Эрмен чĕлхи страницӑн кодне пӑхни

{{Чĕлхе
| çемье = индии-европа 	
| ят = Эрмен чĕлхи
| тăван ят = {{unicode|Հայերեն}} [hayeren]
| патшалăхсем = [[Эрмени]] тата 60 çершыва яхăн {{çăлкуç}}
| регионсем =
| калаçакансем = 8~9 млн.{{çăлкуç}}
| рейтинг =
| категори = [[Еврази чĕлхисем]]
| классификаци = [[инди-европа чĕлхе çемьи|Инди-европа çемьи]]
: [[Палеобалкан чĕлхисем|Палеобалкан турачĕ]]
:: [[Грек-фриги-эрмен чĕлхисем|Грек-фриги-эрмен ушкăнĕ]]
::: [[Фригио-эрмен чĕлхисем|Фриги-эрмен ушкăн пайĕ]]
| алфавит = [[эрмен алфавичĕ|эрмен]]
| официаллă чĕлхе = [[Эрмени]], [[Туçи Карабах Республики]]
| ГОСТ 7.75–97 = арм 055
| ISO1 = hy
| ISO2 = arm (B); hye (T)
| ISO3 = hye
}}

{{Инди-европейсем}}

'''Эрмен чĕлхи''' ({{lang-hy|Հայերեն}}) —  инди-европа чĕлхисен çемйин тухăç пайне кĕрет, çак ушканăн урăх чĕлхисемпе те çывăх шутланать (балти, славян, иран). Вĕсем хушшинче [[эрмен алфавичĕ|аваллă çурулăхли]] пулать.
Эрмен [[алфавит]]не [[Месроп Маштоц]] [[405]]—[[406]] çç туса хунă ( [[Эрмен çырулăхĕ]])<ref>[https://armeniagid.com/kultura/armyanskiy-yazyk-k-kakoy-gruppe-yazykov-otnositsya Армян чӗлхи: хӑш чӗлхе шутне кӗрет?]</ref>.

Пур тĕнчипе эрменле калаçакан — 9 миллиона яхăн çын.

== Чĕлхе аталанăвĕн тапхăрĕсем ==
[[Ӳкерчĕк:Centum Satem map.png|thumb|left|350px|[[Инди-европа чĕлхисем|инди-европа çемйинчи]] тапхăрĕсене пайланинче эрмен чĕлхин вырăнĕ]]
Эрмен калаçупа литература чĕлхин тапхăрĕсен палăртас ĕçре уйрăмлăх пур — литература хорми пуплевĕнчен 1-2 ĕмĕре кая юлса çирĕпленет.
	
Эрмен калаçу чĕлхин (пуплев) кун-çулĕ 5 тапхăртан тăрать:
* '''прото-эрмен''' — [[пирĕн эрăччен XX ĕмĕр]]-[[пирĕн эрăччен X ĕмĕр]]
*  классик эрмен чĕлхи ''' пулса тăнин тапхăрĕ''' — [[пирĕн эрăччен X ĕмĕр]]- [[V ĕмĕр]]
* '''классик эрмен''' — [[Vĕмĕр|V]]-[[X ĕмĕр|X]] ĕмĕрсем
* '''вăта-эрмен''' — [[X ĕмĕр|X]]- [[XV ĕмĕр|XV]] ĕмĕрсем
* '''хальхи эрмен''' — [[XV ĕмĕр|XV]] ĕмĕртенпе

Эрмен литература (çыру) чĕлхи 3 тапхăртан тăрать:
* '''авалхи''' — [[V ĕмĕр|V]]-[[XI ĕмĕр|XI]] ĕмĕрсем. Çак тапхăрти чĕлхене ''авалхи эрмен'', çыру палăкĕсен чĕлхине — ''[[Грабар (чĕлхе)|грабар]]'' теççĕ
* '''вăта''' — [[XI ĕмĕр|XI]]-[[XVII ĕмĕр|XVII]] ĕмĕрсем. Вăтам тапхăр чĕлхине ''вăта эрмен'' теççĕ
* '''çĕнĕ''' — [[XVII ĕмĕр]]тенпе хальхи куна çити. Çĕнĕ тапхăрта хальхи эрмен чĕлхи хормăланать, [[XIX ĕмĕр]] вĕçĕнчен пуçласа çĕнĕ эрмен литература чĕлхи пулса тăрать. Темиçе диалектран пуçтарăнакан ''тухăç'' тата ''анăç'' варианчĕсене уйăраççĕ. Армени Республикинче пурăнаканнисем тухăç (''ашхарабар'') варианчĕпе усă кураççĕ.

== Эрмен чĕлхин лингвастика уйрăмлăхĕсем ==
Фонетикăра 6 [[уçă сасă|уçă]] тата 30 [[хупă сасă|хупă]] [[фонема]]:

* авалхи тапхăрĕнче —
** инди-европа фонологи системи хăш улăштарусемпе;
** уçă сассен тăсăлăвĕн уйрăмлăхне çухатни;
** сыпăк сонанчĕсем уçă, сыпăклă мар сонанчĕсем хупă сасăсене куçни;
** çĕнĕ фрикативлă фонемсем пулса тăни;
** аффрикатсем пулса тăни;
** изменение взрывных по перебою, герман чĕлхисенчи хупă сасăсем куçăнни;
** виçĕ тĕрлĕ хупă сасăсем (янрав, янравсăр тата сывласа кăларни) пурри;
* вăта тапхăрĕнче —
** янрав сассене янравсăрлани, янравсăр сассене янравлани;
** дифтонгĕсене монофтонгизацилени;
* çĕнĕ тапхăрĕнче —
** чĕлхен икĕ çĕнĕ диалекчĕ (уйрăмлăхĕ тӳрех консонантисăмра) пуçланса кайни.

Морфологире:

== Тĕп диалекчĕсем ==
* Диалектсен тухăç ушкăнĕ тата тухăç эрмен литература чĕлхи — СССР пулнă территорисенче сарăлнă (Анăç Арменирен куçса килнĕ ял çыннисемсĕр пуçне), Иранра, Индире.  Литература чĕлхин тухăç эрмен варианчĕ Армени Республикин патшалăх чĕлхи шутланать.
* Диалектсен анăç ушкăнĕ тата анăç эрмен литература чĕлхи - эрмен диаспорин диалекчĕ, Çывăх Тухăçра, Европăра тата Америкăра, СССР пулнă хăш çĕрсенче сарăлнă.

== Эрмен чĕлхин çырулăхĕ ==
''Çавăн пекех '''''[[Эрмен историографийĕ]]''''' статьяна вулăр''.

=== V ĕмĕрченхи эрмен çырулăхĕ ===
[[Ӳкерчĕк:armenian-alphabet.jpg|left|thumb|]]
[[Ӳкерчĕк:aysesahmannartashesi.jpg|right|thumb|[[Арташес I]] патшан [[Арамей алфавичĕ|арамейла çырнисем]], пирĕн эрăччен II ĕмĕр.]]

=== Çыру несĕлĕ ===
''Çавăн пекех '''[[Вăтам ĕмĕрсенчи эрмен литературин хронологийĕ]]''' статьине вулăр.''
[[Ӳкерчĕк:Armenian gospels (The S.S. Teacher's Edition-The Holy Bible - Plate XIX).jpg|right|thumb|Манускрипт, V-VI ĕмĕрсем.]]

Эрмен çырулăхĕн [[V]]—[[XVIII]] ĕмĕрсенче тунă 25 пинрен ытла ал çыру палăкĕсем, çаплах 4 пинрен чылай вакланчăк-татăк ал çырăвĕсем сыхланса юлнă.

Çыру этеплĕхĕн пĕрремĕш палăкĕсене V ĕмĕр тĕлĕпе кăтартнă, каярах темиçе ĕмĕр тăршшипе ют çĕре хапсăнакансем çав тери нумай (XI ĕмĕре кăна пăхсан: [[Стефанос Орбелян]] хаклавĕ 10 пин ал çырăвĕ) пĕтернĕ. Эрмен кĕнеке пичетленевĕнчен ([[1512]] ç.) пуçласа 
[[1800]] çулчен 1170 ытла ятлă эрмен кĕнеки (вырăс чĕлхи хыççăн [[СССР]] республикисен хушшинче иккĕмĕш вырăна тухнă) пичетлесе кăларнă. [[Акоп Мегапарт]] пархатарлă ĕçлĕхне пула эрмен чĕлхи [[кĕнеке пичетлев]]ĕнче хăйĕн регионĕнче пĕрремĕш чĕлхе пулса тăрать.

{| class="wikitable"
|-
| Авалхи манускрипт (ал çырăвĕ) тата савăл çыру вакланчăкĕсем (фрагменчĕсем)
| [[V ĕмĕр|V]]—[[VI ĕмĕр|VI]] ĕмĕрсем
|-
| Авалхи оргиналлă çыру ĕçĕ («Маштоц пурнăçĕпе ĕçĕ-хĕлĕ»)
| [[440-мĕш çулсем]]<ref>Армянская советская энциклопедия, т. 5, стр. 660 {{ref-hy}}. Основные рукописи с XIV века. Вопрос оргинального (первоначального) языка «Истории» [[Агатангелос]]а в исторической науке не решен. </ref>
|-
| Авалхи пурĕпе сыхланса юлнă ал çырăвĕ («Турă амăшĕн евангелийĕ»). 
| [[VII]] век<ref>Армянская советская энциклопедия, т. 6, стр. 695 {{ref-hy}}</ref>
|-
| Авалхи тĕнлĕ мар поэзи çырăвĕ 
| [[VII]] век<ref>Армянская советская энциклопедия, т. 3, стр. 297 {{ref-hy}}. Элегия «Плач на смерть великого князя Дживаншира», сочинённый поэтом-лириком VII в. [http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00021/39700.htm?text=%D0%94%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%B0%D0%BA%20%D0%9A%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%BE%D0%B3 Давтаком Кертогом]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} помещена в труде [[Мовсес Каганкатваци|Мовсеса Каганкатваци]] [http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Kalank/text22.phtml?id=621 «История страны Агванк» (кн.II, гл.35)].</ref>
|-
| Кун-çулне тĕп-тĕрĕс палăртнă чул çинчи авалхи çыру (таса Рипсимэ чиркĕвĕ)
| [[618]] çул
|-
| Кун-çулне тĕп-тĕрĕс палăртнă сыхланса юлнă авалхи ал çырăвĕ  
| [[862]] год<ref>Армянская советская энциклопедия, т. 7, стр. 628—629 {{ref-hy}}</ref>
|-
| Кун-çулне тĕп-тĕрĕс палăртнă пурĕпе сыхланса юлнă авалхи ал çырăвĕ  
| [[887]] çул<ref>Армянская советская энциклопедия, т. 4, стр. 470 {{ref-hy}}</ref>
|-
| Авалхи хут çырăвĕ (аваллăхĕпе тĕнчере 4-мĕш).<ref name="бумажная рукопись">Армянская советская энциклопедия, т. 6, стр. 160 {{ref-hy}}</ref> 
| [[981]] çул<ref name="бумажная рукопись">Армянская советская энциклопедия, т. 6, стр. 160 {{ref-hy}}</ref>
|-
| Сыхланса юлнă чи пысăк çыру  
| [[1200]]—[[1202]] çулсем<ref>Армянская советская энциклопедия, т. 7, стр. 659 {{ref-hy}}. Манускриптра 601 страницă, йывăрăшĕ — 28 кг, 55,3×70,5.</ref>
|-
| Сыхланса юлнă чи пĕчĕк çыру
| [[XV ĕмĕр]]<ref>104 манускрипт страници, йывăрăшĕ — 19 гр, 3×4 см.</ref>
|-
| Пĕрремĕш пичетлĕ кĕнеки («[[Урбатагирк]]»)
| [[1512]] çул<ref>См. [[История армянского книгопечатания]]</ref>
|-
| Пĕрремĕш тапхăрлă тухакан эрмен чĕлхиллĕ журнал («[[Аздарар]]»)
| [[1794]] çул<ref>С возникновения армянского периодического издания до 1920 года вышло более 1800 наименований армянских газет и журналов. (самый древний журнал в мире, который издается непрерывно по сей день, армянский «Базмавеп» (с 1843 года, Венеция). 
</ref> 
|}
Вуншар аваллăх литературăпа çыру палăкĕсем пирĕн куна эрмен куçарăвĕпе çитрĕç, вĕсем ĕретĕнче [[Зенон]], [[Евсевий Кесарийский]], [[Аристид]], [[Филон Александрийский]], [[Иоанн Златоуст]] тата чылай ытти çыравçăсен ĕçĕсем, çаплах [[Аристотель]]пе [[Платон]] ĕçĕсене эрмен чĕлхине куçарнисене автăр çырнине чи çывăххи тесе шутлаççĕ.

=== Эрмен чĕлхин тĕпчев кун-çулĕ ===
[[Ӳкерчĕк:Qerakanutyun.jpg|right|thumb|М.Себастаци хатĕрленĕ эрмен чĕлхи грамматики, Венеци, 1730 çул.‎]]
Эрмен чĕлхин пĕрремĕш тĕпчевçи [[Маштоц Месроп|Месроп Маштоц]] ([[361]]—[[440]]) шутланать, вăл [[405]]—[[406]] çулсенче [[эрмен алфавичĕ|эрмен алфавитне]] хайлать. 

[[V ĕмĕр|V]] пуçламăшĕнче — [[VI ĕмĕр|VI]] вĕçĕнче эрмен чĕлхине [[Фраки Дионисийĕ]] ([[пирĕн эрăччен II ĕмĕр|п.э.II]]—[[пирĕн эрăччен I ĕмĕр|п.э. I]] ĕмĕрсем) çырнă ''«Грамматика ӳнерне»'' куçарнă, çак ĕнтĕ эрмен чĕлхине тĕпчес ĕçĕн çĕнĕ тапхăрĕ пулать. 

=== Эрмен чĕлхипе кĕнеке пичетлени тата периодика кăларăмĕсем ===
[[Ӳкерчĕк:Tagharan1513.jpg|thumb|right|220px|«Тагаран» («Юрă пуххи»), [[1513]] çул, Венеци]]
{{main|История армянского книгопечатания}}
[[Ӳкерчĕк:Agop meghapart.jpg|left|thumb|[[Акоп Мегапарт]]]]

..

<center>
<gallery>
Ӳкерчĕк:TomarGrigoryan.jpg|[[Григори календарĕ]], Рим, [[1584]] çул
Ӳкерчĕк:HarantsVarq.jpg‎|«Житие отцов», Джульфа, [[1641]] çул
Ӳкерчĕк:Girk_ashkharhats.jpg|«Книга миров», Амстердам, [[1668]] çул.
Ӳкерчĕк:Arhest hamaroghutyan (Christopher Clavius Armenian translation).jpg|«Математика», Марсель, [[1675]] çул
</gallery>
</center>
<center>
<gallery>
Ӳкерчĕк:Movses Khorenatsi (1695).jpg|«История Армении» [[Мовсес Хоренаци|Мовсеса Xоренаци]], Амстердам, [[1695]] год
Ӳкерчĕк:Jashots.jpg|[[Апракос]], Венеци, [[1686]]-[[1688]] çç.
Ӳкерчĕк:Agatangeghos, Girk' vipasanut'ean, Constantinople, 1709.jpg|«История Армении» [[Агатангелос]]а, Константинополь, [[1709]] год
Ӳкерчĕк:VorogaytParats.jpg| Ш. Шаамирянăн Эрмени [[конституци]]йĕ, Мадрас, [[1773]] çул

</gallery>
</center>

== Антропонимика ==
{{main|Эрмен ячĕ}}

== Вуламалли ==
* Марр Н. Я., Грамматика древнеармянского яз., СПБ., 1903;
* Hübschmann H., Armenische Grammatik, I, Lpz., 1897;
* Л. Мсерианц, «О так наз. „ванских“ (урартских) лексикальных и суффиксальных элементах в армянском языке.», М., 1902;
* Его же, «Этюды по армянской диалектологии», ч. I, М., 1897;
* Meillet A., Ésquisse d’une grammaire comparée de l’arménien classique, Vienne, 1903;
* Его же, Altarmenisches Elementarbuch (в серии «Indogermanische Bibliothek», hrsg. von H. Hir und W. Streitberg), Heidelberg, 1913.

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
{{interwiki|чĕлхе кочĕ=hy}}

* [http://www.youtube-armenian.com Эрмен Видео] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141222222241/http://www.youtube-armenian.com/ |date=2014-12-22 }}
* [http://aniv.ru/view.php?numer=7&st=10&rub=13 Ашот МЕЛКОНЯН — «Армянский язык как средство выживания» — Анив журналĕ]
* [http://homepages.tversu.ru/~ips/Hist_04.htm#4.5 И. П. Сусов. ''«История языкознания»'']
* [http://www.hayeren.hayastan.com/ Эрмен чĕлхи çинчен + хăй тĕллĕ вĕрентекенсем (Эрменле-вырăсла)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061102172553/http://hayeren.hayastan.com/ |date=2006-11-02 }}
* [http://czudovo.info/list.php?what=1&ln=hy&in=from_ru Вырăс-эрмен сăмахсарĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120611010755/http://czudovo.info/list.php?what=1&ln=hy&in=from_ru |date=2012-06-11 }}
* [http://shop.haylife.ru/catalog/51/ Эрмен чĕлхине вĕренекене валли пулăшу кĕнекисем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070520020305/http://shop.haylife.ru/catalog/51/ |date=2007-05-20 }}
* [http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/general/IE.html Classical Armenian Online] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081224102027/http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/general/IE.html |date=2008-12-24 }}
* [http://www.lingvoconverter.com/?keyboard1=rukirilic&keyboard2=armen Эрменпе вырăс чĕлхисен транслитерацийĕ]
* [http://medituria.ru/dostoprimechatelnosti/dostoprimechatelnosti-armenii/ Достопримечательности Армении]

[[Категори:Эрмен чĕлхи| ]]
[[Категори:Эрмен чĕлхин ушкăнĕ]]
[[Категори:Эрмени чĕлхисем]]