Пушкăртсем страницӑн кодне пӑхни

{{Халăх
| ячĕ      = Пушкăртсем<br /> ''Башҡорттар''
| ӳкерчĕк   = 
| алпусни       = Пушкăр халăх тумтир
| тăвăн ячĕ  = ''башҡорт''
| йышĕ = 2 млн
| вырнаçăвĕ = {{ялавлани|Раççей}}: 1 584 554 (2010 ç. çырав)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref><ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010]</ref>
** {{ялавлани|Пушкăртстан}}: <br />1 172 287 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Челепи облаçĕ}}: <br />162 513 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Ăренпур облаçĕ}}: <br />46 696 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Тĕмен облаçĕ}}: <br />46 405 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Хантă-Манси автономи тăрăхĕ}}: <br />35 428 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Перĕм Ен}} <br />32 730 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Свердловск облаçĕ}}: <br />31 183 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Тутарстан}}: <br /> 13 726 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Курган облаçĕ}}: <br />12 257 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Ямал-Ненец автономи тăрăхĕ}}: <br />8 297 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Самар облаçĕ}}: <br />7 290 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** [[Мускав]]: <br />6 609 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Мускав облаçĕ}}: <br />3 975 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Сарăту облаçĕ}}: <br />3 489 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Удмурти}}: <br />3 454 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Санкт-Петербург}}: <br />2 706 (2010 ç. çырав.)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Красноярск Ен}}: <br />2 955 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Коми Республики}}: <br />2 333 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Кемĕр облаçĕ}}: <br />2 295 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Краснодар Ен}}: <br />1 840 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Саха Республики}}: <br />1 819 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Томск облаçĕ}}: <br />1 656 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Иркутск облаçĕ}}: <br />1 637 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Тинĕсçум Ен}}: <br />1 564 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Байкал Лешьен}}: <br />1 228 (2002 ç. çырав)
** {{ялавлани|Хабаровск Ен}}: <br />1 150 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
{{KAZ}}: <br />17 263 (перепись 2009 г.)<ref>[http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац%20состав.rar Агентство Республики Казахстан по статистике. Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан]</ref> <br />
{{UKR}}: <br />4 253 (2001 ç. çырав)<ref name="un.org">[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V2_table4.xls Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: each census, 1985—2003] {{ref-en}}</ref> <br />
{{ялавлани|Туркменистан}}: <br />3 820 (1995 ç. çырав)<ref>[http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году]</ref> <br />
{{UZB}}: <br />3 707 (2000 ç хаклав.)<ref>Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002</ref> <br />
{{KGZ}}: <br />1 111 (2009 ç. çырав)<ref>Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года</ref> <br />
{{BLR}}: <br />607 (2009 ç. çырав)<ref>[http://web.archive.org/web/20110722232346/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/national_structure_rb.rar Национальный статистический комитет Республики Беларусь. Национальный состав РБ согласно переписи 2009 года]</ref> <br />
{{LAT}}: <br />264 (2013 ç. хаклав)<ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2013/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf Latvijas iedzivotaju sadalijums pec nacionala sastava un valstiskas piederibas {{ref-lv}}]</ref> <br />
{{TJK}}: <br />143 ([[ислам]] (2010 ç. çырав)<ref>[http://www.stat.tj/ru/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355501132.pdf Перепись населения и жилищного фонда Республики Таджикистан 2010 года. Национальный состав, владение языками и гражданство населения Республики Таджикистан. Том III]</ref> <br />
{{EST}}: <br />112 (2011 ç. çырсатухни)<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PCE04&lang=1 PCE04: ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011] {{ref-en}}</ref> <br />
{{LIT}}: <br />84 (2011 ç. çырсатухни)<ref>[http://web.stat.gov.lt/uploads/docs/gyv_kalba_tikyba.pdf GYVENTOJAI PAGAL TAUTYBĘ, GIMTĄJĄ KALBĄ IR TIKYBĄ (Национальный, языковой и религиозный состав Литвы)]</ref> 
| çухалнă =
| архкультура =
| чĕлхе = [[пушкăрт чĕлхи|пушкăрт]], [[вырăс чĕлхи|вырăс]],<ref name="языки"/>
| расă = [[Урал раси|субурал]], [[Понти кĕçĕн тĕсĕ|понти]], [[Европа евĕр расă|çутă европа евĕр]], [[Кăнтăр Çĕпĕр раси|кăнтăр çĕпĕр]]<ref>[http://рус.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/7280-antropologicheskie-tipy Статья «Антропологические типы» в Башкирской энциклопедии]</ref>
| тĕн = [[суннизм|суннит тĕлĕшлĕ]] [[ханафит мазхабĕ]]ллĕ [[ислам]]
| тăван = [[тĕрĕк халăхĕсем]]
| кĕрет = [[тĕрĕксем]]
| ун шутĕнче = 
| пулса тухни = [[тĕрĕк халăхĕсем|тĕрĕк]], [[финн-укăр халăхĕсем|финн-укăр]], [[иран халăхĕсем|иран]]<ref>[http://рус.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/1776-etnogenez Статья «Этногенез» в Башкирской энциклопедии]</ref>
}}
[[File:Young bashqorts.jpg|right|200px]]
[[Ӳкерчĕк:Prokudin-Gorskii-23.jpg|thumb|Пушкăрт, Çĕпĕр витĕр магистралĕн ĕçтĕшĕ. С. М. Прокудин-Горский фотоӳкерчĕкĕ, 1909—1915&nbsp;ç.ç.]]

'''Пушкăртсем''', — чылайрах енĕпе [[Пушкăрт Республики]]нче пурăнакан [[тĕрĕк халăхĕсем|тĕрĕк халăхĕ]]. [[Пушкăрт чĕлхи]]пе калаçаççĕ.

== Халăх ареалĕ ==

Пушкăрт Респуликисĕр пуçсăр тата [[Челябинск облаçĕ|Челябинск]], [[Оренбург облаçĕ|Оренбург]], [[Курган облаçĕ|Курган]], [[Свердловск облаçĕ|Свердловск]], [[Самар облаçĕ|Самар]] тата [[Саратăв облаçĕ]]сенче, [[Пермь Енĕ]]нче пурăнаççĕ.

Малтан пушкăртсем выльăх тытнă, кĕтӳпе çӳренĕ. Çавăн пекех сунара çӳренĕ, пирпе кавирсем тĕртнĕ, тир тунă. [[XVII]]-[[XIX ĕмĕр]]сенче пушкăртсем куçса çӳреме пăрахнă, çĕр ĕçĕпе пурăнма пуçланă.

[[1897]] çулта Раççей Федерацинче 1 321 363 çын хăйĕн тăван чĕлхи [[пушкăрт чĕлхи]] тесе палăртнă. [[1926]] çулта пушкăртсен шучĕ Раççейре 712 366 çын, [[1939]] çулта — 843 648 çын ([[СССР]] шутĕнче), [[1970]] çулта — 1 239 681 çын (СССР шутĕнче), [[1989]] çулта — 1 449 157 çын (СССР шутĕнче) пулнă. [[2002 çулхи халăх çыравĕ]] тăрăх пушкăртсен шучĕ [[Раççей]]ре 1 673 389 çын таран çитнĕ. Нумайăшĕ ку çыравра пĕтĕмлетнĕ хисепсене суя вырăнне хураççĕ.

{|class="wide"
|+Пушкăртсен йышĕ (çын)
!
![[1926]]
![[1939]]
![[1959]]
![[1970]]
![[1979]]
![[1989]]
![[2002]]
|-
|[[СССР]]
|align=right| -
|align=right| 843&nbsp;648
|align=right| 989&nbsp;040
|align=right| 1&nbsp;239&nbsp;681
|align=right| 1&nbsp;371&nbsp;452
|align=right| 1&nbsp;449&nbsp;157
|align=right| -
|-
|[[Раççей]] ([[РСФСР]])
|align=right| 712&nbsp;366
|align=right| 824&nbsp;679
|align=right| 953&nbsp;801
|align=right| 1&nbsp;180&nbsp;913
|align=right| 1&nbsp;290&nbsp;994
|align=right| 1&nbsp;345&nbsp;273
|align=right| 1&nbsp;673&nbsp;389
|-
|[[Пушкăртстан]] ([[БАССР]])
|align=right| 625&nbsp;845
|align=right| 671&nbsp;188
|align=right| 737&nbsp;711
|align=right| 892&nbsp;248
|align=right| 935&nbsp;880
|align=right| 863&nbsp;808
|align=right| 1&nbsp;221&nbsp;302
|}

== Истори ==
Пушкăрт халăхен [[этногенез]]ĕ çав тери кăткăс. Кăнтăр [[Урал]] тата çум çеçенхирсем, ăçта халах чăмăртанса тĕрекленнĕ, авалах тĕрлĕ чĕлхе-этеплĕхсен хастар хутшăну вырăнĕ шутланнă. 

=== Авалхи истори ===
[[Пирĕн эрăчччен 1 пинçуллăх]]ăн иккĕмĕш пайĕнче Пушкăртăн кăнтăр çĕрĕсенче иран чĕлхиллĕ выльăх-чĕрлĕх усракан [[сарматсем]], çурçĕр енче — анань культурин çĕр ĕçлекен тата сунара çӳрекен финн-укăр йăхĕсем пурăннă.

Пушкăрт çĕрĕсенче авалхи тапхăрăн йĕрĕсем чылай: [[Шульканташ|Кап чул хăвăлĕ]], [[Бишаул-Ункăр|Бишаул-Ункăр хули]]…

[[Пирĕн эрăччен 1 пинçуллăх]]ра Кăнтăр [[Урал]]а [[тĕрĕк]] чĕлхиллĕ куçса çӳрекен йăхсем çитеççĕ, I пинçуллăх тĕлне вĕсем çакăнти пĕтĕм çĕрсене йышăнаççĕ. Вырăнти хăш йăхĕсене хăваласа ярса, теприсемпе хутăшса, тĕрĕк йăхĕсем пушкăрт халăхĕн чĕлхи, этеплĕхĕ тата сăнĕ-пичĕн аталанăвĕнче пысăк ӳсĕм хăвараççĕ.

[[VI ĕмĕр]]ĕн варринче Кантăр [[Урал]] — пушкăртсен ареалĕ — [[Тĕрĕк хаканлăхĕ]]нче пулнă.

Урал çине авалхи пушкăрт йăхĕсем, çул çӳревçĕсен çырăвĕсене вуласан, [[IX ĕмĕр]]те килсе тухнă.

[[IX ĕмĕр|IX]]-[[X ĕмĕр|X]] ĕмĕрсем тĕлнелле пушкăртсем çинчен çырнисем тĕл пулаççĕ. [[840]] çул тĕлне пушкăртсен çĕрĕсене арап çулçӳревçи [[Саллам ат-Тарджуман]] пушкăртсем пурăннă ареалне кăтартнă. Тепĕр арап çыравçи — ал-Масуди (956 çулта çĕре кĕрет), Арал тинĕсĕ çумĕнчи вăрçăсенче пушкăртсем пулнине палăртать. Пушкăрт йăхĕсем кăнтăр Уралăн вырăнти халăхĕ пулнине урăх авторсем те çыраççĕ. Ибн-Руст (903 ç.) çырнипе, пушкăртсем — «[[Урал]] ту хырçин икĕ енĕпе, [[Чулман Атăл]]па, [[Тобол]] тата [[Яик]]ăн çӳлти юхăмĕсен айлăмĕсенче пурăнакан хăй тăрăмлă халăх».

Пушкăртсем пирки тĕп-тĕрĕс хыпарсем [[Ахмед ибн-Фадлан]] кĕнекинче пичетленсе тухнă. Вăл [[922]] çулта [[Багдад]] халифĕн элчисемпе [[Атăлçи Пăлхар]]а çитсе курать. Вăл çырнипе çак хастар тĕрĕк халăхĕ çутçанталăкăн тĕрлĕ тĕслĕ хăвачĕсене, кайăксене чысласа пурăнать. Çав вăхăтрах, тĕпчевçĕ кăтартнипе, пушкăрт тепĕр йăхĕсем [[Танкăр]] турăпа пантеона кĕрекен вуникĕ чун-чĕмлĕ турăсене этепленĕ.

Çак саманта, ахăртнех, халăхăн тĕшши чăмăртанать. Пушкăрт этносĕн шăранăвĕнче [[огуз]]-[[печенег]] йăхĕсем, [[Атăл]] – [[Чулман Атăл]] [[пăлхарсем|пăлхарĕсем]], каярахпа — [[кăпчаксем]] ([[XI ĕмĕр|XI]]-[[XIII ĕмĕр|XIII]] ĕмĕрсем) хутшăннă.

=== Ылтăн Урта тапхăрĕ ===
[[Чингисхан]] [[Руçе монгол-тутар тапăнни|тапăниччен]] пушкăртсене венгр миссионерĕ монах - доминикан Юлиан вĕсен чĕлхи венгăрсен евĕр тесе асăнать.

Ылтăн Урта тапхăрĕнче пушкăрт нумай ăрачĕсем, [[казахсем]] [[Нохай Урти]]не кĕнĕ.

[[Ылтăн Урта]] арканса кайсан хальхи Пушкăрт республикин территорийĕ [[Хусан ханлăхĕ|Хусан]], [[Нохай Урти|Нохай]] тата [[Çĕпĕр ханлăхĕ|Çĕпĕр]] ханлăхĕсен айне пулать. 

=== Раççей империне кĕртни ===
[[Мускав патшалăхĕ]]пе пĕрлешĕнсе ([[1552]]-[[1557|57]]), пушкăрт йăхĕсене халăх пĕрлĕхне чăмăртанма пулăшать.

Пушкăртсем Вырăс патшалăхне кĕни пĕр самантра пулса иртмен. Чи малтан ([[1554]] çулхи хĕлле) вырăс пăхăнăвне унччен [[Хусан ханлăхĕ]]нчи анăç тата çурçĕр-анăç пушкăрчĕсем куçаççĕ. Вĕсем хыççăн (1554—1557 çç.) [[Нухай Урти]]не кĕнĕ пушкăрт çĕрĕсен варринче, кăнтăрта тата кăнтăр-тухăçра пурăнакан йăхсем те Мускав çумне куçаççĕ. [[Çĕпĕр ханлăхĕ]] аркансан, [[XVI ĕмĕр]]ĕн 80-90-мĕш çулĕсенче [[Урал]] леш енчи пушкăртсем те вырăс кнеçлĕхне кĕреççĕ.

=== Пушкăрт-Мишар Çарĕ ===
=== Пушкăрт патшалăхлăхĕ çурални ===

== Авалхи культура ==

== Тĕнĕ ==
Чылай пушкăрт халăхĕ —[[Суннитсем|мăсăльман-суннитсем]], çаплах [[православи]] йĕркипе пурăнакансем те пур{{нет АИ|16|11|2010}}.

== Чаплă пушкăртсем ==
{|
| valign=top |

* [[Салават Юлаев]]
* [[Кинзя Арсланов]]
* [[Акмулла Мифтахетдин]]
* [[Амир Абдразаков]]
* [[Аскар Абдразаков]]
* [[Ильдар Абдразаков]]
* [[Ахтям Абушахманов]]
* [[Сафуан Алибаев]]

| valign=top |

* [[Азат Аиткулов]]
* [[Шайхзада Бабич]]
* [[Зайнаб Биишева]]
* [[Равиль Бикбаев]]
* [[Мухаметша Бурангулов]]
* [[Сабир Вагапов]]
* [[Ахмад-Заки Валиди]]
* [[Рами Гарипов]]

| valign=top |

* [[Габдрауф Давлетов]]
* [[Хадия Давлетшина]]
* [[Абдулкадыр Инан]]
* [[Загир Исмагилов]]
* [[Булат Ишемгулов]]
* [[Джалиль Киекбаев]]
* [[Габдулхай Курбангалиев]]
* [[Тагир Кусимов]]

| valign=top |

* [[Ахмат Лутфуллин]]
* [[Шариф Манатов]]
* [[Арслан Мубаряков]]
* [[Муса Муртазин]]
* [[Карим Мустай]]
* [[Шакирьян Мухамедьянов]]
* [[Рашит Нигмати]] 
* [[Эльбрус Нигматуллин]]
* [[Гата Сулейманов]]

| valign=top |

* [[Муртаза Рахимов]]
* [[Исмагил Тасимов]]
* [[Кадыр Тимергазин]]
* [[Мухаметсалим Уметбаев]]
* [[Зубай Утягулов]] 
* [[Магафур Хисматуллин]]
* [[Роман 'Башкир' Шаламов]]
* [[Харис Юмагулов]]
* [[Шагий Ямалетдинов]]

|}

== Çав. пекех ==
* [[Пушкăртстан историйĕ]]
* [[Пушкăрт АССР]]
* [[Пушкăрт Республики]]
* [[Ĕпхӳ кĕперни]]
* Пушкăрт халăх кăссайĕ [[Урал-паттăр]]

== Литература ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Башкиры}}
* {{кĕнеке |автор= |пай=Башкиры |каçă пайĕ=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/68|пуçелĕк=Этноатлас Красноярского края |оригинал= |каçă=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas яваплă=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; тĕп ред. [[Рафиков Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]] ; редкол.: [[Кривоногов Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев |кăларăм=2-мĕш кăл., тӳрл. тата хуш. |вырăн=Красноярск |издательство=Платина (PLATINA) =2008 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=224 |серия= |isbn=978-5-98624-092-3 |тираж= |ref=Этноатлас Красноярского края }}
* {{кĕнеке
 | автор         = [[Кузеев Раиль Гумерович|Кузеев Р. Г.]]
 | пуçелĕк      = Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения
 | каçă        = http://rihll.ru/library/190-rg-kuzeev-proishozhdenie-bashkirskogo-naroda-etnicheskiy-sostav-istoriya-rasseleniya.html
 | вырăн         = М.
 | издательство  = [[Наука (издательство)|Наука]]
 | çул           = 1974
 | том           = 
 | страниц       = 571
 | серия         = 
 | isbn          = 
 | тираж         = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = [[Руденко Сергей Иванович|Руденко С. И.]]
 | пуçелĕк      = Башкиры: историко-этнографические очерки
 | вырăн         = Ĕпхӳ
 | издательство  = [[Китап (издательство)|Китап]]
 | çул           = 2006
 | том           = 
 | страниц       = 376
 | серия         = 
 | isbn          = 5-295-03899-8
 | тираж         = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = 
 | пуçелĕк      = Антропология башкир / М. А. Бермишева, В. А. Иванов, Г. А. Киньябаева и др. 
 | каçă        = http://www.rfbr.ru/rffi/ru/books/o_491765
 | вырăн         = СПб.
 | издательство  = [[Алетейя]]
 | çул           = 2011
 | том           = 
 | страниц       = 496
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-91419-386-4
 | тираж         = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = 
 | пуçелĕк      = История башкирского народа: в 7 т.
 | каçă        = http://rihll.ru/library/188-istoriya-bashkirskogo-naroda-tom-1.html
 | яваплă = тĕп ред. [[Кульшарипов Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; [[Институт истории, языка и литературы Уфимского НЦ РАН|Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН]]
 | вырăн         = М.
 | издательство  = [[Наука (издательство)|Наука]]
 | çул           = 2009
 | том           = I
 | страниц       = 400
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-02-037010-4
 | тираж         = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = 
 | пуçелĕк      = История башкирского народа: в 7 т.
 | каçă        = http://rihll.ru/library/255-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-2.html
 | яваплă = тĕп ред. [[Кульшарипов Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; [[Институт истории, языка и литературы Уфимского НЦ РАН|Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН]]
 | вырăн         = Ĕпхӳ
 | издательство  = [[Гилем]]
 | çул           = 2012
 | том           = II
 | страниц       = 400
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-91608-100-8
 | тираж         = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = 
 | пуçелĕк      = История башкирского народа: в 7 т.
 | каçă        = http://rihll.ru/library/228-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-3.html
 | яваплă = тĕп ред. [[Кульшарипов Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; [[Институт истории, языка и литературы Уфимского НЦ РАН|Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН]]
 | вырăн         = Ĕпхӳ
 | издательство  = [[Гилем]]
 | çул           = 2011
 | том           = III
 | страниц       = 476
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-7501-1301-9
 | тираж         = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = 
 | пуçелĕк      = История башкирского народа: в 7 т.
 | каçă        = http://rihll.ru/library/231-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-4.html
 | яваплă = тĕп ред. [[Кульшарипов Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; [[Институт истории, языка и литературы Уфимского НЦ РАН|Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН]]
 | вырăн         = СПб.
 | издательство  = [[Наука (издательство)|Наука]]
 | çул           = 2011
 | том           = IV
 | страниц       = 400
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-02-038276-3
 | тираж         = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = 
 | пуçелĕк      = История башкирского народа: в 7 т.
 | каçă        = http://rihll.ru/library/189-istoriya-bashkirskogo-naroda-tom-5.html
 | яваплă= тĕп ред. [[Кульшарипов Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; [[Институт истории, языка и литературы Уфимского НЦ РАН|Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН]]
 | вырăн         = Ĕпхӳ
 | издательство  = [[Гилем]]
 | çул           = 2009
 | том           = V
 | страниц       = 468
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-7501-1199-2
 | тираж         = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = 
 | пуçелĕк      = История башкирского народа: в 7 т.
 | каçă        = http://rihll.ru/library/230-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-6.html
 | яваплă = тĕп ред. [[Кульшарипов Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; [[Институт истории, языка и литературы Уфимского НЦ РАН|Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН]]
 | вырăн         = М.
 | издательство  = [[Наука (издательство)|Наука]]
 | çул           = 2009
 | том           = VI
 | страниц       = 374
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-02-036494-3
 | тираж         = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = 
 | пуçелĕк      = История башкирского народа: в 7 т.
 | каçă        = http://rihll.ru/library/256-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-7.html
 | яваплă = тĕп ред. [[Кульшарипов Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; [[Институт истории, языка и литературы Уфимского НЦ РАН|Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН]]
 | вырăн         = Ĕпхӳ
 | издательство  = [[Гилем]]
 | çул          = 2012
 | том           = VII
 | страниц       = 424
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-4466-0040-3
 | тираж         = 
}}
* {{кĕнеке
 | автор         = 
 | пуçелĕк      = Военная история башкир: энциклопедия
 | яваплă = гл. ред. [[Асфандияров Анвар Закирович|А.З. Асфандияров]]
 | вырăн         = Ĕпхӳ
 | издательство  = НИК «[[Башкирская энциклопедия (издательство)|Башкирская энциклопедия]]»
 | çул           = 2013
 | том           = 
 | страниц       = 432
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-4466-0040-3
 | тираж         = 
}}
* {{кĕнеке
|автор =  
|пуçелĕк = Башкирская энциклопедия (Электронный ресурс)
|оригинал = 
|каçă = http://башкирская-энциклопедия.рф/
|вырăн = Ĕпхӳ
|издательство = НИК «[[Башкирская энциклопедия (издательство)|Башкирская энциклопедия]]»
|çул = 2013
|страниц = 
|isbn = 978-5-88185-143-9}}
* {{кĕнеке
|автор = 
|пуçелĕк = Башкирская энциклопедия (Электронный ресурс)
|оригинал = 
|каçă = http://башкирская-энциклопедия.рф/
|вырăн = Ĕпхӳ
|издательство = НИК «[[Башкирская энциклопедия (издательство)|Башкирская энциклопедия]]»
|çул = 2013 {{ba icon}}
|страниц = 
|isbn = 978-5-88185-143-9}}

== Каçăсем ==
* [http://bashkirs.narod.ru/index.html Статья «Башкиры» из энциклопедического словаря Брокгауза и Ефрона (том 3, С.-Петербург, 1891, стр.225-240).]
* [http://www.youtube.com/watch?v=TP_OEZ5H3xo Bashkirs at congress of Hungarians]
* [http://www.5ka.ru/41/39142/1.html Пушкăрт халăхĕн историйĕ, чăнлăхсемпе халапсенче] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071006095744/http://www.5ka.ru/41/39142/1.html |date=2007-10-06 }}
* [http://www.rbtl.ru/vatandash_www/5_2002/132.htm Пушкăртсен этногенезĕ. Рим Янгузин, истори ăслăхĕн тухтăрĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926224807/http://www.rbtl.ru/vatandash_www/5_2002/132.htm |date=2007-09-26 }}
* [http://dk.ufanet.ru/nomads/kuchumov01.htm Игорь КУЧУМОВ КРЮЧЬЯ ПОД РЕБРО ИСТОРИИ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050426194914/http://dk.ufanet.ru/nomads/kuchumov01.htm |date=2005-04-26 }}  

{{тĕрĕк халăхĕсем}}

[[Категори:Тĕрĕк халăхĕсем]]
[[Категори:Пушкăрт Республики]]
[[Категори:Пушкăртсем]]