Тутарсем страницӑн кодне пӑхни

{{пĕлтерĕшсем|Тутарсем (пĕлтерĕшсем)}}
{{Халăх
| ячĕ      = '''Тутарсем'''
| ӳкерчĕк   =[[File:Галиәсгар Камал.jpg|61пкс]]<br />[[File:Sadretdin Maksudov.jpeg|65пкс]][[File:Yusuf akcura.jpg|53пкс]][[File:Salih Saydashev.jpg|58пкс]]<br />[[File:Sara Sadíqova Mäskäw konservatoriäsendä uqığan çaqta 1924.jpg|60пкс]][[File:professor G. Akhatov.jpg|62пкс]][[File:Marat Safin, 2006.jpg|60пкс]][[File:Ruslan Nigmatullin.jpg|60пкс]]
| анлăшĕ        = 
| алпусни       = <font size="1">[[Габдулла Тукай]] • [[Хади Такташ]] • [[Галиаскар Камал]] • [[Гаяз Исхаки]]<br />[[Садретдин Максудов]] • [[Юсуф Акчурин]] • [[Муса Джалиль]] • [[Салих Сайдашев]]<br />[[Сара Садыкова]]  • [[Рашид Вагапов]] • [[Ахатов Габдулхай Хурамович|Габдулхай Ахатов]] • [[Марат Сафин]] • [[Руслан Нигматуллин]] • [[Алсу]]</font>
| тăван ячĕ  = Татарлар
| йышĕ   = 7 млн. яхăн<ref>[http://www.joshuaproject.net/peoples.php?rop3=109874 Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>
| вырнаçăвĕ    = {{Раççей ялавĕ}} [[Раççей Федерацийĕ]]: <br /> &nbsp;5&nbsp;310&nbsp;649 (2010 çыр.)<ref name="2010 çыр.">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>
* {{Тутарстан ялавĕ}} [[Тутарстан]]: 2&nbsp;012&nbsp;571 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
* {{Пушкăртстан ялавĕ}} [[Пушкăртстан]]: 1&nbsp;009&nbsp;295 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
* [[Челепи облаçĕ]]: 180&nbsp;913 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
* [[Ăренпур облаçĕ]]: 151&nbsp;492 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
* {{Чĕмпĕр облаçĕн ялавĕ}}: 149&nbsp;873 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
* {{Мускав ялавĕ}}: 149&nbsp;043 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
* {{Свердловск облаçĕн ялавĕ}}: 143&nbsp;803 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
* {{Самар облаçĕн ялавĕ}} [[Самар облаçĕ]]: 126&nbsp;124 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
* [[Перĕм Ен]]: 115&nbsp;544 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
* {{Хантă-Манси автономи тăрăхĕн ялавĕ}} [[Хантă-Манси автономи тăрăхĕ — Югра]]: 108&nbsp;899 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
* [[Тĕмен облаçĕ]] [[]] (кăнтăр енĕ): 102&nbsp;587 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
* {{Чулхула облаçĕн ялавĕ}} [[Чулхула облаçĕ]]: 44&nbsp;103 (2010)<ref name="2010 çыр."/>
{{Узбекистан ялавĕ}} [[Узбекистан]]: 324&nbsp;080 (2002) <ref>Этнический атлас Узбекистана. Ташкент — 2002 г.</ref> - 665,000 (2002) <ref>[http://www.joshuaproject.net/peoples.php?rop3=109874 Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><br />
{{Казахстан ялавĕ}} [[Казахстан]]: 204&nbsp;229 (перепись 2009)<ref>[http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/КрПН2009_161110рус.doc Итоги переписи населения Казахстана 2009 г.]</ref><br />
* [[Караганда облаçĕ]]: 34&nbsp;215 (2010)<ref name="ЭтноКаз2010">[http://web.archive.org/web/20101114170135/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar Численность населения по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на 1 января 2010 года]</ref>
* [[Алма-Ата]]: 25&nbsp;619 (2010)<ref name="ЭтноКаз2010"/>
* [[Тухăç Казахстан облаçĕ]]: 21&nbsp;780 (2010)<ref name="ЭтноКаз2010"/>
* [[Кăнтăр Казахстан облаçĕ]]: 21&nbsp;429 (2010)<ref name="ЭтноКаз2010"/>
* [[Кустанай облаçĕ]]: 16&nbsp;706 (2010)<ref name="ЭтноКаз2010"/>
* [[Павлодар облаçĕ]]: 15&nbsp;532 (2010)<ref name="ЭтноКаз2010"/>
{{Украина ялавĕ}} [[Украина]]: 73&nbsp;304 (перепись 2001)<ref name="укр2001">[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=75&rz=1_1&rz_b=2_1%20%20%20%20%20&n_page=4 Всеукраїнський перепис населення 2001 (русская версия)]</ref><br />
* [[File:Flag of Donetsk Oblast.svg|22px]] [[Донецк облаçĕ]]: 19&nbsp;161 (2001 çыр.)<ref name="укр2001"/>
* {{Крым ялавĕ}} [[Крым Автономи Республики|Крым АР]]: 11&nbsp;090 (2001 çыр.)<ref name="укр2001"/>
{{Туркменистан ялавĕ}} [[Туркменистан]]: 62&nbsp;000<ref name="joshuaproject.net">[http://www.joshuaproject.net/peoples.php?rop3=109874 Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries]</ref>
{{Кăркăсстан ялавĕ}} [[Кăркăсстан]]: 31&nbsp;491 (2009 çыр.)<ref>[http://web.archive.org/web/20110530011450/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/3.1.pdf Численность постоянного населения Кыргызской Республики по национальностям]</ref><br />
* [[Бишкек]]: 12&nbsp;712 (2009 çыр.)<ref name="Этно2009.Бишкек">[http://web.archive.org/web/20120321015617/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%20%D0%91%D0%B8%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BA.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Бишкек]</ref>
* [[Чуй облаçĕ]]: &nbsp;6&nbsp;482 (перепись 2009)<ref name="Этно2009.Чуй">[http://web.archive.org/web/20110810174007/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A7%D1%83%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Чуй облаçĕ]</ref>
{{Азербайджан ялавĕ}} [[Азербайджан]]: 25&nbsp;900 (2009 çыр.)<ref name="ЭР2009">[http://pop-stat.mashke.org/azerbaijan-ethnic2009.htm Ethnic composition of Azerbaijan 2009]</ref> <br />
* [[Баку]]: 25&nbsp;171 (2009 çыр.)<ref name="ЭР2009"/>
* {{Турци ялавĕ}} [[Турци]]: 25&nbsp;000<ref name="joshuaproject.net"/>
* {{Таджикистан ялавĕ}} [[Таджикистан]]: 19&nbsp;300 (2000 çыр.)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы]</ref><br />
* {{Израиль ялавĕ}} [[Израиль]]:15&nbsp;000
* {{АПШ ялавĕ}} [[АПШ]]: 11&nbsp;000<ref name="joshuaproject.net"/>
* {{Китай ялавĕ}} [[Китай]]: 7400<ref name="joshuaproject.net"/>
* {{Беларуç ялавĕ}} [[Беларуç]]: 7316 (2009 çыр.)<ref>[http://web.archive.org/web/20100917234113/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/bul_republic.rar Белстат. Предварительные итоги переписи 2009]</ref> <br />
* {{Грузи ялавĕ}} [[Грузи]]: 3300<ref name="joshuaproject.net"/>
* {{Литва ялавĕ}} [[Литва]]: 3235 (2001 çыр.)<ref>[http://pop-stat.mashke.org/lithuania-ethnic2001.htm Национальный состав населения Литвы. 2001 çыр.]</ref> <br />
* {{Молдави ялавĕ}} [[Молдави]]: 2800<ref name="joshuaproject.net"/>
* {{Латви ялавĕ}} [[Латви]]: 2739 (2010)<ref name="LV.01,07,11">[http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2010/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2010.] {{ref-lv}}</ref> <br />
* {{Эстони ялавĕ}} [[Эстони]]: 2445 (2010)<ref>[http://pop-stat.mashke.org/estonia-ethnic2010.htm Национальный состав населения Эстонии. 2010]</ref> <br />
* {{Афганистан ялавĕ}} [[Афганистан]]: 500&nbsp; (2005) <ref>[http://www.joshuaproject.net/peoples.php?rop3=109874 Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><br />
* {{Польша ялавĕ}} [[Польша]]: &nbsp;495 (2002 çыр.)<ref>[http://pop-stat.mashke.org/poland-ethnic2002.htm Национальный состав населения Польши. Перепись 2002]</ref>
| çухалнă =
| архкультура =
| чĕлхе = [[тутар чĕлхи|тутар]], [[вырăс чĕлхи|вырăс]] тата ур.
| расă = ытларахăшĕ [[европеоидсем]], сахалрахăшĕ [[монголоидсем]]
| тĕн = [[ислам]] ([[суннизм]]), [[православи]], [[атеизм]] тата ур.<ref name="ReferenceB">Каариайнен Киммо, Д.Е.Фурман. Татары и русские - верующие и неверующие, старые и молодые. // Вопросы философии. - 1999. - №11. - С. 68-80.</ref>
| тăванла = [[пушкăртсем]], [[крым тутарĕсем]], [[нухайсем]], [[казахсем]]
| кĕрет = [[Тĕрĕк турачĕ]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Кăпчак чĕлхисем|Кăпчак ушкăнĕ]]<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp; [[Атăлçи-кăпчак чĕлхисем|Атăлçи кĕçĕн ушкăнĕ]]
| унăн шутĕнче = [[хусан тутарĕсем]], [[мишерсем]], [[кряшенсем]], [[çĕпĕр тутарĕсем]], [[аçтăрхан тутарĕсем]], [[касимов тутарĕсем]], [[поляк-литва тутарĕсем]]
| генезис = [[пăлхарсем]], [[Кăпчаксем|половсем]], [[пăртассем]], [[финн-укăрсем]]
}}
'''Тутарсем''' (тăван ячĕ — {{lang-tt|татар, tatar}}, нум. х. ''татарлар, tatarlar'') — [[Раççейĕн европа пайĕ]]н вăта облаçĕсенче, [[Атăлçи]]ре, [[Уралçумĕ]]нче, [[Çĕпĕр]]те, [[Казахстан]]ра, [[Вăтам Ази]]ре, [[Синьцзян-Уйгур автоном районĕ|Синьцзянра]] тата [[Инçет Тухăç]]ра пурăнакан [[Тĕрĕк халăхĕсем|тĕрĕк халăхĕ]].

Раççейри тутар халăх йышĕ 5554,6 пин çын ([[2002]] çулхи халăх çыравĕпе) — Раççейре пурăнан халăхăн 3,83 %<ref name="sost">{{cite web
  | last = 
  | first = 
  | authorlink =
  | coauthors = 
  | datepublished = 2003
  | url = http://www.citforum.ru/programming/digest/wirth/ 
  | title = Результаты всероссийской переписи населения 2002 года. Национальный состав.
  | work = 
  | publisher = 
  | accessdate = çĕртме, 5
  | accessyear = 2008
 }}[http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080202152038/http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 |date=2008-02-02 }}</ref>. Раççей Федерацинче йышĕпе иккĕмĕш вырăнта ([[вырăссем]] хыççăн). Виççĕ тĕп этнотерритори ушкăна: атăл-урал тутарĕсем, çĕпĕр тата аçтăрхан, хăш чухне поляк-литва тутарĕсене те палăртаççĕ, пайланаççĕ. Тутарсем Тутарстан Республикин çурринчен ытларах пайĕ (52,9 %, 2002 çулхи çыравпа<ref name="tat">[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 Пĕтĕм Раççейри халăх çыравĕ, 4-мĕш том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120126074108/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 |date=2012-01-26 }}; Национальный состав населения Республики Татарстан: Статистический сборник по итогам Всероссийской переписи населения 2002 г, том 4/Комгосстат РТ — Казань: Издательский центр Комгостстата РТ, 2004, С.13.</ref>). [[Тутар чĕлхи]] [[алтай çемьи]]нчи [[тĕрĕк ушкăнĕ]]н [[Кăпчак ушкăнĕ|кăпчак кĕçĕн ушкăнне]] кĕрекен чĕлхе,  унăн виççĕ диалект: [[мишер диалекчĕ|анăç (мишер)]], вăта (хусан-тутар) тата тухăç ([[çĕпĕр-тутар чĕлхи|çĕпĕр-тутар]]). Тутарсен ытларах пайĕ мăсăльман сунит тĕнне ӗненет, пӗчӗк пайĕ — кряшенсем — [[Православи|Православине]] ӗненеҫҫӗ.

== Йăла ==
Тутар йăлине кĕнĕ кил-çурт — пураллă, урамран картишпе уйăрнă пӳрт. Пӳртĕн мал енне тĕрлĕ тĕслĕ ӳкерчĕксемпе илемлетнĕ. Аçтăрхан енчи тутарсен, ытларах енĕпе хирте пурăннă йăла юлнипе, çулла пурăнмашкăн юртăна усă курнă.

== Çавăн пекех пăхăр ==
* [[Çĕпĕр тутарĕсем]]

== Вуламалли ==
;Энциклопеди словарĕсем тата хыпар кĕнекисем
* {{кĕнеке
 |автор         = 
 |пай         = 
 |каçă  = 
 |пуçелĕк      = Народы мира: Историко-этнографический справочник
 |оригинал      = 
 |каçă        = 
 |викивулавăш      = 
 |яваплă = Тĕп ред. [[Бромлей Юлиан Владимирович|Ю. В. Бромлей]]; Ред. коллеги: [[Арутюнов Сергей Александрович|С. А. Арутюнов]], [[Брук Соломон Ильич|С. И. Брук]], Т. А. Жданко и др. [[Институт этнографии АН СССР]] имени Н. Н. Миклухо-Маклая 
 |кăларăм       = 
 |вырăн         = М.
 |издательство  = [[Совет энциклопедийĕ]]
 |çул           = 1988
 |том           = 
 |страницы      = 433-434
 |страниц       = 624, [12]
 |сери         = 
 |isbn          = 
 |тираж         = 100&nbsp;000
}} (куçар.)
* {{кĕнеке
 |автор         = 
 |пай         = 
 |каçă  = 
 |пуçелĕк      = Народы России: Энциклопедия
 |оригинал      = 
 |каçă        = 
 |викивулавăш      = 
 |яваплă = Тĕп ред. [[Тишков Валерий Александрович|В. А. Тишков]]; Ред. коллеги: В. А. Александров, [[Брук Соломон Ильич|С. И. Брук]], Н. Г. Волкова тата ур. 
 |кăларăм       = 
 |вырăн         = М.
 |издательство  = [[Большая Российская энциклопедия]]
 |çул           = 1994
 |том           = 
 |страницăсем      = 320-331
 |страница       = 480
 |сери         = 
 |isbn          = 5-85270-082-7
 |тираж         = 50&nbsp;000
}} (куçар.)
* [http://kitap.net.ru/hairullin0.php Хайруллин Г. История татар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120106233502/http://kitap.net.ru/hairullin0.php |date=2012-01-06 }}
* [http://kitap.net.ru/bayar.php Баяр А. Тайная история татар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927151902/http://kitap.net.ru/bayar.php |date=2007-09-27 }}
* [http://kitap.net.ru/imamov.php Имамов В. Запрятанная история татар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120207071303/http://kitap.net.ru/imamov.php |date=2012-02-07 }}
* [http://kitap.net.ru/ishboldin.php Ишболдин Б. Очерки из истории татар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120106224809/http://kitap.net.ru/ishboldin.php |date=2012-01-06 }}
* [http://kitap.net.ru/isxakov1.php Исхаков Д. Татарская нация: история и современное развитие] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110922174825/http://kitap.net.ru/isxakov1.php |date=2011-09-22 }}
* [http://kitap.net.ru/valeev/tatary.php Римзиль Валеев. Татары у себя дома] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110912185342/http://kitap.net.ru/valeev/tatary.php |date=2011-09-12 }}
* [http://kitap.net.ru/fahretdinov/ Фәхретдинов Р. Татар халкы һәм Татарстан тарихы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190116122636/http://kitap.net.ru/fahretdinov/ |date=2019-01-16 }} (Татарский народ и история Татарстана, на татарском языке)
* Ибятов Ф. М. Тохтамыш и Тимур
* [http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/2005_2/05/05_2/ Проблемы консолидации татарской нации] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190318110849/http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg%3A%2Fnumbers%2F2005_2%2F05%2F05_2%2F |date=2019-03-18 }}
* [http://www.kunstkamera.ru/kunst-catalogue/items/items.seam?c=PHOTO&qt=s&t=татары Фотографии татарского народа в фондах Кунсткамеры. Вся информация защищена, использование в сторонних ресурсах недопустимо, только ссылки на сайт МЭА] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121122062040/http://www.kunstkamera.ru/kunst-catalogue/items/items.seam?c=PHOTO&qt=s&t=%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B |date=2012-11-22 }}

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

{{Тĕрĕк халăхĕсем}}
{{Раççей халăхĕсем}}

[[Категори:Тĕрĕк халăхĕсем]]
[[Категори:Тутарстан]]
[[Категори:Мăсăльман халăхĕсем]]
[[Категори:Раççей халăхĕсем]]
[[Категори:Узбекистан халăхĕсем]]
[[Категори:Украина халăхĕсем]]