Чулхула кĕпĕрни страницӑн кодне пӑхни

'''Чулхула кĕпĕрни''' ({{lang-ru|Нижегородская губерния}}) — [[Раççей империйĕ|Раççей империн]] тата [[Раççей Совет Федераци Социаллă Республики|РСФСР]] [[1714]]—[[1929]] çулсенчи администраци-территориллĕ виçи. Кĕпĕрне хули — [[Чулхула]].

== Тавралăхĕ ==
'''Чулхула кĕпĕрни''' çак çĕрсемпе чикĕ тытнă: анăçра — [[Улатимĕр кĕпĕрни|Улатимĕр]], çурçĕрте — [[Кострома кĕпĕрни|Кострома]] тата [[Вятка кĕпĕрни|Вятка]], тухăçра — [[Хусан кĕпĕрни|Хусан]] тата [[Чĕмпĕр кĕпĕрни|Чĕмпĕр]], кăнтăрта — [[Пенза кĕпĕрни|Пенза]] тата [[Тамбов кĕпĕрни|Тамбов]] кепернисемпе.

Кĕпĕрнен çĕр лаптăкĕ 48 241 км² [[1847]] çулта, 51 252 км² - [[1905]] çулта пулнă<ref name="Тархов">{{cite web |url=http://geo.1september.ru/2001/15/2.htm|title=Тархов С.А. Изменение АТД России за последние 300 лет}}</ref>, 81&nbsp;458 км² - в [[1926 год]]у<ref name="ДW1926">{{cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_26.php?reg=145|title=Всесоюзная перепись населения 1926 г.}}</ref>.

[[Хура Атăл]]па [[Атăл]] кĕпĕрне территорине икĕ пая уйăрнă, весем çĕр пичĕпе, геологи тăрăмĕпе, тăпрапа тата флорăпа урăхла: çурçĕр енĕ — айлăмлă, кăнтăр енĕ — туçи.

== Кун-çулĕ ==
=== Чулхула çĕрĕ Петĕр вăхăтĕччен ===
{{main|Чулхула уесĕ}}

=== Кĕпĕрнесене йĕркелени<ref name="Тархов"/> ===

== Администрациллĕ пайĕсем ==
[[File:Nizhegorodskaya gubernia.png|thumb|300px|Чулхула кĕпĕрнин администрациллĕ пайĕсем]]

Çакăн пек, [[1918]] çулчен кĕпĕрне шутне 11 [[Раççей уесĕсем|уес]] кĕнĕ:
{| class="wikitable"
|-
! №
! [[Раççей уесĕсем|Уес]]
! [[Уес хули]]
! Лаптăк, <br /> [[çухрăм]]²
! Пурăнан халăх<ref name="Демоскоп Weekly"/> <br /> ([[1897]]), çын
|-
| 1
| [[Ардат уесĕ (Чулхула кĕперни)|Ардат]]
| [[Ардат (Чулхула кĕперни)|Ардатов]] (3546 çын)
| style="text-align:right" |5288,0
| style="text-align:right" |141&nbsp;625
|-
| 2
| [[Арзамас уесĕ|Арзамас]]
| [[Арзамас]] (10&nbsp;592 çын)
| style="text-align:right" |3307,1
| style="text-align:right" |138&nbsp;785
|-
| 3
| [[Балахна уесĕ|Балахна]]
| [[Балахна]] (5120 çын)
| style="text-align:right" |3688,6
| style="text-align:right" |141&nbsp;694
|-
| 4
| [[Васильсăр уесĕ|Васильсăр]]
| [[Васильсурск]] (3799 çын)
| style="text-align:right" |3365,9
| style="text-align:right" |127&nbsp;333
|-
| 5
| [[Горбат уесĕ|Горбат]]
| [[Горбат (хула)|Горбат]] (4604 çын)
| style="text-align:right" |3190,1
| style="text-align:right" |134&nbsp;160
|-
| 6
| [[Княгинино уесĕ|Княгинино]]
| [[Княгинино|Княгинин]] (2737 çын)
| style="text-align:right" |2595,5
| style="text-align:right" |106&nbsp;191
|-
| 7
| [[Лукоян уесĕ|Лукоян]]
| [[Лукоян]] (2117 çын)
| style="text-align:right" |5127,5
| style="text-align:right" |193&nbsp;454
|-
| 8
| [[Макарь уесĕ (Чулхула кĕперни)|Макар]]
| [[Макарьево|Макарьев]] (1560 чел.)
| style="text-align:right" |6568,2
| style="text-align:right" |108&nbsp;994
|-
| 9
| [[Чулхула уесĕ|Чулхула]]
| [[Чулхула]] (90&nbsp;053 çын)
| style="text-align:right" |3208,2
| style="text-align:right" |222&nbsp;033
|-
| 10
| [[Семёнов уесĕ|Семёнов]]
| [[Семёнов (хула)|Семёнов]] (3752 çын)
| style="text-align:right" |5889,2
| style="text-align:right" |111&nbsp;388
|-
| 11
| [[Сергач уесĕ|Сергач]]
| [[Сергач]] (4530 çын)
| style="text-align:right" |2808,4
| style="text-align:right" |159&nbsp;117
|}

=== Революци хыççăнхи улшăнусем ===
[[File:Нижегородская губерния из Бенке.jpg|thumb|295px||Кĕпĕрне гербĕ, [[Александр II]] оф.ăнлантарăвĕпе ([[1856]])]]
[[Октябрь революцийĕ|1917 çулхи революци]] хыççăн кĕпĕрне йышĕ питĕ улшăннă.

[[1918]] — [[Горбат уесĕ|Горбат уесне]] [[Павлово уесĕ (Чулхула кĕперни)|Павлово]] ята куçарнă. [[Воскресени уесĕ (Чулхула кĕпĕрни)|Воскресени уесне]] йĕркеленĕ.

[[1920]] — [[Макар уесĕ (Чулхула кĕпĕрни)|Макар уесне]] [[Лысково уесĕ|Лысково]] ятне панă.

Çапла, [[1926]] çулта кĕпĕрне йышне 11 [[Раççей уесĕсем|уеспе]] 4 район кĕнĕ:
{| class="wikitable"
|-
! №
! Администраци виçи
! [[Центр]]
! Лаптăк, <br /> км²
! Пурăнан халăх<ref name="ДW1926"/> <br /> ([[1926]]), çын
|-
| 1
| [[Арзамас уесĕ]]
| [[Арзамас]]
| style="text-align:right" |8&nbsp;149
| style="text-align:right" |351&nbsp;667
|-
| 2
| [[Ветлуга уесĕ]]
| [[Ветлуга (хула)|Ветлуга]]
| style="text-align:right" |17&nbsp;158
| style="text-align:right" |234&nbsp;322
|-
| 3
| Выкса уесĕ
| [[Выкса]]
| style="text-align:right" |4&nbsp;182
| style="text-align:right" |117&nbsp;211
|-
| 4
| [[Городец уесĕ (Чулхула кĕпĕрни)|Городец уесĕ]]
| [[Городец]]
| style="text-align:right" |2&nbsp;804
| style="text-align:right" |94&nbsp;367
|-
| 5
| [[Хĕрлĕ Баксен уесĕ]]
| [[Хĕрлĕ Баксем]]
| style="text-align:right" |11&nbsp;043
| style="text-align:right" |178&nbsp;978
|-
| 6
| [[Лукоян уесĕ]]
| [[Лукоянов]]
| style="text-align:right" |6&nbsp;693
| style="text-align:right" |320&nbsp;085
|-
| 7
| [[Лысково уесĕ]]
| [[Лысково]]
| style="text-align:right" |7&nbsp;032
| style="text-align:right" |234&nbsp;942
|-
| 8
| [[Чулхула уесĕ]] тата [[Канавино районĕ|Канавино ĕçлев районĕ]]
| [[Чулхула]]
| style="text-align:right" |4&nbsp;659
| style="text-align:right" |386&nbsp;206
|-
| 9
| [[Павлов уесĕ (Чулхула кĕпĕрни)|Павлово уесĕ]]
| [[Павлово (хула, Чулхула облаçĕ)|Павлово]]
| style="text-align:right" |3&nbsp;604
| style="text-align:right" |174&nbsp;694
|-
| 10
| [[Семёнов уесĕ]]
| [[Семёнов (хула)|Семёнов]]
| style="text-align:right" |7&nbsp;831
| style="text-align:right" |135&nbsp;501
|-
| 11
| [[Сергач уесĕ]]
| [[Сергач]]
| style="text-align:right" |6&nbsp;759
| style="text-align:right" |410&nbsp;134
|-
| 12
| [[Балахна районĕ]]
| [[Балахна]]
| style="text-align:right" |718
| style="text-align:right" |27&nbsp;804
|-
| 13
| Растяп районĕ
| [[Дзержинск (Раççей)|Растяп]]
| style="text-align:right" |740
| style="text-align:right" |32&nbsp;281
|-
| 14
| [[Сорма районĕ]]
| Сорма
| style="text-align:right" |86
| style="text-align:right" |45&nbsp;152
|}

== Пурăнан халăх ==
=== Халăх йышĕ ===
{| class="wikitable"
|-
! Çул !! Пурăнан халăх, çын !! Çав шутра <br /> хулара, çын
|-
| [[1714]] || align="right"|255&nbsp;923<ref name="Тархов"/> || 
|-
| [[1766]] || align="right"|461&nbsp;400<ref name="Тархов"/> || 
|-
| [[1785]] || align="right"|816&nbsp;200<ref name="Тархов"/> || 
|-
| [[1847]] || align="right"|1&nbsp;104&nbsp;794<ref name="Тархов"/> || 
|-
| [[1897]] || align="right"|1&nbsp;584&nbsp;774<ref name="Демоскоп Weekly"/> || align="right"|143&nbsp;031
|-
| [[1905]] || align="right"|1&nbsp;799&nbsp;500<ref name="Тархов"/> || 
|-
| [[1926]] || align="right"|2&nbsp;743&nbsp;344<ref name="ДW1926"/> || align="right"|448&nbsp;258
|}

=== Тĕн ===
[[File:Sharpan.jpg|thumb|300px|<center>Староверы в Шарпанском скиту<br /> (фотография 1897 года)]]
1897 çулхи халăх çыравĕпе кĕпĕрне территоринче тĕне тытакансем çапла валеçĕннĕ:
{| class=standard
|-
! || çын шучĕ
|-
| [[православисем]]пе вĕсемпе пĕр тĕнрисем || 1 525 785
|-
| [[Кивĕ йăла йĕрки|уйрăлнисем]] || 75 848
|-
| [[мăсăльмансем]] || 51 236
|-
| [[иуда тĕнĕ|еврейсем]] || 3388
|-
| [[католик]]сем || 1115
|-
| [[протестант]]сем || 723
|-
| ытти тĕн йăлине тытакансем || 912
|}

Кĕпĕрне территоринче паллă кивĕ йăла-йĕркиллĕ [[Керж скичĕсем]] ларнă<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Керженские скиты}}</ref>. Урăх юхăмсенчен пачăшкăсăррисем (ытларахăшĕпе помор тата сăпас килĕшĕвĕсем; [[федосейсем]] те тĕл пулкалăнă. Пачăшкаллисен ĕненӳ енĕпе [[окружниксем]] тата [[окружниксене хирĕçсисем]] пулнă. [[Молокансем]] те пурăннă. 

Арканса каясран миссионерсен «Сăв. Хĕрес тăванлăхĕ» ĕçленĕ.

=== Нацисен йышĕ ===
Кĕпĕрнен Атăл лешьен пайĕнче вырăс халăх кăна пулнă; только небольшая часть Васильсăр тата Макар уесĕсен пысăках мар пайĕнче çеç [[марисем]] пурăннă. Туçи тăрăхĕнче çуррине май вырăса тухнă мордва халăхĕ вырнаçнă пулнă. [[Ирçĕсем]]  Лукоян, Арзамас, Сергач, Княгинино тата Ардат уесĕсенче, [[мăкшăсем]] — Лукоян, [[терюхансем]] — Чулхула, марисем — Васильсăр тата Макар уесĕсенче вырнаçăннă. 45 пине яхăн [[тутарсем|тутар]] халăхĕ Сергач уесĕнче тата  Княгинино уесĕн икĕ ялĕнче пурăннă.

[[1905]]—[[1906]] çç. кĕпернере вырăс националисчĕсем [[Шурă ялав|«Шурă ялав» пĕрлешĕвне]] йĕркеленĕ, кайран вăл [[Вырăс халăхĕн пĕрлĕхĕ]]н кĕпернери уйрăмĕ пулса тăрать, революции тăвас текенсене пусарнă. Унăн шутне кĕпернери 13 уйрăм кĕнĕ, пайташ йышĕ 4,2 пине çитнĕ.

Нацисен йышĕ 1897 çулта<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=870 Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей]</ref>:

{| class="wikitable"
|-
! Уес
! [[вырăссем]]
! [[мордвасем]]
! [[тутарсем]]
! [[еврейсем]]
! [[марисем]]
|-
| Кĕпĕрне, мĕнпурĕ
| 93,2%
| 3,4%
| 2,6%
| ...
| ...
|-
| Ардат
| 98,8%
| ...
| ...
| ...
| ...
|-
| Арзамас
| 92,9%
| 6,9%
| ...
| ...
| ...
|-
| Балахна
| 99,5%
| ...
| ...
| ...
| ...
|-
| Васильсăр
| 87,0%
| ...
| 8,6%
| ...
| 4,2%
|-
| Горбат
| 99,9%
| ...
| ...
| ...
| ...
|-
| Княгинино
| 98,0%
| ...
| 1,9%
| ...
| ...
|-
| Лукоян
| 85,2%
| 14,3%
| ...
| ...
| ...
|-
| Макар
| 98,5%
| ...
| ...
| ...
| 1,2%
|-
| Чулхула
| 97,6%
| ...
| ...
| 1,0%
| ...
|-
| Семёнов
| 99,9%
| ...
| ...
| ...
| ...
|-
| Сергач
| 73,8%
| 8,9%
| 17,1%
| ...
| ...
|}

=== Чулхула кĕпĕрнаттăрĕсем ===
<!-- Источники вынесены из заголовка для создания ссылок на раздел-->
Губернаторы Нижегородской губернии.<ref>[http://www.opentextnn.ru/history/rushist/dorevigu/gubnn/adm/?id=517 Нижегородские губернаторы XVIII в. Краткий Био-библиографический словарь]</ref><ref>[http://www.opentextnn.ru/history/rushist/dorevigu/gubnn/adm/?id=167 Губернаторы Нижегородской губернии. Аннотированный указатель (1714-1917)]</ref> 
Туртса кăтартни — 5 çултан сахалрах ертсе пынă кĕпернетĕрсем.
* [[Измайлов Андрей Петрович]] (кăрлач, 20, 1714 — çу, 31, 1714)
* [[Путянин Степан Иванович]] (1714 — пуш, 19, 1717)
<small>1717 çулхи пуш уйăхĕ — 1719 çулхи çу уйăхĕччен кĕпернене хусан кĕпернетĕрне П. С. Салтыкова пăхăнтарнă.</small>
* ''[[Ржевский Юрий Алексеевич]]'' (май 1719—1728)
* [[Хвостов Фёдор Максимович]] (1729—1730)
* [[Бестужев-Рюмин Пётр Михайлович]] (февраль 1730 — март 1730)
* ''[[Волынский Иван Михайлович]]'' (1730—1740)
* Семён Гагарин (утă, 1740—пуш, 1742)
* ''[[Друцкий, Даниил Андреевич]]'' (1742—1752)
* [[Панин Александр Иванович]] (1753—1756)
* ''[[Бакшеев Максим Иванович]]'' (е Макшеев) (1757—1762)
* [[Измайлов Сергей Иванович]] (1762—1764)
* ''[[Аршеневский Яков Степанович]]'' (1764—1770)
* [[Квашнин-Самарин Андрей Никитич]] (1770—1773)
* ''[[Ступишин Алексей Алексеевич]]'' (1773—1779, генерал- кĕпернетĕр, 1779—1784)
* ''[[Ребиндер Иван Михайлович]]'' (Рейнгольд-Иоган) (1783 — пушăн, 1-мĕшĕ, 1792, генерал- кĕпернетĕр)
* [[Каховский Михаил Васильевич]] (1792—1796)
* [[Вяземский Андрей Иванович]] (пушăн 13-мĕшĕ, 1796 — раштав, 1796)
* [[Обухов Фёдор Васильевич]] (1779—1780)
* ''[[Белавин Иван Савинович]]'' (21 августа 1780—1796)
* [[Львов Андрей Лаврентьевич]] (1796—1798)
* ''[[Вяземский Андрей Иванович]]'' (1792—1800, генерал- кĕпернетĕр)
* [[Кудрявцев Егор Францевич]] (1798—1802)
* ''[[Руновский Андрей Максимович]]'' (1802—1813)
* ''[[Быховец Степан Антипович]]'' (1813—1818)
* ''[[Крюков Александр Семёнович]]'' (1818—1826)
* [[Бахметев Алексей Николаевич]] (1826—1828, генерал-кĕпернетĕр)
* [[Кривцов Николай Иванович]] (1826—1827)
* [[Храповицкий Иван Семенович]] (1827—1829)
* [[Бибиков Илларион Михайлович]] (1829—1831)
* ''[[Бутурлин Михаил Петрович]]'' (1831—1843)
* ''[[Урусов Михаил Александрович]]'' (1843—1855)
* [[Анненков Фёдор Васильевич]] (1855—1856)
* ''[[Муравьёв Александр Николаевич]]'' (1856—1861)
* ''[[Одинцов Алексей Алексеевич]]'' (1861—1873)
* ''[[Кутайсов Павел Ипполитович]]'' (1873—1880)
* [[Безак Николай Александрович]] (1880—1882)
* ''[[Баранов Николай Михайлович]]'' (1882—1897)
* ''[[Унтербергер Павел-Симон Фридрихович]]'' (1897—1905)
* [[Фредерикс Константин Платонович]] (1905—1906)
* [[Шрамченко Михаил Николаевич]] (1907—1910)
* [[Хвостов Алексей Николаевич]] (1910—1912)
* [[Борзенко Виктор Михайлович]] (1913—1915)
* [[Гирс Алексей Фёдорович]] (1915—1917)

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем|2}}

== Каçăсем ==
{{Çӳрев
|Тема=Чулхула кĕпĕрни
|Викивулавăш=Категори:Чулхула кĕпĕрни
|Викиампар=Category:Nizhny Novgorod Governorate
}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Чулхула кĕпĕрни}}
* [http://www.unn.runnet.ru/rus/volgovyt/nizhobl/istor.htm Чулхула енĕн кун-çулĕ]
* [http://www.nounb.sci-nnov.ru/fulltext/acg/nn-sbornik/index.html «Нижегородский сборник» издаваемый Нижегородским статистическим Комитетом, под редакцией Действительного члена и секретаря Комитета А.С. Гациского, в 10-ти томах] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180515185844/http://www.nounb.sci-nnov.ru/fulltext/acg/nn-sbornik/index.html |date=2018-05-15 }} (Статьи о всех сторонах жизни губернии в 1860-х гг)
* [http://chigirin.narod.ru/book11.html Адрес-календарь Нижегородской губернии на 1891 год]
* [http://blacksearcher.ru/forum/viewtopic.php?t=73 Списки населенных мест Нижегородской губернии 1863, JPG] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130521143342/http://blacksearcher.ru/forum/viewtopic.php?t=73 |date=2013-05-21 }}
* [http://biblios.hmarka.net/booklibrary-305 Библиотека Царское Село, книги по истории Нижегородской губернии, PDF] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110210172446/http://biblios.hmarka.net/booklibrary-305 |date=2011-02-10 }}
* [http://new.runivers.ru/maps/podratlas/36 Карта Нижегородской губернии из «Атласа» А. А. Ильина 1876 года] (просмотр на движке Google на сайте runivers.ru)


{{Чулхула кĕпернин уесĕсем}}
{{Раççей империн администрациллĕ-территориллĕ пайланăвĕ}}

{{ru-gub-stub}}

[[Категори:Чулхула кĕперни|*]]
[[Категори:Чулхула кун-çулĕ]]