Тăхăрьял страницӑн кодне пӑхни

{{Пĕлтерĕшсем|Тăхăрьял (пĕлтерĕшсем)}}
'''Тăхăрьял''' — [[Сĕве (юханшыв)|Сĕве]] [[юханшыв|шывĕн]] вăтам тăрăхĕнче вырнаçнă  [[чăвашсем|чăваш]] [[ял]]ĕсен [[истори]]е тата хальхи [[пурнăç]]а та çак [[ят]]па кĕрсе юлнă ушкăнĕ. Хутлăх. Ялсем пурте, [[Пăрăнтăк (Çĕпрел районĕ)|Пăрăнтăк]] [[паççулкă|поççолăкĕсăр]] пуçне, [[Тутарстан]]ăн [[Пăва районĕ|Пăва районне]] кĕреççĕ. [[Чукун çул]] çумĕнчи леш хайхи Пăрăнтăк вара — Тутарстанăн [[Çĕпрел районĕ]]нче. 
[[File:9 (Elkridge, MD) (5282670413).jpg|250px|thumb|Тăххăр]]
== Палăртав ==
Асăннă тăрăха çапларах чикĕлесе тухма пулать. [[Çурçĕр]] енче — [[Тилçе]] шывĕ. [[Кăнтăр]] енче — [[Чăнлă (юханшыв)|Чăнлă]] шывĕ. [[Хĕвелтухăç]] енче — Сĕве. [[Хĕвеланăç]] енче кун пек уçăмлă [[чикĕ]] çук, анчах та пурпĕрех унта хутлăха хăш ялсем кĕнипе кĕменни паллă (калăпăр, [[Чăваш Шемĕршел]] кĕмест).
== Истори ==
Хальхи вăхăтра Тăхăрьялти ялсе шучĕ тăххăр мар, ытларах. "Тăхăрьял" ятлă [[кĕнеке]] [[автор]]ĕ [[Тимофеев Григорий Тимофеевич|Григорий Тимофеев]] вăхăтĕнче те ([[XIX]] ĕмĕр вĕçĕ, [[XX]] ĕмĕр пуçламăшĕ) çав ялсен шучĕ тăххăртан ытларах пулнă. "Тăххăр" тесе палăртнă йышăн пĕр варианчĕ вара ак çапларах: Элшел, Таккавар, Раккасси, Чăваш Киштекĕ, Пимĕрсел, Пӳркел, Хирти Кушкă, Кивĕ Мертлĕ, Чăваш Саркамăш. Тепĕр вариантра, Чăваш Саркамăшне [[Кивĕ Пăрăнтăк]]ăн уйрăлми пайĕ тесе шутланă май, юлашки [[ят]]а Шемекпе улăштарнă.

== Хальхи тăрăм ==
[[File:Suikerbietenrooier zesrijige bunker (Sugarbeet harvester).jpg|320px|thumb|left|Сахăр кăшманне ятарлă комбайнпа пуçтарни]]
Паянхи кун ку хутлăха, ялсен ушкăнне, çак пурăнмалли вырăнсем кĕреççĕ (тулли [[йыш]]):
[[Чăваш Саркамăш]], [[Канав]], [[Пӳркел|Пÿркел]], [[Кĕçĕн Пӳркел]], [[Хирти Кушкă]], [[Çĕн Мертлĕ]], [[Пимĕрсел|Чăваш Пимĕрсел]], [[Шемек]], [[Кивĕ Мертлĕ]], [[Яскӳл]], [[Элшел]], [[Раккасси]], [[Пăрăнтăк (Çĕпрел районĕ)|Пăрăнтăк]], [[Çĕнĕ Пăрăнтăк]], [[Таккавар]], [[Чăваш Киштекĕ]].

Çавăн пекех унта [[тутарсем]] çеç пурнакан [[Тутар Пимĕрсел]] ялĕ пур. Кивĕ Пăрăнтăк тахçан [[вырăссем|вырăс]] [[ял]]ĕ шутланнă-ха та, анчах хальхи вăхăтра унта вĕсен йышĕ чăвашсенчен сахалтарах — Чăваш Саркамăшне шута илмесен те.

Ялсенчи çынсем тĕрлĕ ĕçпе, вăл шутра сахăр кашманĕ çитĕнтерессипе, пурăнаççĕ.
=== Унччен пулнă, анчах паян çук ялсем ===
[[Этремен]] (Элшелпе пĕрлешсе кайнă), [[Чапăрлă]], [[Вырăс Саркамăш]], [[Кĕреп]], [[Карл-Маркс (ял)|Карл-Маркс]] (Раккассинчен уйрăлса тухса ларнă ял).

== Тахăрьялти тата ун таврашĕнчи чăвашла калаçăвăн хăшпĕр уйрăмлăхĕсем ==
* Тăваткаллатса фон тунă шкул тетрачĕсене '''шакмакла тетрадь''' теççĕ.
* "Сăрлас" теес вырăнне ытларах "пĕветес" теме тăрăшаççĕ.
* Вăхăта палăртнă чухне "сехет" вырăнне ытларах "час" русизмпа усă курас туртăм пур; çапах та [[вăхăт]]а палăртмалли [[прибор]]а (хронометра)  пурпĕрех "часси" мар, "сехет" теççĕ.
* Иккĕленĕве "пуль" сăмахпа мар, ытларах '''-тăр, -тĕр''' татăкпа палăртма тăрăшни. 
* Талăкри минутсене çитес сехет çумне çыпăçтарма тăрăшни: пилĕк сехет те пилĕк минут мар, улттăмăшне пилĕк минут теççĕ.
* "Кĕçĕр" вырăнне ытларах '''çĕркке''' теççĕ.
* "Çăраççи" вырăнне ытларах '''уçкă''' теççĕ.
* Салам сăмахĕ вырăнне — '''Авансем-и!''' (Танлаштарăр: Аван-и?).

== Паллă çынсем тата ытти харкамлăхсем ==
=== Пĕрлĕх ĕçĕнче, политикăра, хуçалăх-тăвăмлăха ертсе пырассинче  палăрнисем ===
[[Ӳкерчĕк:Metri yman 500.jpg|200px|thumb|right|Мĕтри Юман]]
* [[Мĕтри Юман]] (Пÿркел, [[1885]]-[[1938]]) — [[çыравçă]], пĕрлĕхпе [[политика]] ĕçлевçи, [[Пĕтĕм Раççей Йĕркелĕм Пухăвĕ|Учредительсен Пухăвĕн]] ([[1917]]-[[1918]]) депутачĕ.
* [[Савандеев Георгий Степанович]] (Чăваш Киштекĕ, [[1889]]-[[1949]]) — революционер, парти тата патшалăх ĕçлевçи, РКП(б) Чăваш обкомĕн яваплă (пĕрремĕш) секретарĕ ([[1921]]).
* [[Мужиков Пётр Иванович]] (Пÿркел) — [[Чăваш республики]]нчи [[Комсомольски районĕ]]нче КПСС райкомĕн Пĕрремĕш секретарĕ пулнă ([[XX ĕмĕр]]).
* [[Салмин Филипп Кириллович]] (Таккавар, [[1897]]-?) — революционер (анархист)<ref>Валерия Алексеева. [https://vk.com/id260568672?w=wall260568672_4406%2Fall    22 дек 2014]</ref><ref>[http://lib.sale/istoricheskaya-literatura-uchebnik/salmin-filipp-kirillovich-1897-posle-58307.html САЛМИН Филипп Кириллович (1897 —после 1936)]</ref>.
* [[Салмин Евгений Кузьмич]] (Таккавар, [[1939]]-[[2012]]) — Чăваш республикин Шалти ĕссен министрĕ ([[1984]]-[[1987]])<ref>Фёдоров Ф.Ф. [http://enc.cap.ru/?t=prsn&lnk=4078 Чăваш энциклопедийĕнчи статья.]</ref>. Ф.К.Салминăн [[йăхсем]]ĕ.
* [[:tt:Нурислам Кадыйров|Нурислам Кадыров]] (Пÿркел, 1926-1993), [[Социализм Ĕçĕн Паттăрĕ]].
=== Çыравçăсем тата ытти ÿнерсенче палăрнисем ===
[[File:Jurkki Ivanĕ.jpg|thumb|200px|left|И.Н.Юркин]] 
* [[Юркин Иван Николаевич]] (Пÿркел, [[1863]]-[[1943]]) — [[çыравçă]], [[фольклорист]], шухăшлавçă.
* [[Измайлов Михаил Евгеньевич]] (Пÿркел, [[1888]]-[[1965]]) — юрăç ([[бас]]).
* [[Измайлов Михаил Михайлович]] (Пÿркел, [[1925]]-[[1978]]) — мусăкçă. Кларнет каланă.
* [[Кăлкан Александр Дмитриевич]] (Çĕнĕ Мертлĕ, [[1911]]-[[1988]]) — чăваш драматургĕ тата юптаруçи.
* [[Урташ Валентин Андреевич|Валентин Урташ]] (Раккасси) — чăваш сăвăçĕ, прозăçĕ, тăлмачĕ.
* [[Ухли Владимир Васильевич]] (Пÿркел, [[1914]]-[[1990]]) — [[çыравçă]], "Шуркелсем" [[роман]] [[автор]]ĕ.
*[[Петров Константин Константинович]] (Пимĕрсел, [[1924]]-[[2007]]) — чăваш çыравçи, филологи ăслăхĕсен кандидачĕ, "Юратупа наркăмăш" тата "Тайăр" [[роман]]сен [[автор]]ĕ<ref>Абрамов В.А. [http://enc.cap.ru/?t=prsn&lnk=2371 Чăваш энциклопедийĕнчи статья.]</ref>.
== Вуламалли ==
* [[Акивер Фёдор Георгиевич|Акивер, Х.]] Пăвапа Элшел хутлăхĕ / Х. Акивер // Тăван Атăл. – 1973. – № 12. – С. 27–37
* [[Тимофеев Григорий Тимофеевич|Тимофеев Г. Т.]] Тăхăръял. – Шупашкар, 1972.  (Çавах [[2002]]-мĕш çулта тепĕр кăларăмпа тухнă:  Тимофеев Г.Т. [http://elbib.nbchr.ru/lib_files/0/kcht_0_0000001.pdf Тӑхӑрьял : этнографи тӗрленчӗкӗсем, халӑх сӑмахлӑхӗ, ҫырса пынисем, ҫырусемпе асаилӳсем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210917153937/http://elbib.nbchr.ru/lib_files/0/kcht_0_0000001.pdf |date=2021-09-17 }} / Г. Т. Тимофеев ; [Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗ. - 1-мӗш кӑларӑма А. В. Васильев (Васан) пухса хатӗрленӗ, 2-мӗш кӑларӑма В. П. Станьял хушусемпе тӳрлетӳсем кӗртнӗ]. - Шупашкар : Чӑваш кӗнеке изд-ви, 2002. - 431 с. – (Девятиселье).)
* Дворов, Николай. [http://chuvash.org/lib/haylav/4083.html Тăхăрьял юрри.] [[Сăвă]].
* Элли Илле. Тăхăрьялта миçе ял? // Хыпар (хаçат), 61№, [[2011]], ака, 7.
* Чепунов, Р.Т. Г.Тимофеевăн «Тăхăръял» алçырăвĕ çинчен / Р. Чепунов // Тăван Атăл. – 1961. – № 1. – С.89–92.
* [[Ухли Владимир Васильевич|Ухли В.]] В окрестностях Тыхыръяла / / Знамя. Буинск, Татария. 1964. — 24 янв.; Ялав. — 1976. — Мартан 16-мёшё.
* Ашкеров, Валерий. [https://chuvash.org/lib/haylav/2450.html Тăхăрьял мухтавĕ (легенда)]. [[Сăвă]].
* Вериялова М.М. Тăхăрьял çыравçисем (9-мĕш класра суйласа вĕренмелли курс программи) — "Народная школа" — "Халăх шкулӗ" журнал, [[2012]], 3№, С.39.
* Чуваши Присвияжья: история и культура : [монографическое исследование] / Чуваш. гос. ин-т гуманитар. наук ; [А. П. Васильева и др. ; под ред. В. П. Иванова, Г. Б. Матвеева]. - Чебоксары : Чувашское книжное издательство, 2015. - 303 с. : ил., портр., табл. ; 24 см. - (Чуваши в современном мире : история и культура). Библиография в конце глав. - 1000 экз. ISBN 978-5-7670-2303-5
* Матвеев Г.Б. [http://enc.cap.ru/?t=world&lnk=1914 ТĂХĂР ЯЛ &#91;тъхър ял&#93; (букв. девять деревень) Тăхăръял, Тăхăръял.] — Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статья.
* Хӗветке, М. [https://chuvash.org/wiki/И.Я.%20Яковлев%20тата%20Тӑхӑрьял И.Я. Яковлев тата Тӑхӑрьял.] — «Хыпар», 2006, авӑн, 27. 
== Асăрхавсем ==
{{Асăрхавсем}}
== Каçăсем ==
* [http://yakovlev1848.ucoz.ru/news/tipmest_kha_takharjalan_khavatla_cal_kuce/2013-02-14-9 Типмест-ха Тăхăрьялăн хăватлă çăл куçĕ.]
* [http://suvargazeta.ru/ru/the-news/item/15452-pӳrkelӗnche-tăhăryal-shăpchăkӗ-konkurs-irtӗ.html?tmpl=component&print=1 Пӳркелӗнче «Тăхăрьял шăпчăкӗ» конкурс иртӗ.]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.suvargazeta.ru/ru/component/k2/item/14755-andrey-myagkov-artist-tăhăryaltan.html Андрей Мягков артист Тăхăрьял мăнукӗ.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170626142132/http://suvargazeta.ru/ru/component/k2/item/14755-andrey-myagkov-artist-t%C4%83h%C4%83ryaltan.html |date=2017-06-26 }}
{{Чăвашсем}}
{{Пăва районĕ}}
{{Çĕпрел районĕ}}
[[Категори:Чăвашсем]]
[[Категори:Географи]]
[[Категори:Тутарстан]]