Пенза облаçĕнчи чăваш ялĕсем страницӑн кодне пӑхни

[[File:RR5514-0083R.JPG|thumb|300px|right|[[Раççей]] Банкĕ кăларнă 10 тенкĕ номиналлă асăну укçи ([[2014]]). Реверс]]
'''Пенза облаçĕнчи чăваш ялĕсем''' — Раççей Федерацийĕнчи хальхи Пенза облаçĕн территорийĕнче вырнаçнă чăваш ялĕсем.

Хальхи [[Пенза облаçĕ]]н территорийĕнче пĕр [[теçетке]] чăваш ялĕ пур темелле. Вĕсем [[Илем (юханшыв)|Илем]] шывĕн тăрăхĕнче вырнаçса лараççĕ. [[Çăрттанлă районĕ]]нче. Ытти районсенче те тахçан чăвашсем никĕслесе пĕр [[вăхăт]] чăвашсемех пурăннă ялсем тупăнма пултараççĕ. 
== Çăрттанлă районĕнчи чăваш ялĕсем ==
Район центрĕ хăй те, [[Çăрттанлă (ял)|Çăрттанлă]], историлле чăваш ялĕ шутланать. Анчах та унта [[XIX ĕмĕр]]тех [[вырăссем]] те пурăннă. Ун пекки тата тепре те пур — [[Энтрел (Пенза облаçĕ)|Энтрел]]

Ытти ялсем: [[Илюххаль]],  [[Итĕм-Кура]], [[Куккăр]],  [[Çĕн Çăрттанлă]], [[Çĕньял (Пенза облаçĕ)|Çĕньял]],  [[Пикмăрсаль]], [[Чĕрчул]], [[Элешкел]].

Унчченхи тăрăмсем пире [[Юхма Мишши]] хăйĕн статйинче ("Вуламалли" пая пăхăр) çапла çырать:
{{Цитата пуçламăшĕ}}
Илем шывĕ Катаче юхса кĕнĕ вырăнта та ĕлĕк Аслă Усияль текен пысăк чăваш ялĕ пулнă. Чăрчăм та ĕлĕк чăваш ялĕ пулнă. ... Халĕ Чăрчăмра пĕр чăваш та çук. Хальхи Могилки тата Белые Озёрки ялĕсенче те ĕлĕк чăвашсем пурăннă теççĕ.
{{Цитата вĕçĕ}}
=== Çăрттанлă районĕнчи çухалнă чăваш ялĕсем ===
[[Бедняк]] — [[Энтрел (Пенза облаçĕ)|Энтрел]] çывăхĕнче [[1920]]-мĕш çулсенче никĕсленĕ ял. Те чăвашсем, те вырăссем, те пурте пĕрле — çакă та, тĕрĕссипе паллах мар. [[1939]]-мĕш çулччен çухалнă<ref>[http://suslony.ru/Penzagebiet/neverkino.htm Çăрттанлă районĕ.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100531021748/http://www.suslony.ru/Penzagebiet/neverkino.htm |date=2010-05-31 }}</ref>.

[[Юхма Мишши]] каланине илсе кăтартрăмăр ĕнтĕ, Илем шывĕ Кадада шывне юхса кĕнĕ тĕлте [[Аслă Услиял]] текен чăваш ялĕ пулнă имĕш. Вăлах ку тăрăхри чылай тутар  ялĕнче малтан чăвашсем е чăвашсем те пурăнни пирки те калать. Çакна вăл вырăнти таврапĕлÿçĕ (Ф.Салихов) çырни çине таянса та çирĕплетет. Ку чăнах та çапла пулни ытти [[историлле çăлкуç|çăлкуçсенчен]] те паллă. Хăшпĕр тутар ялĕсенче ([[Исеккел (Пенза облаçĕ)|Исеккел]] т.ыт.те) паянхи кун та чăвашсем пурăнкан пайсем пуррине систерекен хыпарсем пур. Анчах та çакна шанчăклă çăлкуçсемпе çирĕплетес пулать.

Хăшпĕр ялсем ытти ялсемпе пĕрлешсе кайнине пула çухалнă. 
* [[Илюххаль]] Çăрттанлă шутне кĕнĕ (17.9.1975).
* [[Çĕнĕ Энтрел]] ({{lang-ru|Новая Андреевка}}) [[1859]]-мĕш çул хыççăн [[Чĕрчул]] шутне кĕнĕ. 
* [[Тукай (Пенза облаçĕ)|Тукай]] ({{lang-ru|Степановка}}) [[1877]] тата [[1911]] çулсен хушшинче Çĕньял шутне кĕнĕ.
* Адельшино (чăвашла ят пуррипе çукки паллă мар) [[Çĕньял (Пенза облаçĕ)|Çĕньял]] шутне кĕнĕ ( 17.9.1975 ). Хăшпĕр хыпарсем тăрăх, ку Адельшино нимле чăваш ялĕ те мар, чăннипе Çĕньял çумне "çыпăçтарса хунă" пысăках мар  тутар ялĕ.

== Ытти районсенчи чăвашсемпе çыхăннă ялсем ==
Городище районĕнчи [[Шнаево]] пирки акă мĕн каланă<ref>[http://inpenza.ru/gorodische/shnayevo.php ШНАЕВО Городищенского района Пензенской области.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170223174017/http://inpenza.ru/gorodische/shnayevo.php |date=2017-02-23 }}</ref><ref>Полубояров М.С. - [http://suslony.ru Авторский портал] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220412025824/http://suslony.ru/ |date=2022-04-12 }}. —  2007</ref>.
{{Цитата пуçламăшĕ}}
{{oq|ru|Русская деревня Новозабалковского сельсовета, в 4 км к северу от него. На 1.1.2004 – 28 хозяйств, 65 жителей. В 1719 году – деревня Кашнаево, Шнаево. Основана в начале XVIII веке на одноименной речке. Среди первых землевладельцев были Фокин, Ховрин, Игошкин, Калошин, Ферлюдин, Гладков, Симонов. В 1745 году здесь значится Кашнаевский (Шнаевский) винокуренный завод московского купца первой гильдии Леонтия Ивановича Смирнова. В 1864 году в Шнаево 109 дворов. По  другим  сведениям, основано до 1725 года служилыми чувашами. В 1745-м  упоминается  как  деревня Шнеево (Холмогоровы, 1891, с. 12). Гидроним Шнаево (правый приток Можаровки, бассейн Суры) впервые упоминается в писцовой  книге под 1623 годом как речка Шкняева, на которой находились старинные мордовские бортные ухожаи, в 1635 году – Шная, в 1691 году – Шняе урочище. От чувашского шнауйе – «поляна-поле». Так именовались поляны, засеянные зерном на раскорчеванных участках. В 1864-77 годах имелась церковь, работал винокуренный завод, центр волости Городищенского уезда. В 1920-е годы в селе был образован плодосовхоз «Шнаевский». Численность населения: в 1864 – 910, 1877 – 784, 1926 – 828, 1959 – 303, 1979 – 130, 1989 – 87, 1996 – 82 жителя.}}<Кĕскен куçарса ăнлантарни: Пĕрисен шучĕпе яла çав ятлă юханшыв ятне кура панă. Теприсем яла [[1725]]-мĕш çулччен [[чăвашсем]] никĕсленĕ тесе шутлаççĕ. ''Ĕшне Уйĕ'' тенинчен пулса кайнă. Ку вăл вăрмантан тасатса тунă уй-хире пĕлтернĕ.>
{{Цитата вĕçĕ}}
Кун пек чăвашсемпе çыхăннă ялсем татах та пур: Чибирлей (Кузнецк районĕ)<ref>[http://inpenza.ru/kuznetsk/chibirley.php ЧИБИРЛЕЙ (Никольское) Кузнецкого района Пензенской области.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170726011028/http://inpenza.ru/kuznetsk/chibirley.php |date=2017-07-26 }}</ref>, Мичкас (Никольски районĕ)<ref>[http://inpenza.ru/nikolsk/michkas.php МИЧКАС (Мичкасс, Рогули) Никольского района Пензенской области.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170817020200/http://inpenza.ru/nikolsk/michkas.php |date=2017-08-17 }}</ref>, Мачкасы (Шемышей районĕ)<ref>[http://inpenza.ru/shemysheyka/machkasy.php МАЧКАСЫ (Рождественское) Шемышейского района Пензенской области.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304003042/http://inpenza.ru/shemysheyka/machkasy.php |date=2016-03-04 }}</ref>.
== Паллă çынсем тата ытти харкамлăхсем ==
* [[Данилов Александр Максимович]] ([[1938]] çур.) — математик, техника ăславĕсен докторĕ ([[1998]]), профессор ([[1990]])<ref>[[Бойко Иван Иванович (Историк)|Бойко, И. И.]] Данилов Александр Максимович / И. И. Бойко // Чувашская энциклопедия. – Чебоксары, 2006. – Т. 1 : А-Е. – С. 480.</ref> <ref>Данилов Александр Максимович // Краткая чувашская региональная энциклопедия.
– Ульяновск, 2009. – Т. I : А-Л : Пензенская, Саратовская, Ульяновская
обл. – С. 121.</ref>. 
* [[Штурмин Геннадий Владимирович]] ([[1950]] çур.) — [[çыравçă]], [[журналист]], [[Пенза облаçĕ]]н администрацийĕн тата [[Раççей]] çыравçисен пĕрлĕхĕн  М.Ю.Лермонтов ячĕллĕ премийĕн лауреачĕ<ref>Алексеев В.Н. [http://enc.cap.ru/?t=prsn&lnk=5254 Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статья.]</ref>.
* Айдуганов Вячеслав Михайлович (13.11.1949) — РФ тава тивĕçлĕ [[ăслай]]çи, Раççей хисеплĕ элтешĕ<ref>[http://www.rosskom.ru/all/page6252.php Почетные граждане России.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170223081744/http://rosskom.ru/all/page6252.php |date=2017-02-23 }}</ref><ref>Храмов, Валерий. [http://rt-online.ru/p-rubr-nau-31960/ А теперь его проекты покорили и Москву…  Источник: http://rt-online.ru/p-rubr-nau-31960/ © Газета Республика  Татарстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200714121518/http://rt-online.ru/p-rubr-nau-31960/ |date=2020-07-14 }} — Республика Татарстан (газета).  Дата:02.02.2006	Выпуск: № 19-20 (25615)</ref>.
* Штурмина Татьяна (ашшĕ ячĕ паллă мар) — [[Пенза]]ри [[медицина]] колледжĕн вĕренекенĕ, XVIII "Кĕмĕл сасă" конкурсăн тата [[Иркутск]]ри "Акатуй-2017" ĕçтăвăм хутшăнавçи; [[Итĕм-Кура]] ялĕнчен тухнăскер<ref>[https://riapo.ru/neverkino/news/kultura/uspeshnoe-vystuplenie/ Пенза облаçĕн мĕнпур хыпарĕсем пĕр порталра.]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=ilOmQFlx710 "Всечувашский Акатуй на Байкале", 04.06.17г, Татьяна Штурмина.]</ref>.
* Архипкин Николай Александрович (1951 çур.) — купăсçă, Раççе Федераци культура тава тивĕçлĕ ĕçлевçи (2003)<ref>[http://enc.cap.ru/?t=prsn&lnk=4793 Архипкин Николай Александрович] — Электронлă чăваш энциклопедийĕ.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=iG6v0SicIbI «Живет такой человек»: заслуженный гармонист России Николай Архипкин]</ref>.

== Вуламалли ==
* Ягафова Е.А., Матвеев Г.Б. [http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=3932 Чуваши Пензенские.] — Электронла чăваш энциклопедири статья.
* Иванов В. П., «Этническая география чувашского народа», Чебоксары, 2003, ISBN 5-7670-1404-3.
* [[Юхма Мишши]]. Илем шывĕ хĕрринче. //Юхма Мишши. Çилçунат. Шупашкар, [[1976]]. — С.104-124. (Журналти вариант — Тăван Атăлта, 1973, 6№, С.62-67)
* [http://elbib.nbchr.ru/lib_files/0/kich_0_0000138.pdf СИМБИРСКО-САРАТОВСКИЕ ЧУВАШИ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210523172545/http://elbib.nbchr.ru/lib_files/0/kich_0_0000138.pdf |date=2021-05-23 }} / Монографическое исследование / Под общей редакцией проф. М.Г.Кондратьева. — Чебоксары: Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2004. — 274 с., илл. — (Чуваши в современном мире. История и культура).
* Ягафова Е.А. Чуваши Урало-Поволжья (история и традиционная культура этнотерриториальных групп). Ч., 2007.
* Краткая чувашская региональная энциклопедия: Пензенская, Саратовская, Ульяновская области. В 2 т. Т. 1. Ульяновск, 2009.
* Народный костюм пензенских чувашей // Народный костюм Пензенской губернии. Пенза, 2005.

== Асăрхавсем ==
{{Асăрхавсем}}
== Каçăсем ==
{{Капăрлатмалла}}
{{stub}}

{{Пенза облаçĕнчи чăваш ялĕсем}}
{{Çăрттанлă районĕ}}
[[Категори:Чăвшсем]]