Эквадор страницӑн кодне пӑхни

'''Эквадо́р''' ({{lang-es|Ecuador}}), официаллă ячĕ '''Респу́блика Эквадо́р''' ({{lang-es|República del Ecuador}}) — [[Кăнтăр Америка|Кăнтăр Америкăн]] çурçĕр-анăçĕнчи [[патшалăх]]. [[Испан чĕлхи|Испанла]] '' [[экватор]] '' сăмаха пĕлтерет.

Анăç енче Эквадор çыранне [[Лăпкă океан]] хумĕсем çапаççĕ, çурçĕрте çĕршыв [[Колумби]]пе, тухăçра тата кăнтăрта — [[Перу]]па чикĕ тытать. Эквадор шутнет [[Галапагос утравĕсем]] кĕреççĕ.

== Тавралăхĕ ==
[[Ӳкерчĕк:Физическая карта Эквадора.png|200px|thumb|Эквадорăн физика картти]]
[[Ӳкерчĕк:Equador Tungurahua.JPG|thumb|right|200px|[[Баньос]] хула патĕнчи [[Тангарахуа]] вулканĕ.]]
{{main|Эквадор тавралăхĕ}}

=== Климачĕ ===

== Кун-çулĕ ==
{{main|Эквадор кун-çулĕ}}

=== Испани колонизацилес умĕн ===
Паянхи Эквадор территоринче тахçан авалах тĕрлĕ индей йăхĕсем — кара, киту, тумбе, каньяри тата урăххисем пулнă. Вĕсем сунар,  пулă тытас тата çĕр ĕçĕпе пурăннă.

1-мĕш пинçуллăхăн вĕçĕнче тинĕс хĕрринче пурăннă кара индей йăхĕсем, туçи районĕсене вăрçăпа кĕрсе каяççĕ, вырăнти халăха — киту индей тата ытти йăхсене пăхăнтарса (пайĕпе вĕлерсе пĕтерсе, пайĕпе вĕсемпе хутшăнса кайса), патшалăх йĕркелеççĕ, ăна  латин американ литературинче «Киту патшалăхĕ» тесе палăртаççĕ. Майĕпен вăл тухăç деспоти тĕсĕллĕ патшалăх пулса тăрать.

[[XV ĕмĕр]]те (1460 çул тĕлнелле) «Киту патшалăхне» инкăсен  Тауантинсуйу патшалăхĕ çĕнтерсе илет (кĕрешĕвĕ 15 çула яхăн пырать). Инкă патшалăхĕн нумайрахăш халăхĕ (инкăсем — тăрăнлă каста)  кечуа индей йăхĕ пулнă. Çапла вара кечуа чĕлхи хальхи Эквадор территоринче чи саралнă чĕлхе пулса тăрать.

=== Испани колонизацилени ===

Эквадора [[Испани]] валли [[Франсиско Писарро|Франсиско Писарропа]] [[Бартоломе Руис]] ([[1526|1526 çулта]] — пĕрремĕш десанчĕ) тата [[Себастьян де Белалькасар]] ([[1531|1531 çулта]] Эквадор территорине пăхăнтарать) юнташĕсемпе ярса илеççĕ. Вĕсем авалхи индейсем пурăннă вырăнта Сан-Франсиско-де-Кито хула никĕсленĕ. [[1529]] çулта Писарро Çĕнĕ Кастили çĕрĕн (хальхи [[Перу]]па Эквадор территорин) генерал-капитанĕ ĕç вырăнне тупăçать, [[1539]] çулта хăйĕн Гонсало пиччĕшне Кито тăрăмĕ туса лартать.

Территорие çĕнтерсе илсен, ылтăнпа кĕмĕлĕн çĕр айĕнчи пысăк управĕсене тупаймасăр, испансем çĕршывра плантацисем йĕркеленĕ, кунта индейсене тата Африкăран турттарса килнĕ чура-негрсене тар юхтарса ĕçлеттернĕ. Сăрт-ту çĕрĕсенче сурăх кĕтĕвĕсене ĕрчетнĕ.

=== Пăхăнманлăх ===
XIX ĕмĕрĕ Эквадоршăн, çаплах пĕтĕм Латин Америкишĕн наци-ирĕклĕх вăрçисемпе революцисемпе тулать. Пĕр революцийĕ Китора  [[1809]] çулхи çурлара, тепри — 1810 çулхи юпара чĕрĕлет. Наци юхăмĕ [[1822]] çулта, Колумби çарĕсем испансене çапса çĕмĕрсен, çĕнтерет. Эквадора вара [[Симон Боливар]] ярса илет.

[[1822]]—[[1830]] çулсенче — Эквадор [[Аслă Колумби]] йышĕнче.

[[XIX ĕмĕр]] тăршшипех тата XX ĕмĕрĕн пĕрремĕш çулĕсенче Эквадорта икĕ парти — консерваторсемпе либералсем — хуçаланаççĕ.

XIX ĕмĕрĕн варринчен пуçласа Эквадор шăпине европа патшалăхĕсем уçса пыраççĕ. 1845 çулта Британи хистенипе Эквадорта чуралăха пăрахăçлас йĕрке рурнăçа кĕрет. 1860-мĕш çулсенче эквадор президенчĕ (тĕрĕссипе — диктатор) Морено Франципе протекторат йышăнас ыйтупа çырусем çӳретнĕ.

XIX ĕмĕрĕн вĕçĕнче Эквадора хастар ютçĕр инвестицисем çитеççĕ — британсем нефть шырама пикенеççĕ, американсем вара — какаопа кофе плантацисене касса тухаççĕ, чукун çулсене хывма тытăнаççĕ.

=== Эквадор 20-мĕш ĕмĕрте ===
[[1923]] çултанпа Эквадорта промăçлă нефте тупăçлаççĕ.

Сав вăхăтрах (1920-мĕш çулсенчен пуçласа) Эквадорта радикал йĕркеленӳлĕхĕсем — социалистсен, анархистсен, коммунистсен — сиксе тухаççĕ. 1925-28 çулсенче вĕсем Эквадорта темиçе хутчен хĕçпăшалпа çĕкленеççĕ, вĕсене йĕркене тытса тăракансем путараççĕ.

[[1941]] çулта — Эквадорпа Перу Амазонкăн тури юхăмĕнчи территоришĕн вăрçса каяççĕ. Перу хĕçпăшаллă вăйĕсем хăватлăрах пулнипе çак 280 пин км² яхăн тавлашу çĕрсене (лаптăкĕпе хальхи Эквадор территории пекех) ярса илет.

* [[1972]] — Родригес Лара çар пăтăрмахĕпе çĕнтерет.
* [[1984]]—[[1988]] президент Фебрес Кордеро тапхăрĕ (1931 çулхи пуш, 9 — 2008 çулхи раштав, 15), унăн сылтăм центр правительстви Эквадор кун-çулĕнче чи хĕстерӳлли пулать. 1987 çулта Кордеро правительствăна коррупципе экстрмизмпа айăпланă Франк Варгас Паззос генералăн пăлхавне пусарать. Пăлхава пĕтернĕ хыççăн хаяр хĕстерӳ тапхăрĕ пуçланса каять, оппозицин нумай çыннине аресленĕ, асаплантарнă, пĕр хыпарсăр пĕтернĕ.
* [[1997]] çулта парламент Абдала Букарам (Abdala Bucaram) президента «çĕршыва ăс-тăн çухатнипе ертсе пыма пултарайманнишĕн» влаçран уйăрать.
* [[2000]] çулхи [[кăрлач, 9]] Хамиль Мауад (Jamil Mahuad) президент администрацийĕ экономика лакăмĕнчен тухас тесе американ долларне официаллă валюта шайне кĕртесшĕн тапăçнă. Çакна пула темиçе пин  эквадор индейĕсем коррупципе президентăн экономика политикине хирĕç тухаççĕ.
* [[2007]] çулхи [[кăрлач, 9]] [[Rafael Correa]]

== Экономика ==
=== Энергетика ===
Электрохăватăн 45 % [[ТЭС]], ыттине [[ГЭС]] мелĕпе тупăçлаççĕ, çапах та Эквадорăн пĕтĕм шыв хăвачĕпе усă курмаççĕ — Анд тăвĕсен шыв янттине ĕçе кĕртмен.

== Хĕçпăшаллă вăйсем ==
{{main|Эквадор хĕçпăшаллă вăйĕсем}}

== Халăхĕ ==
{{main|Эквадор халăхĕ}}
Халăх йышĕ — 13,9 млн (Утă, 2008 хаклавĕ).

== Этеплĕхĕ ==
{{main|Эквадор этеплĕхĕ}}

=== Тĕн ===
68 % пурăнакан [[Рим-Католици чиркĕвĕ]] епархи çыннисем.

== Çавăн пекех пăхăр ==
* [[Галапагос утравĕсем]]

== Каçăсем ==
{{commonscat|Ecuador}}
* {{dmoz|World/Russian/Страны_и_регионы/Южная_Америка/Эквадор/}}
* [http://www.casa-rusa.com/ecuador/ Эквадор çинчен вырăс чĕлхиллĕ хорум] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090416160452/http://www.casa-rusa.com/ecuador/ |date=2009-04-16 }}
* [http://www.casarusa.com/ Эквадора халалланă сайт]
* [http://www.galapagocruise.com/geography.html Galapagos geography]
* [http://www.ecuadortur.com/maps.php Эквадор картти]{{Ĕçлемен каçă|date=December 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.panoramio.com/user/1585945 Эквадор фотографисем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081012130806/http://www.panoramio.com/user/1585945 |date=2008-10-12 }}
* [http://www.darwinadventure.com/galapagos-darwin-research-station.htm Галапагос утравĕсем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090205141231/http://www.darwinadventure.com/galapagos-darwin-research-station.htm |date=2009-02-05 }}
* [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ec.html ТТУ-н фактсен Кĕнекинче Эквадор пирки хыпарсем.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070612194511/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ec.html |date=2007-06-12 }}
* [http://www.elmundo.es/elmundo/2008/12/16/obituarios/1229386285.html Леон Фебрес Кордеро, Эквадор -экс-президенчĕ] (исп.)

{{Кăнтăр Америка патшалăхĕсем}}
{{ОАГ}}
{{CSN}}
{{Меркосур}}

[[Категори:Эквадор|*]]
[[Категори:Патшалӑхсем, алфавитпа]]