Уэльс страницӑн кодне пӑхни

{{coord|display=title|51|29|0|N|3|11|0|W|}}
{| class="infobox" style="{{float right}}" width="280"
 |+ <big>'''Уэльс'''<br />'''Wales''' <small>'''([[Акăлчан чĕлхи|акăлч.]])'''</small><br />'''Cymru''' <small>'''([[Валли чĕлхи|валл.]])'''</small></big>
 | align="center" width="170" | [[Ӳкерчĕк:Flag of Wales (1959–present).svg|140px|border|Уэльс ялавĕ]]
 | align="center" width="110" | [[Ӳкерчĕк:Royal Badge of Wales (2008).svg|80px|Уэльс гербĕ]]
 |-
 | align="center" width="170px" | <small>[[Уэльс ялавĕ]]</small>
 | align="center" width="110px" | <small>[[Уэльс гербĕ]]</small>
 |-
| align=center colspan=2 | [[Ӳкерчĕк:Europe location WAL.png|250px]]
|-
|- valign="top" style="line-height: 1.2em;"
 |align="center" colspan="2" | [[Йыхрав|Наци йыхравĕ]]: «Cymru am byth»<br /> [[Валли чĕлхи|валлирен куçарсан]]: «Уэльс ĕмĕрлĕхе»
символ — [[Сухан-порей]]
 |-
 | align="center" colspan="2" | [[Наци гимнĕ|Гимн]]: «[[Уэльс гимнĕ:|Mae Hen Wlad Fy Nhadau]]»
 |-
 | '''Официаллă чĕлхесем'''
 | [[Акăлчан чĕлхи|акăлчан]], [[Валли чĕлхи|валли]]
 |-
 | '''[[Тĕп хула]]'''
 |   [[Кардифф]]
 |-
 | '''[[Мегаполис|Пысăк хула]]'''
 |   [[Кардифф]]
 |-
 |'''[[Правлени хорми]]'''
 |[[Конституци монархийĕ]]
 |-
 |[[Аслă Британи монархĕсем|Арăм патша]]
 |[[Charles III]]
 |-
 |[[Аслă Британи премьер-министрĕ|Премьер-министр]]
 |[[Браун Гордон|Гордон Браун]]
 |-
 |[[Уэльс пĕрремĕш министрĕ|Пĕрремĕш министр]]
 |[[Морган Родри|Родри Морган]]
 |- style="white-space: nowrap;"
 | '''[[Территори]]'''<br />&nbsp;&nbsp;• Пурĕпе
 | Аслă Британире 3-мĕш<br />20 799 км²
 |- style="white-space: nowrap;"
 | '''[[Халăх]]'''<br />&nbsp;&nbsp;• Пурĕпе ([[2001]])<br />&nbsp;&nbsp;• [[Халăх йышлăхĕ|Йышлăхĕ]]
 | Аслă Британире 3-мĕш<br />2 903 085<br />140 çын/км²
 |-
 | '''[[Валюта]]'''
 | [[стерлинк фунчĕ]]
 |-
 | '''[[Вăхăт тăрăхĕ]]'''
 | [[Универсаллă координатланă вăхăт|UTC]] 0
|}

{{Портал}}

'''Уэ́льс''' ({{lang-cy|Cymru}} {{IPA|[ˈkəmrɨ]}}, {{lang-en|Wales}}, {{lang-fr|Pays de Galles}}) — [[Аслă Британи]]н тăватă административлă-политика пайĕсенчен пĕри, унчен никама пăханман [[кельтсем|кельт]] патшалăхĕсен конгломерачĕ. Уэльс [[Аслă Британи]]н кăнтăр-анăçĕнче вырнаçнă, тухăçра [[Чешир]], [[Шропшир]], [[Херефордшир]] тата [[Глостершир]] [[англи графлăхĕсем]]пе чикĕ тытать, виçĕ енĕпе тинĕсе тухать: кăнтăрта — [[Бристоль кӳлмекĕ|Бристоль каналне]] ([[Северн (Англи юханшывĕ)|Северн]] вăрри), кăнтăр-анăçра — [[Таса Георг кӳлмекĕ]], çурçĕрпе анăçра — [[Ирланди тинĕсĕ]], çурçĕр-тухăçра — [[Ди (Уэльс юханшывĕ)|Ди]] ({{lang|cy|Afon Dyfrdwy}}) юханшывĕн вăрри.

Уэльс нихçан та хальхи чикĕсенче [[суверенитет|суверен]] патшалăх пулман. [[1057]] - [[1063]] çулсенче [[Грифид ап Лливелин]] хальхи Уэльс чиккинчи çĕрсене тытса тăнă, Грифид вилсен вара çак малалла тăсăлмасть. 1216 - 1516 çулсенче «[[:en:Principality of Wales|Уэльс кнеçлĕхĕ]]» (Principality of Wales, Tywysogaeth Cymru) пулнă, анчах та [[1282]] Анăç Уэльса [[Нормансем Англие çĕнтерсе илни|нормансем çĕнтерсе илсен]] çĕршыва темиçе патшалăх пайласа хăйсем çумне хушаççĕ, [[Уэльс Тикки]] титулĕ акăлчан патша кăшăлне куçать.  1400 ç. Уэльсăн авалхи икĕ патша ăрачĕн несĕлĕ, [[Оуэн Глиндур]], акăлчансене хирĕç пăлхав çĕклет, ăна Уэльс патши астулне лартаççĕ, анчах та вăл 1410 ç. тĕлне хăйĕн сĕмне çухатнипе тарса пытанать. [[Валли саккунĕсем|Валли саккунĕсене]] акăлчансем пĕтĕмпех [[1542]] çул тĕлне пĕтереççĕ. [[1955]] çулта кăна арăм патша официаллă  [[Кардифф]]а Уэльс тĕп хули тесе çирĕплетет (унчен çĕршывăн тĕп хули пулман та). Апла пулин те, [[Уэльс Тикки]]н [[инвеститура|инвеститури]] яланхилле [[Карнарвон]]ра иртет.

[[1997]] çулта [[Уэльс наци ассамблейи]]не туса хунă, вăл [[Аслă Британи парламенчĕ]] йышăнакан саккунсене тӳрлетӳ кĕртме пултарнă. 2006 çулта Ассамблейăн правине анлăлатакан Уэльса тытса тăмалли иккĕмĕш Саккуна йышăннă.

== Этимологи ==
«Уэльс» ячĕ {{lang-en|Wales}} сăмахран пулса тухать, ку вара, {{lang-ang|Wealas}} сăмахран пулать,

== Кун-çулĕ ==
{{main|Уэльс кун-çулĕ}}

=== Малтанхи тапхăр ===
Хальхи Уэльс çĕрне этем йăхĕ [[пăрлăх тапхăрĕ]]н вĕçĕнче йышăнать. Çакна хут çинче палăртнисем Британин [[Рим империйĕ|рим]] оккупаци вăхăчĕпе çыхăннă. Çакăн чухне уэльс çĕрĕсене темиçе [[бриттсем|бритт]] йăхĕ пайланă пулнă, вĕсенчен чи мăнаçли-йышлисем кăнтăр-тухăçри [[силурсем]]пе çурçĕр-анăçри [[ордовиксем]] шутланнă. Римсем хальхи Кăнтăр Уэльсре темиçе [[форт]] туса лартнă, чи анăçри [[Кармартен]] (''Caerfyrddin'', {{lang-la|Maridunum}}) пулнă,  вĕсем  [[Долейкоти]]ре (халĕ [[Кармартеншир]]) [[ылтăн]] тупăçланă. Унсăр пуçне, вĕсем [[Кайрлеоне]]ре ({{lang|la|Isca Silurum}}) карман туса лартнă, унти мăнаç [[амфитеатр]] упранса юлнă. Римсем Çурçĕр Уэльса кĕрсе пынă. [[Вăтам валли чĕлхи]]пе «[[Максен тĕлĕкĕ]]» ({{lang|cy|Breuddwyd Macsen}}) повеçре рим императорĕ [[Магн Максим]] (испан, Британире хĕсметре тăнă генерал), [[Сегонти]]ри (халĕ [[Кайрнарвон]], [[Гвинед]] графлăхĕ) вырăнти çулпуçĕн хĕрне качча илнĕ пирки халап хайланă<ref>Повеçĕн текстне [[Уильямс Ивор|Ивор Уильямс]] пичетленĕ: Ifor Williams (ed.), ''Breuddwyd Maxen'' (Bangor, 1920). Хорошее изложение контекста, в котором создавался и воспринимался «Сон Максена», см. в книге M.P. Charlesworth (1948) ''The Lost Province''</ref>. Рим оккупации тапхăрĕнче, [[IV ĕмĕр]]те Уэльсре [[христос тĕнĕ]] сĕм ярать.

Рим çарĕсем Британирен тухса кайсан ([[410]] тĕлне), римланнă бриттсем темиçе вак патшалăх туса хураççĕ. Утравăн кăнтăрпа тухăç тӳремĕсенчи патшалăхсене тапăнса кĕнĕ [[англосаксем]] хăвăрт хăйсен аллине ярса илеççĕ, Çурçĕр Англин ту районĕсенчи тата хальхи Уэльсри патшалăхсем вара çирĕпрех тăнă. Юлашкинчен, [[Авалхи Çурçĕр|çурçĕр]] бритт патшалăхĕсене англосакссемпе [[Шотланди|шотландсем]] пĕтереççĕ, çапах анăç бриттсем  Уэльсре çирĕпленсе лараççĕ. Утравăн кăнтăр-тухăçри илпек çĕрсемпе пуян хуласем алран тухса ӳксен хăйсен территорине каялла тавăрас ĕç-пуç пăчланса пырать.

=== Нормансем çĕнтерсе илсен ===

=== Çĕнĕ Самана ===

=== XX ĕмĕр ===

== Тавралăхĕ ==
[[Ӳкерчĕк:Map of Wales.png|thumb|250px|Уэльс картти]]
{{main|Уэльс тавралăхĕ}}

== Административлă пайланăвĕ ==
{{main|Уэльс облаçĕсем}}

{| border=0
|-
|''Облаçсем графлăхсем шутланаççĕ, эхер те * паллăпа (хула пулсан) е † (хула-графлăх пулсан) кăтартнă. Скобкăсенче [[валли чĕлхи]]лле ятсене панă''

# [[Мертир-Тидвил]] (''Merthyr Tudful'') †
# [[Кайрфилли]] (''Caerffili'') †
# [[Блайнай-Гвент]] (''Blaenau Gwent'')†
# [[Торвайн]] (''Tor-faen'') †
# [[Монмутшир]] (''Sir Fynwy'')
# [[Ньюпорт]] (''Casnewydd'') *
# [[Кардифф]] (''Caerdydd'') *
# [[Долина Гламорган]] (''Bro Morgannwg'') †
# [[Бридженд]] (''Pen-y-bont ar Ogwr'') †
# [[Ронта-Кинон-Тав]] (''Rhondda Cynon Tâf'') †
# [[Нит-Порт-Толбот]] (''Castell-nedd Port Talbot'') †
# [[Суонси]] (''Abertawe'') *
# [[Кармартеншир]] (''Sir Gaerfyrddin'')
# [[Кередигион]] (''Ceredigion'')
# [[Поуис]] (''Powys'')
# [[Рексем]] (''Wrecsam'') †
# [[Флинтшир]] (''Sir y Fflint'')
# [[Денбишир]] (''Sir Ddinbych'')
# [[Конуи]] (''Conwy'') †
# [[Гвинед]] (''Gwynedd'')
# [[Англси|Остров Англси]] (''Ynys Môn'')
# [[Пембрукшир]] (''Sir Benfro'')
| align="center" | [[Ӳкерчĕк:WalesNumbered.png|300px]]
|}

== Политика ==
{{main|Уэльс политика тытăмлăхĕ}}

== Халăхĕ ==
[[Ӳкерчĕк:Siaradwyr y Gymraeg ym Mhrif Ardaloedd Cymru.png|left|thumb|Уэльсăн тĕрлĕ графлăхĕсенчи [[валли чĕлхи]]пе калаçакансен йышĕ (%)]]

[[1905]] ([[ЭСБЕ]] хып.) — 1,8 млн çын

[[1973]] ([[ПСЭ]] хып.) — 2,7 млн çын

[[2001]] (çырав) — 2,9 млн çын

Тĕп халăхĕсем — [[валлисем]] тата [[акăлчансем]]. Валлисен пайĕ (Уэльс пĕтĕм халăхăн 29 %, [[2001]] халăх çыравĕпе) апла та капла тăван чĕлхине упраса пырать. [[Валли чĕлхи]]пе Уэльсре МИХ (пресса, инçекурав, радио) тухать, сахал мар Тетел-сайче пур. [[Акăлчан чĕлхин уэльс диалекчĕсем|Акăлчан чĕлхин уэльс диалекчĕсен]] уйрăмлăхĕсем пур.

== Усăллă минералсем ==

Уэльс [[сланец]]па, [[чул кăмрăкĕ]]пе, [[тимĕр]]пе (Гламорган), [[графит]]па, [[тăхлан]]па пуян. Кăнтăрта Кăнтăр-Уэльс чул кăмрăк бассейнĕ выранаçнă.

== Хуçăлăхпа экономика ==
Тĕп ĕçлĕх: ту ĕçĕпе промăçлăх, çĕр ĕçĕ тата выльăх-чĕрлĕх ĕрчетесси (19 % под сухаланă, 10 % улăх, 3 % выльăх çӳремелли, 31 % вăрман).
* Чул кăмрак тупăçлавĕ — Ронта;
* [[Хура металлурги]] — Порт-Толбот, Ньюпорт, Лланелли, Кардифф, Эббу-Вейл;
* [[Цветная металлурги]] — Суонси, Лланелли;
* [[Нефтепереработка]] — Лландарси, Милфорд-Хейвен, Пембрук, Барри;
* [[Нефтехими промăçлăхĕ|Нефтехимипе]] [[хими промăçлăхĕ]] — Баглан-Бей, Барри;
* [[Ял хуçалăхĕ]], [[сурăх]] ĕрчетни, сĕт-çу тата аш=какай выльахне ĕрчетни.

== Хуçăлăхпа экономика ==
[[Ӳкерчĕк:Cardiff castle autumn.jpg|thumb|left|300px|Уэльс тĕп хули Кардиффăн карманĕ.]]

== Литература ==
{{main|Валли литератури}}

 == Вуламалли ==
* Lloyd J. Е., A history of Wales from the earliest times to the Edwardian Conquest, 3 ed., v. 1—2, L. — N. Y., 1939;
* Williams D., A history of modern Wales, L., 1965;
* A bibliography of the history of Wales, 2 ed., L., 1962.

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://www.pe-a.ru/UK/UK-Regions-W-ru.html Уэльс наци ассамблейĕпе правительстви Политика атласĕ çинче]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.cymraeg.ru/ Cymraeg.ru — Уэльс этеплĕхĕ, кун-çулĕ, чĕлхе материалĕсем]
* [http://russianhymn.narod.ru/wales/wales.html Уэльс гимнĕн вырăс версийĕ]
* [http://www.gardener.ru/?id=1607 National Botanic Garden of Wales – Уэльс наци ботаника сачĕ]

{{Пĕрлешĕннĕ Патшалăх}}

[[Категори:Уэльс|*]]
[[Категори:Аслă Британи шутĕнчи патшалăхсем]]