Ылтăн Урта страницӑн кодне пӑхни

{{Пĕлтерĕшсем|Ылтăн Урта (пĕлтерĕшсем){{!}}Ылтăн Урта}}
{{Тахçанхи патшалăх
|ячĕ = Ылтăн Урта
|тăван ячĕ = Улус Джучи<br> Улуг Улус
|статус = 
|ялав = Golden Horde flag 1339.svg
|анлăшĕ = 
|ялава_ăнлантарни = Ылтăн Урта ялавĕ, [[Каталон атласĕ]]пе килĕшӳллĕ (1375 çул тĕлнелле кăларнă; урăх çăлкуçсемпе, ялав сарăх тĕслĕ пулнă<ref>{{кĕнеке |пуçелĕк=The Black Death (Revised Edition) |ссылка=https://books.google.com/books?id=1w2XAgAAQBAJ&pg=PA70 |çул=2013 |издательство=Lerner Publishing Group |isbn=978-1-4677-0375-8 |страницы=70 |автор=Zahler, Diane }}</ref>)
|герб = 
|карттă = GoldenHorde1300.png
|ăнлантарни = Ылтăн Урта 1300 çулта
|p1      = Монгол империйĕ
 |s1      = Аçтăрхан ханлăхĕ
 |s2      = Мăн Урта
 |s3      = Хусан ханлăхĕ
 |s4      = Казах ханлăхĕ
 |s5      = Касимов ханлăхĕ
 |s6      = Крым ханлăхĕ
 |s7      = Нухай Урти
 |s8      = Çĕпĕр ханлăхĕ
 |s9      = Узбек ханлăхĕ
 |s10     = Тарков шамхаллăхĕ
|йĕркеленĕ = 1224
|тĕп хула = [[Пăлхар]]<ref name="энц">{{cite web 2|url=http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=1125|title= Болгарская земля|author= В.Д. Димитриев, С.А. Краснов.|website= Электронная Чувашская энциклопедия|type= |date= |accessdate=25.01.2020 |lang=}}</ref>, [[Сарай-Бату]], [[Сарай-Берке]] 
|хуласем = [[Хусан]], [[Аçтăрхан]], [[Солхат]]<ref>[http://bre.mkrf.ru/domestic_history/text/4163720 Большая Российская энциклопедия] «Вскоре город стал центром правого крыла Золотой Орды со ставкой беклербека из правящего дома ... Важный пункт контроля над транзитной торговлей со Средиземноморьем»</ref>, [[Увек]], [[Сарайчик]] и др.
|лаптăк = 6 млн яхăн км² (1310)
|тĕн = [[ислам]] (1320 çултанпа) — патшалăхри тĕн<br/>[[танкăрлăх]] <br/> [[католицизм]] (пурăнан халăхăн пайĕшĕн)<ref> Католические миссионеры в Золотой Орде // Золотая Орда в мировой истории  / Хакимов Р.С., Фаверо М., Трепавлов В.В., Миргалеев И.М., Хаутала Р. (ред.). Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ, 2016. С. 328–334.  </ref> <br/> [[православи]] (пурăнан халăхăн пайĕ)
|пурăнан халăх = [[тĕрĕксем]], [[славянсем]], [[финн-укăрсем]]<ref>Атлас истории Татарстана и татарского народа М.: Издательство ДИК, 1999. - 64 с.: илл., карт. под ред. Р. Г. Фахрутдинова</ref><ref name="autogenerated3"/>, [[монгол]]ы<ref name=":Ракушин">{{Кĕнеке|автор=Ракушин А. И.|пуçелĕк=Монгольские племена Улуса Джучи // Монголы на Волге|яваплă=Л. Ф. Недашковский|вырăн=Сарăту|издательство=Техно-Декор|çул=|страницы=10—29|страниц=96|isbn=|isbn2=}}</ref> тата урăх.
|чĕлхе = пуçламăш тапхăр: [[монгол чĕлхи|монгол]]<ref name ="Габдельганеева">{{Кĕнеке|автор=Габдельганеева Г. Г|çул=2015|isbn=9785447536473|страниц=236|издательство=Directmedia|пуçелĕк=История татарской книги: от истоков до 1917 г |каçă=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=WGU5CwAAQBAJ&q=монгольский#v=snippet&q=монгольский&f=false|вырăн=|страницы=29|isbn2=}}</ref><ref>{{Кĕнеке|çул=2007|isbn=9789965081316|страниц=247|издательство=Павлодарский государственный университет имени С. Торайгырова|пуçелĕк=Золотая Орда|каçă=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=d2gMAQAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%8C%D1%8E|вырăн=|страницы=56|isbn2=}}</ref>, ун чухне тĕп литература тата калаçу чĕлхи — [[тĕрĕксем (чĕлхе)|тĕрĕк]]<ref name ="Габдельганеева" /><br>
XIII—XIV ĕм. — [[кăпчак чĕлхи|кăпчак]]<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Zolotoord/XIV/1380-1400/Pisma_zol_chanov/text.phtml?id=3955 ДОКУМЕНТЫ-&gt;ЗОЛОТАЯ ОРДА-&gt;ПИСЬМА ЗОЛОТООРДЫНСКИХ ХАНОВ (1393-1477)-&gt;ТЕКСТ]</ref><ref>''Григорьев А. П.'' Официальный язык Золотой Орды XIII-XIV вв.//Тюркологический сборник 1977. М, 1981. С.81-89."</ref>

малашнехи вăхăт: [[ватă тутар чĕлхи|ватă тутар]]<ref>Татарский энциклопедический словарь. — Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 1999. — 703 с., илл. ISBN 0-9530650-3-0</ref><ref>Фасеев Ф. С. Старотатарская деловая письменность XVIII в. / Ф. С. Фасеев. – Казань: Тат. кн. издат., 1982. – 171 с.</ref><ref>Хисамова Ф. М. Функционирование старотатарской деловой письменности XVI-XVII вв. / Ф. М. Хисамова. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1990. – 154 с.</ref><ref>Письменные языки мира, Книги 1-2   Г. Д МакКоннелл, В. Ю. Михальченко Академия, 2000 Стр. 452</ref><ref>III Международные Бодуэновские чтения: И.А. Бодуэн де Куртенэ и современные проблемы теоретического и прикладного языкознания : (Казань, 23-25 мая 2006 года) : труды и материалы, Том 2 Стр. 88 и Стр. 91</ref><ref>Введение в изучение тюркских языков Николай Александрович Баскаков Высш. школа,, 1969</ref><ref>Татарская энциклопедия: К-Л Мансур Хасанович Хасанов, Мансур Хасанович Хасанов Ин-т Татарской энциклопедии, 2006 Стр. 348</ref><ref>История татарского литературного языка: XIII-первая четверть XX в Институт языка, литературы и искусства (ИЯЛИ) имени Галимджана Ибрагимова Академии Наук Республики Татарстан изд-во Фикер, 2003</ref>

çаплах литература никĕсĕнче пулнă<ref>http://www.mtss.ru/?page=lang_orda Э. Тенишев Язык межнационального общения золотоордынской эпохи</ref> та хăшпĕр [[Ярлык (грамота)|ярлыксенче]] [[уйгур чĕлхи]]пе усă курнă.
|официаллă чĕлхе = [[тĕрĕк чĕлхисем)|тĕрĕксем]], [[кăпчак чĕлхи|кăпчак]], [[уйгур чĕлхи|уйгур]], [[монгол чĕлхи|монгол]]
|пĕтернĕ = 1483
|flag_p1=Flag of the Mongol Empire.svg
|flag_s3=Zilant flag.gif
|flag_s6=Coat of arms of Crimean Khanate.svg
|flag_s4=Flag of the Kazakh Khanate.svg
|династи=Джучидсем}}

[[Ӳкерчĕк:Golden_Horde_1389-ru.svg|thumb|300px|Ылтăн Уртан 1389 çулхи чиккисем]]
'''Ылтăн Урта''' ('''Улус Джучи''') — [[XIII ĕмĕр|XIII]] - [[XVI ĕмĕр]]сенчи [[Анат Атăлçи]]ри патшалăх. 1224—1266 ҫулсенче [[Монгол империйĕ|Монгол империне]] кӗнӗ. Ăна [[1243]] çулта [[Чингисхан]]ăн мăнукĕ, [[Джучи хан|Джучин]] ывăлĕ [[монголсем|монгол]] ханĕ [[Батый|Батый]] ([[1237]]—[[1255]]) йеркеленĕ. [[1266]] çулта, [[Менгу-Тимур хан]] тапхăрĕнче, Ылтăн Урта [[Аслă Монголи]]рен пĕтĕмлĕ [[суверенитет]] çĕнтерсе илнĕ. Уртара куçса çӳрекен пысăк халăхĕ половец ([[кăпчаксем|кăпчаксен]]) йахĕсем шутланнă, вырăнта пурăнакан халăхсем шутĕнче — атăлçи пăлхарĕсем, мордва йăхĕсем, марисем, хорезмсем пулнă.

[[1312]] çулта Уртара [[ислам]] тĕнне йышăннă. [[XVI ĕмĕр]]те Ылтăн Урта пĕтсе ларнă.

== Ылтăн Урта пăхăнтарнă çĕрсем ==
Ылтăн Уртан ханĕсем паянкунхи Раççейĕн (Тухăç Çĕпĕр, Инçет Тухăç тата Инçет Çурçĕр районĕсемсĕр пуçне) чылай çĕрсене, çурçĕр тата анăç [[Казахстан]], [[Украина]], [[Молдави]], [[Узбекистан]] пайне ([[Хорезм]]) тата [[Туркмени]] çĕрĕсене тытса тăнă. Вырăс кнеçлĕхĕсене Уртаранах ертсе пыман. Уртан патшалăх тытăмĕн çыннисем, баскаксем, вырăссен çĕрĕсенче ясяк пуçтарнă, каярахпа çак ĕçе пăхăнтарнă вырăс кнеçĕсене тутарнă. Çак çĕрсене хăйсен пăхăнăвĕнче хăварас тесе тутарсен хĕçпăшаллă ушкăнĕсем пĕрмаях Руç çине пырса хуласене çĕмĕрсе, çунтарса, çаратса кайкаланă. [[XIII ĕмĕр]]ĕн иккĕмĕш çурпайĕнче кăна вунтăватă хут ухтарусем пулнă.

Азире Ылтăн Урта Чагатай (Джагатай) улусĕпе чикĕ тытнă.

== Администрациллĕ пайлану ==

Батый вăхăтĕнче Ылтăн Урта тĕп хули Сарай-Бату пулса тăрать (Хальхи Аçтăрхан çумĕнчи вырăнта); XIV ĕмĕрĕн пĕрремĕш çурринче тĕп хулана Сарай-Беркене куçать (ăна Берке хан (1255—1266 никĕсленĕ), паянхи Волгоград çумĕнче).

Ылтăн Урта нумай халăхлă та хуçалăх енчен тĕрлĕ нумай укладлă патшалăх пулнă. Караван сутă-илӳ тĕпĕсем [[Сарай-Бату]], [[Сарай-Берке]], [[Ургенч]], тата Крымри [[Судак]], [[Каффа]], [[Азов тинĕсĕ]] çинчи Азак (Азов) хулисем, кунтах Генуя хулан сутă-илӳ колонийĕсем вырнаçнă.

Патшалăха [[Чингисхан]]ăн нĕсĕлĕсем — торесем — ертсе пынă. Политикăри чи паллă ĕçсене йышăнма пĕтĕм халăхăн пухăвĕсем - курултайсем — пуçтарăннă. Патшалăх ĕçĕсене пĕрремĕш министр (бекляре-бек — кнĕçсен кнеçĕ) тытса пынă, ăна министрсем — везирсем — пăхăнса ĕçленĕ. Хуласене тата вĕсен пăхăнăвĕнчи çĕрсене ясаксем (налуксем) пуçтарма — даругсене (тăрăхсене) — янă. Çавăн пекех даругсемпе пĕрлех çарпуçсене — баскаксене те — ятарласа янă. Патшалăх тытăмлăхĕ çурмаçарлă пулнă, мĕншĕн тесен çар тата администраци ĕçĕсене пĕрле тытса тăнă. Чи яваплă тытăм ĕçĕсене ертсе пыракан ăру тиккийĕсем (оглансем) туса пынă. Вĕсемех '''Ылтăн Уртара''' улуссене тытса тăнă тата çар ушкăнĕсене ертсе пынă. Бегсен (нойонсен) тата тархансен шайĕнчен çарпуçĕсем — темниксем, пинпӳсем, çĕрпӳсем, çаплах бакаулсем (хальхи пек каласан, çар интенданчĕсем) тухнă.

== Сутă-илӳ ĕçĕ ==

[[Крым]]ри тата [[Тан (юханшыв)|Тан]] шывĕн кӳлмекĕнчи генуйсен колонисемпе ([[Готи капитанлăхĕ]]) Урта сутă-илӳ ĕçĕсем тунă: кунта пусма, пир, катам пир, хĕçпăшал, хĕрарăм валли капăр япаласем, ахах-мерчен, техĕм, ладан, çамлă тир, сăран, пыл, ăвăс, тăвар, тырă, пула, йывăç, вăлча, олива çуне сутнă.

Ылтăн Урта Генуй купсисене чура тата вăрçăра туртса илнĕ пурлăха сутнă.

Крым сутăç хулисем урлă [[Атăл]] тăрăх Кăнтăр Европăна, [[Вăтам Ази]]е, [[Иран]]а, [[Инди]]е, Китая çитекен сутă-илӳ çулĕсем тухнă.

== Ылтăн Урта пĕтни ==

Хăй никĕсленнĕ вăхăтранах Ылтăн Урта улуссене пайланнă, вĕсем Джучин 14 ывăлĕсене пăхăнса тăнă: 13-шĕ Батый-хана çеç пăхăннă, тытăм ĕçĕсене кашни хăймайлă тытса пынă.

Джанибек-хана [[1357]] çулта вĕлернĕ хыççăн ахăр-самана пуçланса каять, çак пĕрлĕхлĕ патшалăх арканма тытăнать. 1357 çултанпа [[1380]] çулчен '''Ылтăн Урта''' астулĕ çинче 25 хан ытла ларса тухнă.

[[1360]]—[[1370]] çулсенче патшалăха [[Мамай]] ярса илнĕ. 1360-мĕш çулсем пуçламăшĕнче Ылтăн Уртаран Хорезм тухса ӳкет, [[1362]] çулта литва кнеçĕ [[Ольгерд]] Днепр çумĕнчи çĕрсене хăй аллине илет, Аçтăрхан уйрăлса каять. Тата вырăс кнеçлĕхĕсем Мускав тавра пуçтарăнма пуçлаççĕ. Мамай вара Раççейрен виçĕ çул малалла çулсемшĕн ясак пуçтарса ăна хавшаклатас тĕллевпе хăйĕн çарĕпе Мускава хирĕç вăрçăпа тухать.

1380 çулта [[Куликово çапăçăвĕ]] пулса иртет, унта вырăс кнеçĕсен çарĕсем Мамая аркатса хăваласа яраççĕ. 

Тăхтамăш-хан (1380—95) вăхăтĕнче Уртари хирĕçӳсем чарăннă, тĕп влаçĕ каллех Ылтăн Уртан чылай территорине пăхăнтарнă. Тăхтамăш 1380 Мамай çарне Калка шывĕ çинче çапса çĕмĕрет, 1382 çулта Мускав патне пырать, ултавпа ярса илсе те çунтарса ярать. Хăйĕн вăйĕсене тĕреклетнĕ хыççăн Тимĕрлана хирĕç тухать. Тимĕрлан çарĕ Тахтамăша темиçе хутчен, [[Атăл]] çинчи хуласене çĕнтерсе илсе аркатать, çав шутра Сарай-Берке, Крым хулисене ухтарса сиенлет. Ылтăн Уртана пысăк çухатусем çитеççĕ, çавăнтан вăл вара тек ура çине тăрайман.

[[XV ĕмĕр]]ĕн 20-мĕш çулĕсенче [[Çĕпĕр ханлăхĕ]], 40-мĕш çулсенче — [[Нухай Урти]], каярахпа [[Хусан ханлăхĕ]] (1438) тата [[Крым ханлăхĕ]] ([[1443]]), 60-мĕш çулсенче — Казах, [[Узбек ханлăхĕ]]сем, çаплах тата [[Аçтăрхан ханлăхĕ]] çут тĕнчене тухнă. XV ĕмĕрте [[Руç]] те Ылтăн Уртан пăхăнăвĕнчен тухать. [[1480]] çулта Ахмат-хан, [[Пысăк Урта]] ханĕ, Иван III кнеçе пăхăнтарасшăн пулнă, анчах та çак ĕç ăнăçсăр вĕçленнĕ. 1480 çулта кăна вырăссем тутар-монголсен айĕнчен тĕппĕнех тухнă. [[Пысăк Урта]] та вара [[XVI ĕмĕр]] пуçламĕшĕнче пачланнă.

== Ылтăн Урта ханĕсем ==
* [[Джучи-огул]] - [[Чингисхан]] ывăлĕ, Джучи улусĕн аслă даругачи ([[1225]]—[[1227]]).
* [[Батый]] — [[Джучи-огул]] ывăлĕ, Джучи улусĕн аслă даругачи ([[1227]]—[[1255]]), Еке Монгол улусĕн орлокĕ ([[1235]]—[[1241]]).
* [[Сартак-оглан]], [[Батый]] ывăлĕ, Джучи Улусăн аслă даругачи ([[1255]]—[[1256]]).

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Вуламалли ==

== Каçăсем ==

{{Чăваш Енĕн историйĕ}}
{{Ылтăн Урта}}
{{Узбекистан историйĕ}}

[[Категори:Ылтăн Урта]]