Алматы: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни
п r2.7.2) (робот улăштарчĕ: udm:Алма-Ата |
HerculeBot (Сӳтсе яв | хушни) п r2.7.1) (робот улăштарчĕ: lt:Almata |
||
234-мĕш йĕрке: | 234-мĕш йĕрке: | ||
[[ko:알마티]] |
[[ko:알마티]] |
||
[[lbe:Алматы]] |
[[lbe:Алматы]] |
||
[[lt: |
[[lt:Almata]] |
||
[[lv:Almati]] |
[[lv:Almati]] |
||
[[mhr:Алматы]] |
[[mhr:Алматы]] |
00:21, 3 Пуш уйӑхӗн 2012 вӑхӑтри верси
Алматы, Алма́-Ата́[1][2], Алма-Ата́[3] (казах. Алматы'; 1921 çулчен — Верный) — Казахстанăн шĕкĕр хули.
Тавралăхĕ
Алма-Ата хули Еврази континенчĕн варринче, Казахстанăн кăнтăр хĕвел тухăçĕнче, 77° хĕвел тухăç тăсăлăвĕпе 43° çурçер анлăшĕнче, Заили Алатау умĕнче — самого северного хребта Тянь-Шаньăн çурçĕр ту хысакĕнче, тинĕс шайĕнчен 600 - 1650 метр çӳллĕшĕнче, вырнаçнă. Унпа пĕр анлăшра Гагра тата Владивосток лараççĕ.
Хулари климат вичкĕн континентлă, температура çулталăкра çеç мар, талăкра та питĕ хăвăрт улшăнать.
Климат
Алма-Ата кун-çулĕ
Вăтам ĕмĕрсенчи тапхăр
Верный
Хальхи хулан малианхи никĕсне 1854 çулхи нарăсăн 4-мĕшĕнче хунă, ун чухне вырăс правительстви Кĕçĕн Алмата юханшывăн сулахай çыранĕнче вăрçă хӳтлĕх çуртне тума шутланă. 1854 çулхи çуркунне, авалхи Алмата ишĕлчĕкĕсем патĕнче Заил хӳтлĕхĕсен никĕсне хунă, каярах ăна Верное ят панă. Çурт-йĕре тăвас ĕçе Перемышельский майор па Александровский инженер-поручик ертсе пынă. Çав çулăн кĕр кунĕсенче ĕçсене вĕçленĕ. Йывăç пӳртсемпе казармăсенче Заили тĕкĕрчĕн 470 салтакĕпе офицерне вырнаçтарнă.[4]
1855 çулăн варринче хӳтлĕхе пĕрремĕш вырăссем куçса килнĕ. Верный хăвăрт ӳсме тытăнать. Юнашар Мăн тата Кĕçĕн Алмата станицисем, Тутар слободки никĕсленĕççĕ. 1856 çулта «Хысна садне» (халĕ Этеплĕхпе кану тĕп паркĕ), 1857 çулта Тутар слободки районĕнче пĕрремĕш шыв арманне ĕçе кĕртнĕ. 1858 çулта ĕçе янă пĕрремĕш сăра пĕçерекен савут вырăнти промăçлăхне пуçарса ярать. 1859 çулта кунта Петербургран ĕçпе янă Голубев геодезист Верное пăнчăпа палăртать, çак вырăн вара тĕнче карттине кĕрет. 1859 çулхи çу уйăхĕнче хӳтлĕхре 5 пин çын пурăннă, 1860 çулта пĕрремĕш почтă уйрăмĕ тата хоспитăль уçăлать.
1867 çулхи акан 11-мĕшĕнче Верный хула Туркестан генерал-кĕпернетĕрне шутĕнчи Семириченск облаçĕн центрĕ пулса тăрать. 1867 çулхи утăн 13-мĕшĕнче Семиреченск касак çарне йĕркеленĕ. Çав вăхăтрах Семиреченск облаçĕн гербне тăваççĕ: виççĕне пайланă, улмаллă панулми турачĕн гирляндипе йĕри-тавра çавăрнă питлĕх. Çӳлти пайĕ — карман сăнĕ, аялти: сулахайра — хĕрес, сылтăмра — çурма уйăх. Семиреченск облаçĕн центрĕ пулса тăрсан, Верный промăçлăхпа ăсталăх ĕçесене аталантарма тытăнать. Спирт-водкă тата сăра пĕçерекен савутсем, шăрт-çăм пусмана тăвакан фабрикă уçăлать. Хулан чи пысăк промăç йĕрклĕвĕсем шутне Гавриловăн (1875) тата Кадкинăн (1900) тапак фабрикисем кĕнĕ. Хулара хĕрарăмсен тата арçынсен училищисене, прихут тата ăстаĕç шкулĕсене, каярах арçынсен тата хĕрарăм гимназисене уçаççĕ. Мечетсем çумĕнче мăсăльман шкулĕсем ĕçленĕ.
1887 çулхи çăвăн 28-мĕшĕнче питĕ вăйлă çĕр чĕтренĕвĕ пулать, ун чухне 322 çын пĕтет, 1798 кирпĕч çурт ишĕлет. Мăн тата Кĕçĕн станицăсен йывăç çурчĕсем ытлах арканмаççĕ. Каярахпа хулара сейсмо тата метеорологи станцисене, А. П. Зенков архитектор ертсе пынипе çурт-йĕре тунă чухне сейсмо йĕркине шута илес системăна туса хунă. Çĕр кисреннĕ хыççăн хулари çуртсене хăпартнă чухне ытларах йывăçпа усă кураççĕ. Вĕсенчен пысăк çурчĕсем — Çар полкĕн çурчĕ, Кафедра соборĕ, Этем пĕрлĕх çурчĕ тата ыттисем те. Çав тапхăрти упранса юлнă хăшпĕр çурт-йĕре истори, архитектура палăкĕ шутне кĕртнĕ, вĕсене патшалăх сыхлать. Çав трагедие асăнса хула çыннисем часавай лартнă, анчах та ăна 1927 çулта çĕмĕрнĕ.[5]
1913 çул умĕн хулара 41 пин ытла çын пурăннă, 59 промăç йĕркелĕвĕ ĕçленĕ.[6]
Совет тапхăрĕ
1918 çулта Вернайра совет влаçне туса хунă. Хулана облаçпе пĕрле РСФСР шутĕнчи Туркестан автономине (ТАССР) кĕртеççĕ. 1921 çулхи нарăсăн 5-мĕшĕнче Вернăйа кунти выпăнăн авалхи ятне — Алма-Атана — куçараççĕ. 1927 çулхи акан 3-мĕшĕнче Кызылордăран Алма-Атана РСФСР шутĕнчи Казак АССРĕн тĕп хулине куçараççĕ. Çакна пула хула татах ӳсме тытăнать. 1936 çултанпа (Казах ССРне йĕркеленĕренпе) Алма-Ата малтан Казах ССРĕн, кайран ирĕклĕ Казахстанăн тĕпĕ.
СССР тапхăрĕнчи индустриализаци
Хальхи Алма-Ата
1997 çулта Казахстан Республикин Президенчĕ Нурсултан Назарбаевăн Хушăвĕпе тĕп хулана Акмолана куçарнă, çур çултан ăна Астана ята панă. Çак саманта Алма-Ата патшалăхăн ăслăлăх, этеплĕх, истори, промăçлăх тата финансă центрĕ пулса тăрать. Алма-Атара хальлĕхе Казахстанăн Наци банкĕ тата хăшпĕр элчĕлĕхсем, правительствăн ытти йĕркеленĕвĕсене Астанана куçарнă. 1998 çулхи утăн 1-мĕшĕнче Хулан ятарлă статусе пирки саккун йышăннă. Алма-Атана официаллă мар «Кăнтăр тĕп хула» теççĕ[7].
Влаç органĕсем
Хула акимне (пуçлăх) халĕ Казахстан Республикин Президенчĕ маслихат (хула пухăвĕ) килĕшнĕ хыççăн лартать.
- Байузаков Х. Б. — (1940—1941)
- Абдикалыков М. — (1941—1942)
- Шарипов С. — (1942—1943)
- Орехов П. Г. — (1943—1944)
- Милованов К. А. — (1944—1947)
- Айбасов Х. Х. — (1947—1950)
- Ильяшев Р. — (1950—1952)
- Шарипов И. Ш. — (1950—1954)
- Мамонов Ф. А. — (1954—1956)
- Адилов А. А. — (1956—1960)
- Дуйсенов Е. Д. — (1960—1975)
- Аухадиев К. М. — (1975—1978)
- Жакипов А. Х. — (1978—1980)
- Койчуманов А. Ж. — (1981—1983)
- Кулибаев А. А. — (1983—1985)
- Нуркадилов З. К. — (1985—1994)
- Кулмаханов Ш. К. — (1994—1997)
- Храпунов В. В. — (1997—2004)
- Тасмагамбетов И. Н. — (2004—2008)
- Есимов А. С. — (2008—х.в.)
Транспорт
Автобус, такси, троллейбус, трамвай
Метрополитен
Метро тума 1988 çулта пуçланă, 7 чарăнуллă пĕрремĕш йĕрне 2010 çулхи раштав уйăхĕнче палăртнă[8],[9]
Аэропорт
Чукун çул
Ăслăх тата çутĕç
Алма-Ата ĂТИ
- Биологи тата ӳсентăран биотехнологин институчĕ
- Кунаев ячĕллĕ ту ĕçĕсен институчĕ
- КР ĂЙЦ Йĕтре физикин институчĕ
- Байтурсынов ячĕллĕ чĕлхе тĕпчевĕн институчĕ
- Казах Ăслăлăх-Тĕпчев Чокин академик ячĕллĕ энергетика ĂТИ
- Казахстан Республикин ăслăлăх-техника информацин наци центрĕ
- В.Г. Фесенков ячĕллĕ астрофизика институчĕ
- Сулейман Демирель ячĕллĕ университечĕ
Этеплĕх ӳнер
Театрсем
- Патшалăх академи Абай ячĕллĕ оперăпа балет театрĕ
- Казах патшалăх академи М.О. Ауэзов ячĕллĕ драма театрĕ
- Патшалăх академи М.Ю. Лермонтов ячĕллĕ драма вырăс театрĕ
- Патшалах академи ача-пăча тата яшсен Г. Мусрепов ячĕллĕ театрĕ
- Патшалăх академи ача-пăча тата яшсен Натальи Сац ячĕллĕ вырăс театрĕ
- Корей театрĕ
- Уйгур мусăк камичĕн К. Кужамьяров ячĕллĕ театре
- Алма-Атан нимĕç театре
- «ARTиШОК» театрĕ
- Республика пукане театрĕ
Музейсем
Тăванлă хуласем
- Хусан, Раççей
- Мускав, Раççей
- Санкт-Петербург, Раççей (1996)
- Шаблон:Кăркăстан ялавĕ Бишкек, Кăркăстан
- Ташкент (узб. Toshkent), Узбекистан
- Тусон (акăл. Tucson), Аризона, АПШ
- Киев (укр. Київ), Украина
- Урумчи (китай 烏魯木齊), Китай
- Вильнюс (лит. Vilnius), Литва
- Джидда (арап. جدة), Сауд Аравийĕ
- Стамбул (туркк. İstanbul), Турци
- Ренн (фр. Rennes), Франци
- Тель-Авив (ивр. תל אביב-יפו), Израиль
- Тэгу (кор. 대구), Кăнтăр Корей
- Рига (лат. Rīga), Латви
Юлташ-хуласем
Фотопухăм
-
Алма-Ата хулин тĕп мечечĕ
-
Хулана кăнтăр енчен кĕнĕ чухнехи çул çинчи паллă
-
Здание головного банка АО «Казахстан халăхĕн перекет банкĕ»
-
Алма-Ата. Горы
-
Вид с Кумбельтау на пик Советов
-
Вид с Кумбельтау на пик Комсомола
-
28 панфиловсен паркĕ
-
28 панфиловсен паркĕ
-
Коктюберен пăхсан
-
Фонтан Зодиак
-
Алма-Атари Еврази банкĕн çурчĕ
-
Здание страховой компании «Альянс Полис»
-
Махатма Ганди палăкĕ
-
Достык хăна çурчĕ
-
Фурманов проспекчĕ
-
Landsat satellite photo of Almaty
-
Медео çинчи пĕве
Çавăн пекех пăхăр
- Апорт (панулми тĕсĕ)
- Тастак
- Сайран
- Раимбек проспекчĕ (Алма-Ата)
- Достык проспекчĕ (Алма-Ата)
- Толе би урамĕ (Алма-Ата)
- Казахфильм
- Рахат Тауэрс
Каçăсем
- «Алма-Ата хулин официаллă сайчĕ»
- «Алма-Ата хулан канашлăвĕ» — Almaty-City.kz
- Алмата картти
- MyCity.kz — «Алма-Ата картти» — Интерактивлă карттă
- «Электронлă хыпар картти „e-city Almaty“ — Алма-Ата хулан картти»
- Almaty Development — Проекты и развитие города
- «Алма-Ата кун-çулĕ, эссесем»
- Афиша Алматы — кинотеатрсем, театрсем, концерт тата курав залĕсем
- Справочно-информационный портал «Алма-Ата — Кăнтăр тĕп хула»
- «Тĕнче аэропорчĕ Алматы»
- «Алматы, Алма-Ата город мечта!»
- Телефонный справочник Алматы и ЮКО 2009 год
Асăрхавсем
- ^ Распоряжение администрации Президента Российской Федерации № 1495 «О написании названий государств — бывших республик СССР и их столиц»
Казахстанра официаллă ят — «Алматы», анчах та кулленхи калаçура, хăшпĕр кăларăмсенче, çаплах Раççейре хулана «Алма-Ата» теççĕ - ^ АП РФ Распоряжение 17-08-1995 г. № 1495 «О написании названий государств бывших республик СССР и их столиц»
- ^ Хулан официаллă сайчĕ
- ^ История города
- ^ Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег
<ref>
; для сносокalma-ata.gorodasng
не указан текст - ^ [1]
- ^ "" Справочно-информационный портал «Алматы — Южная Столица»
- ^ Статья из газеты «Вечерний Алматы»
- ^ Информационное агентство КазТАГ