Ӳкĕм: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр

Йӗркешерӗн

11:22, 21 Ҫу уйӑхӗн 2014 вӑхӑтри верси

Ӳкĕм (выр. Падеж), — япала ячĕн, хăш-пĕр ылмаш ячĕсемпе хисеп ячĕсен сăмаха улăштаракан морфологи категорийĕ. Термина вырăс чĕлхинчен йышăннă. Унчен пĕр тапхăр «вĕçлев» терминпа усă курнă.

Чăваш чĕлхинче

Чăваш чĕлхинче пурĕ 8 ӳкĕм. Вĕсен йĕрки, ыйтăвĕсем тата ӳкĕм системине тăвакан аффикссем çакнашкал:

Ӳкĕмсем	Ыйтăвĕсем	Аффиксем
Тĕп	кам? мĕн?	—
Камăнлăх	камăн? мĕнĕн?	-ăн (-ĕн)
Пару	кама? мĕне?	-а (-е)
Вырăн	камра? мĕнре?	-та (-те), -ра (-ре), -че
Туху	камран? мĕнрен?	-тан (-тен), -ран (-рен), -чен
Пĕрлелĕх	кампа? мĕнпе?	-па (-пе), -пала (-пеле), -палан (-пелен)
Çуклăх	камсăр? мĕнсĕр	-сăр (-сĕр)
Пирке	камшăн? мĕншĕн?	-шăн (-шĕн)

Юлашки виççĕ ӳкĕмĕ хальтерех пулса кайнă, ыттисем — авалах пулса кайнăскерсем, вĕсем кашни тĕрĕк чĕлхинчех пур.

Кашни ӳкĕм нумай пĕлтерĕшлĕ, вĕсем контекстра палăраççĕ. Пĕр пĕлтерĕшех темиçе падеж кăтартма пултарать. Тĕслĕхрен, вырăн пĕлтерĕшĕ пару (вăрмана), вырăн (вăрманта), туху (вăрмантан), пĕрлелĕх (вăрманпа) ӳкĕмсен пур.

Япала ячĕсен падежĕ — чăваш чĕлхин морфологи тытăмĕнчи кăткăс категори. Япала ячĕ ӳкĕм тăрăх улшăннине вĕçленӳ теççĕ. Чăваш чĕлхинче пĕр вĕçленӳ çеç, мĕншĕн тесен кашни ӳкемĕн пĕр аффикс çеç. Кирек мĕнле сăмахран та ӳкĕм форми çав аффикс хушăннипе пулать. Сингармонизм сакунне пула аффикссем икĕ вариантлă (хытă тата çемçе).

Япала ячĕ вĕçленнĕ чухне камăнлăхпа пару ӳкĕмĕнче чăваш фонетикин тĕп законне (икĕ уçă сасă юнашар тăма юратманни) пула морфемăсен чиккинче фонетика улшăнăвĕсем пулаççĕ:

икĕ уçă сасса уйăрма н хупă сасă кĕрсе ларать (лаша + а > ла-шана, ĕне + е > ĕнене);
пĕр уçă сасси тухса ӳкет (пахчаçă + ăн > пахчаçăн, пахчаçă + а > пахчаçа);
пĕр уçă сасси тухса ӳкет, ун умĕнчи хупă сасă вăрăмланать (пулă + ăн > пуллăн, пулă + а > пулла);
сăмах у (ӳ) сасăсемпе пĕтет пулсан, çав cасăсем ă (ĕ) сасăсемпе ылмашаççĕ, сăмах тĕпĕпе аффикс хушшине в хупă сасă кĕрсе ларать (кĕрӳ + ĕн > кĕрĕвĕн, кĕрӳ + е > кĕрĕве);
и сасăпа пĕтекен сăмахсенче уçă сасăсене уйăрма сăмах тĕпĕпе аффикс хушшине й хупă сасă кĕрсе ларать (шăши + е > шăшие, пăри + ĕн > пăрийĕн). Хальхи чĕлхере йĕ сыпăк тухса ӳкнипе шăшин, пăрин, тăрин тесе каласси çирĕпленнĕ.

Урăх чĕлхесенче

Вырăс чĕлхинче 6 падеж.

Вуламалли

Иванов А.И. К вопросу о падежах в чувашском языке в связи с изучением специфики его // Учен зап ЧНИИ. Вып. 8. Ч., 1953;
Андреев Н.А. Имя существительное // Материалы по грамматике чувашского языка. Ч., 1957;
Павлов И.П. Чăваш чĕлхинчи падежсем çинчен// Учен. зап. ЧНИИ. Вып. 22. Ч., 1963;
Павлов И.П. Хальхи чăваш литература чĕлхи. Морфологи. Ш., 1965.

Асăрхавсем

Каçăсем

Чăваш чĕлхинче миçе падеж?

@@ 2-мĕш йĕрке: / 2-мĕш йĕрке: @@
 == Чăваш чĕлхинче ==
-[[Чăваш чĕлхи]]нче пурĕ 8 падеж. Вĕсен йĕрки, ыйтăвĕсем тата падеж системине тăвакан [[аффикс]]сем çакнашкал:
+[[Чăваш чĕлхи]]нче пурĕ 8 ӳкĕм. Вĕсен йĕрки, ыйтăвĕсем тата ӳкĕм системине тăвакан [[аффикс]]сем çакнашкал:
 {| border=1
-|'''Падежсем'''
+|'''Ӳкĕмсем'''
 |'''Ыйтăвĕсем'''
 |'''Аффиксем'''
@@ 42-мĕш йĕрке: / 42-мĕш йĕрке: @@
 |}
-Юлашки виçĕ падеж хальтерех пулса кайнă, ыттисем — авалах пулса кайнăскерсем, вĕсем кашни тĕрĕк чĕлхинчех пур.
+Юлашки виççĕ ӳкĕмĕ хальтерех пулса кайнă, ыттисем — авалах пулса кайнăскерсем, вĕсем кашни тĕрĕк чĕлхинчех пур.
-Кашни падеж нумай пĕлтерĕшлĕ, вĕсем контекстра палăраççĕ. Пĕр пĕлтерĕшех темиçе падеж кăтартма пултарать. Тĕслĕхрен, вырăн пĕлтерĕшĕ пару (вăрмана), вырăн (вăрманта), туху (вăрмантан), пĕрлелĕх (вăрманпа) падежсен пур.
+Кашни ӳкĕм нумай пĕлтерĕшлĕ, вĕсем контекстра палăраççĕ. Пĕр пĕлтерĕшех темиçе падеж кăтартма пултарать. Тĕслĕхрен, вырăн пĕлтерĕшĕ пару (вăрмана), вырăн (вăрманта), туху (вăрмантан), пĕрлелĕх (вăрманпа) ӳкĕмсен пур.
-[[Япала ячĕ]]сен падежĕ — чăваш чĕлхин [[морфологи]] тытăмĕнчи кăткăс категори. Япала ячĕ падеж тăрăх улшăннине '''вĕçленӳ''' теççĕ. Чăваш чĕлхинче пĕр вĕçленӳ çеç, мĕншĕн тесен кашни падежăн пĕр [[аффикс]] çеç. Кирек мĕнле [[сăмах]]ран та падеж форми çав аффикс хушăннипе пулать. [[Сингармонизм]] законне пула аффикссем икĕ вариантлă (хытă тата çемçе).
+[[Япала ячĕ]]сен падежĕ — чăваш чĕлхин [[морфологи]] тытăмĕнчи кăткăс категори. Япала ячĕ ӳкĕм тăрăх улшăннине '''вĕçленӳ''' теççĕ. Чăваш чĕлхинче пĕр вĕçленӳ çеç, мĕншĕн тесен кашни ӳкемĕн пĕр [[аффикс]] çеç. Кирек мĕнле [[сăмах]]ран та ӳкĕм форми çав аффикс хушăннипе пулать. [[Сингармонизм]] сакунне пула аффикссем икĕ вариантлă (хытă тата çемçе).
-Япала ячĕ вĕçленнĕ чухне камăнлăхпа пару падежĕнче чăваш фонетикин тĕп законне (икĕ уçă сасă юнашар тăма юратманни) пула морфемăсен чиккинче [[фонетика]] улшăнăвĕсем пулаççĕ:
+Япала ячĕ вĕçленнĕ чухне камăнлăхпа пару ӳкĕмĕнче чăваш фонетикин тĕп законне (икĕ уçă сасă юнашар тăма юратманни) пула морфемăсен чиккинче [[фонетика]] улшăнăвĕсем пулаççĕ:
 # икĕ уçă сасса уйăрма '''н''' хупă сасă кĕрсе ларать (''лаша + а > ла-шана, ĕне + е > ĕнене'');
 # пĕр уçă сасси тухса ӳкет (''пахчаçă + ăн > пахчаçăн, пахчаçă + а > пахчаçа'');
 # пĕр уçă сасси тухса ӳкет, ун умĕнчи хупă сасă вăрăмланать (''пулă + ăн > пуллăн, пулă + а > пулла'');
 # сăмах '''у (ӳ)''' [[сасă (лингвистика)|сасăсемпе]] пĕтет пулсан, çав cасăсем '''ă (ĕ)''' сасăсемпе ылмашаççĕ, сăмах тĕпĕпе аффикс хушшине '''в''' хупă сасă кĕрсе ларать (''кĕрӳ + ĕн > кĕрĕвĕн, кĕрӳ + е > кĕрĕве'');
-# '''и''' сасăпа пĕтекен сăмахсенче уçă сасăсене уйăрма сăмах тĕпĕпе аффикс хушшине '''й''' хупă сасă кĕрсе ларать (''шăши + е > шăшйе, пăри + ĕн > пăрийĕн''). Хальхи чĕлхере '''йĕ''' сыпăк тухса ӳкнипе ''шăшин, пăрин, тăрин'' тесе каласси çирĕпленнĕ.
+# '''и''' сасăпа пĕтекен сăмахсенче уçă сасăсене уйăрма сăмах тĕпĕпе аффикс хушшине '''й''' хупă сасă кĕрсе ларать (''шăши + е > шăшие, пăри + ĕн > пăрийĕн''). Хальхи чĕлхере '''йĕ''' сыпăк тухса ӳкнипе ''шăшин, пăрин, тăрин'' тесе каласси çирĕпленнĕ.
 == Урăх чĕлхесенче ==