх килĕшӳ хучĕсене çак хуласемпе ал пусса çирĕплетнĕ:
* [[1958]]: {{Япони ялавĕ}} [[Киото]]
* [[1982]]: {{Япони ялавĕ}} [[Токио]]
* [[1985]]: {{Икĕпат ялавĕ}} [[Каир]]
* [[1987]]: {{Иордани ялавĕ}} [[Амман]], {{Йемен ялавĕ}} [[Сана]], {{Германи ялавĕ}} [[Берлин]]
* [[1991]]: {{Кăнтăр Корей ялавĕ}}[[Сеул]]
* [[1992]]: {{Раççей ялавĕ}} [[Мускав]], {{Ливан ялавĕ}} [[Бейрут]]
* [[1995]]: {{Индонези ялавĕ}} [[Джакарта]]
* [[1996]]: {{АПШ ялавĕ}} [[Чикаго]], {{АПШ ялавĕ}} [[Сан-Франциско]]
* [[1997]]: {{Чили ялавĕ}} [[Сантьяго]], {{Сауд Арави ялавĕ}} [[Эр-Рияд]], {{Китай ялавĕ}} [[Пекин]], {{Чехи ялавĕ}} [[Прага]], {{Грузи ялавĕ}} [[Тбилиси]], {{Раççей ялавĕ}} [[Санкт-Петербург]]
* [[1998]]: {{Португали ялавĕ}} [[Лиссабон]], {{Болгари ялавĕ}} [[Софи]], {{Австрали ялавĕ}} [[Сидней]], {{Армени ялавĕ}} [[Ереван]]
* [[1999]]: {{Мексика ялавĕ}} [[Мехико]], {{Польша ялавĕ}} [[Варшава]], {{Аргентина ялавĕ}} [[Буэнос Айрес]]
* [[2000]]: {{АПШ ялавĕ}} [[Вашингтон (Колумби округĕ)|Вашингтон]], {{Испани ялавĕ}} [[Мадрид]], {{Греци ялавĕ}} [[Афина]]
* [[2001]]: {{Аслă Британи ялавĕ}} [[Лондон]], {{Бразили ялавĕ}} [[Порту-Алегри]]
* [[2002]]: {{Швейцари ялавĕ}} [[Женева]]
* [[2003]]: {{Алжир ялавĕ}} [[Алжир (хула)|Алжир]], {{Канада ялавĕ}} [[Квебек]]
* [[2004]] : {{Бразили ялавĕ}} [[Сан-Паулу]], {{Марокко ялавĕ}} [[Рабат]], {{Марокко ялавĕ}} [[Касабланка (Марокко)|Касабланка]], {{Тунис ялавĕ}} [[Тунис (хула)|Тунис]]
* [[2005]]: {{Дани ялавĕ}} [[Копенгаген]]
* [[2006]]: {{Канада ялавĕ}} [[Монреаль]]
* [[2007]]: {{Марокко ялавĕ}} [[Танжер]]

== Хуçалăхĕ ==

[[Ӳкерчĕк:Siege Figaro.jpg|thumb|200px|''[[Le Figaro]]'' Пичет çурчĕ.]]

== Истори ==
=== Хула никĕсне хуни ===
Хула пирĕн эрăчченхи III ĕмĕрте [[кельтсем|кельтсен]] [[паризисем|паризи йăхĕ]] йышăннă хальхи [[Сите утравĕ]]нчи [[Лютеци (Парис)|Лютеци]] пурăну вырăнĕнче никĕсленĕ. Хулан хальхи ячĕ çак йăхран сыхланса юлнă. Лютеци пирки пĕрремĕш хут пирĕн эрăччен 53-мĕш çулхи [[Юлий Цезарь]] [[Галл вăрçи|Галлипе вăрçнин]] 6-мĕш кĕнекинче çырнă.

Пирĕн эрăчченхи 52 çулта [[Авалхи Рим|Рим]] хулана тӳрех туртса  илесси ăнăçлă пулман, иккĕмĕш хут тапăнсан, паризисем Лютецие çулăма кĕртеççĕ, кĕперсене ишĕлтереççĕ. Римсем вара вĕсен утравне тĕкĕнмесĕрех, Сена сулахай çыранĕнче çĕнĕ хула туса лартаççĕ. Унта [[термсем]], [[Рим форумĕ|форум]] тата [[амфитеатр]] çĕкленĕ. [[Рим Империйĕ|Рим Империнче]] хула ытла паллах пулман.

=== Вăтам ĕмĕрсем ===
[[Ӳкерчĕк:Plan de Paris 1223 BNF07710747.png|thumb|200px|Париж планĕ, [[1223]] çул.]]
[[Римсем]] хуçаланни [[508]] çулта [[франксем]] килсе кĕнипе вĕçленет.

[[Филипп II Август]] тапхăрĕнче хулан хӳтлĕхне çирĕплетеççĕ: 1190 çулта Сенăн сылтăм çыранĕнче, 1210 çулта — сулахай енче те хула хӳтлевне хăпартаççĕ. Çав вăхăтрах Парижăн анăç тулашĕнче [[Лувр (кермен)|Лувр карманне]] туса лартаççĕ.

XI ĕмĕртен пуçласа Париж — европа çутĕçĕн, пирваях, тĕнĕн, тĕп вырăнне пулса тăрать. XIII ĕмĕрте, вĕрентӳçĕсем хушшинчи тавлашусене пула, сулахай çыранĕнче (хальхи [[Латтин кварталĕ]]) «никама пăхăнман» колледж йĕркеленет, каярах вĕсенчен паянхи [[Сорбонна]] çуралать.

XIV ĕмĕрте хулана юханшывăн сылтăм çыранĕнчен тепĕр хӳтлĕхпе хупăрлаççĕ, халĕ çак вырăнта [[Мăн Бульварсем]].

=== Çĕнĕ самана ===
[[Ӳкерчĕк:Prise de la Bastille.jpg|thumb|200px|left|[[Бастили]]е кĕрешсе илни.]][[Людовик XIV]] вăхăтĕнче патша кил вырăнĕ [[Версаль керменĕ|Версале]] куçса каять, анчах та Париж хуçалăхĕ аталанса пынă, çын йышĕ ӳснĕ май çавах Францин политика тĕп шайне алран ямасть.

[[1844]] çулта хула тавра виççĕмĕш карман хӳтлĕхне хăпартаççĕ, халĕ çав тĕлте хулан çавра ункă çулĕ выртать. Çывăх тавралăхĕнче 39 çухрăм тăршшĕллĕ çирĕплетӳ йĕрĕсене туса хунă, 16-[[форт]]лăскер, хăй вăхăтĕнче чи хăват хӳтĕлев çурт-йĕрĕ шутланнă.
[[Ӳкерчĕк:Tour Eiffel 3b40739.jpg|thumb|200px|[[Эйфел турулĕ|Эйфель башни]] 1889 çулхи [[Пур тĕнче куравĕ]] тĕлне тӳпене хăпартнă.]]
[[XIX ĕмĕр]]ĕн иккĕмĕш çурринче Парижра 21 [[Пур тĕнче куравĕ]]сенчен 5-шĕ иртет, çакă ĕнтĕ хулан этеплĕх тата политика сĕмне палăртать. 1871 çулта икĕ уйăх хушши хула [[Париж коммуни]] аллинче пулнă.

XIX ĕмĕрĕн 90-мĕш çулĕсенче тата [[XX ĕмĕр]]ĕн пĕрремĕш вунçуллăхĕнче («[[Паха тапхăр]]»), Франци хуçалăхĕн нихçан пулман пысăк аталану тапхăрĕ пулать.

[[Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи]]нче хулана нимĕç [[вермахт|вермахчĕ]] оккупацилет, çак намăс-хĕнлĕхрен хула [[1944]] çулхи çурла уйăхĕнче çеç хăтăлать.

[[1968]] çулхи çу уйăхĕнче Парисра йышлă пăтранчăксем тапранаççĕ, ку пулăм ертӳлĕхе çеç мар, пĕтĕм этем пĕрлĕхĕн менталитетне, франци çыннисен чун-чĕмлĕхне те улăштарать.

2015 çулхи чÿк уйăхĕн 15-мĕшĕнче Парижра терактсен серийĕ иртет: «Стад де Франс» стадионта, «Контуар Вольтер» кафере взрывсем тăваççĕ, темиçе ресторанта çынсен пере-пере пăрахаççĕ, «Батаклан» театрта çынсене тыткăна илеççĕ. Çак усал ĕçсене «<nowiki/>[[Ислам патшалăхĕ]]<nowiki/>» террористла ушкăн тунă.

Нумай çын Париж хулине чи романтикăллă хуласен шутне кĕртет<ref>https://www.travelandleisure.com/trip-ideas/romantic-getaways/most-romantic-cities-spa-seekers</ref>. 

[[Ӳкерчĕк:Paris Night.jpg|900px|мини|центр|Париж курăмĕ [[Монпарнас башни]] çинчен]]
== Транспорчĕ ==
[[Ӳкерчĕк:Péripherique Porte de le Muette.JPG|thumb|200px|Парижăн [[Периферик бульварĕ|ункăллă çулĕ]]]]

=== Чукун çул транспорчĕ ===

<gallery mode="packed" heights="120px" style="float:right; clear:right">
  Gare Saint-Lazare Facade.JPG|[[Сен-Лазар вокзалĕ]], ун умĕнче — метрон 14-мĕш йĕрĕ
  Métro de Paris, Iéna station, totem Val d'Osne.jpg|[[Париж метрополитенĕ]]
</gallery>

Чукун çулăн йĕрĕсем Париж вокзалĕсене Францин пур çĕрĕсемпе тата куршĕ çĕршывсемпе çыхăнтараççĕ. Хула вокзалĕсенене пĕрлĕ усă куракан çĕр çинчи транспортпа çитме пулать.
* [[Сен-Лазар вокзалĕ]] — Норманди еннелле.
* [[Çурçĕр вокзалĕ (Парис)|Çурçĕр вокзалĕ]] — çурçĕр тĕлĕ ([[TGV]]), Аслă Британи ([[Eurostar]]), Бельги тата Голланди ([[Thalys]]).
* [[Тухăç вокзалĕ (Парис)|Тухăç вокзалĕ]] — тухăç тĕлĕ, Германи, Швейцари, Австри.
* [[Лион вокзалĕ]] — Центр тата кăнтăр-хĕвелтухăç регионсем ([[TGV]]), Альп тăвĕсем, Итали.
* [[Берси вокзалĕ]] — Альп, Итали (каçхи пуйăссем).
* [[Аустерлиц вокзалĕ]] — кăнтăр-анăç тĕлĕ ([[TGV]]), Испани, Португали.
* [[Монпарнас вокзалĕ]] — Бретаньпе Францин анăçĕ ([[TGV]]).

Япала турттарма Лё Бурже вокзалĕпе ус кураççĕ.

=== Пĕрлĕхи халăх транспорчĕ ===

== Çутĕçпе ăслăлăх ==
Францин чи чаплă аслă пĕлӳ керменĕсем унăн теп хулинче вырнаçнă.

Чи паллă Париж университечĕ — [[Сорбонна]], ăна 1257 çулта [[Робер де Сорбон]] чухăн çынсене Турă пĕлуне парас тĕллевпе йĕркелесе янă<ref>[http://www.sorbonne.fr/document173.html История Сорбонны на официальном сайте] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081204051344/http://www.sorbonne.fr/document173.html |date=2008-12-04 }} {{ref-fr}}</ref>. Сорбонна питĕ хăвăрт (хăйĕн ятне университет XIV ĕмĕрте çеç тивĕçнĕ) Парижăн та, Францин та чи чаплă пĕлӳ вырăнĕ пулса тăрать. Сорбонна тавра [[Латтин кварталĕ|Латин кварталĕ]] чăмăртанать, çак ят каярах урăх хулари студентсен кварталĕсене те куçать. [[1968]] çулта Парис университетне улăштарнă та 13 ирĕклĕ аслă пĕлӳ керменĕ туса хураççĕ, вĕсенчен 5-шĕ халĕ Париж çумĕнче вырнаçаççĕ<ref>[http://www.bibliotekar.ru/rGeo/56.htm Культура и система образования]</ref>.

<gallery mode="packed" heights="120px" style="float:right; clear:right">
  Ӳкерчĕк:Sorbonne DSC09369.jpg|[[Сорбонна]]
  NezUniversiteParisDauphine.jpg|thumb|200px|[[Париж-Дофин университечĕ]]
</gallery>

Парижрах [[Франци институчĕ]] те (''Institut de France'') вырнаçнă, ун çумĕнче 5 академи, вĕсенчен чи мăнни тата чи чаплă институт шутне 1803 çулта кĕнĕ [[Франци Академийĕ]] шутланать. Франци Академийĕ [[Валентэн Конрар]] 1629 çулта йĕркеленĕ париж Литература кĕтесĕнчен çуралать. Патшалăх ăслăлăх тĕпĕн статусне Академи 1635 çулта тивĕç пулать<ref>[http://www.academie-francaise.fr/histoire/index.html Официальный сайт Французской академии] {{ref-fr}}</ref>.

Урăх чаплă пĕлӳ керменĕсен шутне [[Коллеж де Франс]], [[Политехника шкулĕ]], [[Аслă виçе-йĕрке шкулĕ]], Католици институчĕ, Ту ĕç институчĕ тата Наци тытăмлăх институчĕ кĕрет.

[[Ӳкерчĕк:Bibliothèque nationale de France, site Richelieu (salle ovale).jpg|thumb|200px|[[Францин наци вулавăшĕ|Наци вулавăшĕ]]н кивĕ çуртĕнчи çавра залĕ ]]

== Хула тăвасси ==
=== Архитектура ===

== Этеплĕх, вăхăт ирттересси ==
=== Музейсем ===
Франци патшисен пулнă кил йăвинче [[1793]] çулта уçнă [[Лувр]] музейĕнче тĕнчери паллă пухăвĕсенчен пĕри упранать. Коллекци шутĕнче аваллăхран пуçласа XIX ĕмĕрĕн вĕçне çити тапхăрне кĕрекен 30 000 экспонат.
[[Ӳкерчĕк:Cour Napoléon at night - Louvre.jpg|center|thumb|500px|Çутатнă [[Лувр пирамиди|кантăк пирамидăллă]] [[Лувр]].]]

[[Орсе музейĕ]] малтан чукун çул Орсе вокзалĕ пулнă çуртĕнче, [[Сена]] çыранĕнче вырнаçнă. Вокзал çуртне Парижпа [[Орлеан]]а çыхăнтарас тĕллевпе Виктор Лалу ĕç тăвăмĕпе [[1900]] çулта туса лартнă, анчах та 1939 çулта хупнă. 1980-мĕш çулсенче Гае Ауленте ертсе пынипе çурта çĕнетсе улăштарса çĕнĕ музей тунă. Орсе музейĕнче франци [[импрессионисăм|импрессионисчĕсен]] коллекцийĕпе паха. Вĕсемпе пĕрле кунта [[1848]] —[[ 1914]]  çç. тапхăрти ӳкерчĕксене, скульптурăсене, фотографисене тата сĕтел-пукана кăтартаççĕ.

[[Ӳкерчĕк:Paris_Musée_d'Orsay_Grande_nef_centrale_02a_Allée_des_sculptures.jpg|thumb|200px|[[Орсе музейĕ]]н ăшĕ.]]

=== Театрсем ===
[[Ӳкерчĕк:Paris, Palais Garnier's grand salon 2.jpg|thumb|200px|[[Гарнье опери]], мăн залĕ.]]
Париж опери опера ӳнерлĕх аталанăвне нумай ӳсĕм панă. Паян Парижра опера икĕ театрĕ: [[Гарнье Опери]]пе [[Бастили опери]]. 1875 çулта уçăлнă, архитектор ячĕллĕ Гарнье опери (лаптăкĕпе 11 237 м²) тĕнчипе те чи пысăкки шутланать. Çĕнни — Бастилия опери —  1989 çултанпа ĕçлет. Уçăлнăранпах унта балет тата классика опера спектаклĕсене лартаççĕ.

Чаплă [[Комеди Франсез]] 1680 çулта малтанхи [[Мольер]]ăн темиçе ушкăнлă ''Illustre Théâtre'' театăрĕнчен çуралать. Комеди Франсез сценинче [[Сара Бернар]] тата [[Жан-Луи Барро]] пеккисем вылянă. Халĕ театр куракансене классика репертуарĕпе хавхалантарать.

Варьете кăмăллакансем валли Парижра темĕн чухлĕ кабаре. Чи паллисем — [[Мулен Руж]], [[Лидо]] тата [[Латтин кварталĕ]]нчи [[Парадиз Латтин]].

=== Синематограф ===
Синематограф курăм ӳнерлĕхĕ Парижра 1895 çулхи раштавăн 28-мĕшĕнче çуралать.  «[[Люмьерсем|Люмьерсен]] синематографне»<nowiki/>[[Капуцинок бульварĕ]]нчи «Гран-кафере» пĕрремĕш хут кăтартаççĕ. Çакă тĕнче историйĕнче кăтартнă пĕрремĕш фильм пулнă. 

Çавăн пекех вулăр ''[[Франци синематеки]]''.

=== Гастрономи ===
[[Ӳкерчĕк:Café de Flore.jpg|thumb|[[Кафе де Флор]], Сен-Жермен бульварĕ.]]

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://www.paris.fr Парижăн официаллă сайчĕ]
* [http://www.abcparislive.com Эйфель мăн турулне хирĕç вырнаçнă веб-камера] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141110080002/http://www.abcparislive.com/ |date=2014-11-10 }}
* [http://www.afisha.ru/travel/france/paris/ «Афишăн» Париж тăрăх çулçӳревĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080928120647/http://www.afisha.ru/travel/france/paris/ |date=2008-09-28 }}

{{Парисри паллă вырăнсем}}
{{Европăри тĕп хуласем}}
{{-}}{{Франци регионĕсен тĕп хулисем}}

[[Категори:Парис]]
[[Категори:Франци хулисем]]