Пушкăртсем: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Replacing Yong_bashqorts.jpg with File:Young_bashqorts.jpg (by CommonsDelinker because: File renamed: File renaming criterion #3: Correct misleading names into accurate o
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
1-мĕш йĕрке: 1-мĕш йĕрке:
{{Халăх
| ячĕ = Пушкăртсем<br /> ''Башҡорттар''
| ӳкерчĕк = [[File:Bashkir people.jpg|300пкс]]
| алпусни =
<div class="hlist" style="font-size: 90%;">
[[Рахимов Муртаза Губайдуллович|Муртаза Рахимов]]
• [[Ахметзаки Валиди Тоган]]
• [[Бабич Шайхзада Мухаметзакирович|Шайхзада Бабич]]
• [[Зайнулла Расулев]]
• [[Исмагилов Загир Гарипович|Загир Исмагилов]]
• [[Бикбаев Равиль Тухватович|Равиль Бикбаев]]
• [[Худайбердин Шагит Ахметович|Шагит Худайбердин]]
• [[Таган Галимьян Гирфанович|Галимьян Таган]]
• [[Зарипов Ирек Айратович|Ирек Зарипов]]
</div>
| тăвăн ячĕ = ''башҡорт''
| йышĕ = 2 млн
| вырнаçу = {{ялавлани|Раççей}}: 1 584 554 (2010 ç. çырав)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref><ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010]</ref>
** {{ялавлани|Пушкăртстан}}: <br />1 172 287 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Челепи облаçĕ}}: <br />162 513 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Ăренпур облаçĕ}}: <br />46 696 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Тĕмен облаçĕ}}: <br />46 405 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Хантă-Манси автономи тăрăхĕ}}: <br />35 428 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Перĕм Ен}} <br />32 730 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Свердловск облаçĕ}}: <br />31 183 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Тутарстан}}: <br /> 13 726 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Курган облаçĕ}}: <br />12 257 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Ямал-Ненец автономи тăрăхĕ}}: <br />8 297 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Самар облаçĕ}}: <br />7 290 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Мускав}}: <br />6 609 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Мускавя облаçĕ}}: <br />3 975 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Сарăту облаçĕ}}: <br />3 489 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Удмурти}}: <br />3 454 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Санкт-Петербург}}: <br />2 706 (2010 ç. çырав.)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Красноярск Ен}}: <br />2 955 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Коми Республики}}: <br />2 333 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Кемĕр облаçĕ}}: <br />2 295 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Краснодар Ен}}: <br />1 840 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Саха Республики}}: <br />1 819 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Томск облаçĕ}}: <br />1 656 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Иркутск облаçĕ}}: <br />1 637 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Тинĕсçум Ен}}: <br />1 564 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
** {{ялавлани|Байкал Лешьен}}: <br />1 228 (2002 ç. çырав)
** {{ялавлани|Хабаровск Ен}}: <br />1 150 (2010 ç. çырав)<ref name="этноСРФ"/>
{{KAZ}}: <br />17 263 (перепись 2009 г.)<ref>[http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац%20состав.rar Агентство Республики Казахстан по статистике. Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан]</ref> <br />
{{UKR}}: <br />4 253 (2001 ç. çырав)<ref name="un.org">[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V2_table4.xls Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: each census, 1985—2003] {{ref-en}}</ref> <br />
{{Флагификация|Туркменистан}}: <br />3 820 (1995 ç. çырав)<ref>[http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году]</ref> <br />
{{UZB}}: <br />3 707 (2000 ç хаклав.)<ref>Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002</ref> <br />
{{KGZ}}: <br />1 111 (2009 ç. çырав)<ref>Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года</ref> <br />
{{BLR}}: <br />607 (2009 ç. çырав)<ref>[http://web.archive.org/web/20110722232346/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/national_structure_rb.rar Национальный статистический комитет Республики Беларусь. Национальный состав РБ согласно переписи 2009 года]</ref> <br />
{{LAT}}: <br />264 (2013 ç. хаклав)<ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2013/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf Latvijas iedzivotaju sadalijums pec nacionala sastava un valstiskas piederibas {{ref-lv}}]</ref> <br />
{{TJK}}: <br />143 ([[ислам]] (2010 ç. çырав)<ref>[http://www.stat.tj/ru/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355501132.pdf Перепись населения и жилищного фонда Республики Таджикистан 2010 года. Национальный состав, владение языками и гражданство населения Республики Таджикистан. Том III]</ref> <br />
{{EST}}: <br />112 (перепись 2011 г.)<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PCE04&lang=1 PCE04: ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011] {{ref-en}}</ref> <br />
{{LIT}}: <br />84 (перепись 2011 г.)<ref>[http://web.stat.gov.lt/uploads/docs/gyv_kalba_tikyba.pdf GYVENTOJAI PAGAL TAUTYBĘ, GIMTĄJĄ KALBĄ IR TIKYBĄ (Национальный, языковой и религиозный состав Литвы)]</ref>
| çухалнă =
| архкультура =
| чĕлхе = [[пушкăрт чĕлхи|пушкăрт]], [[вырăс чĕлхи|вырăс]],<ref name="языки"/>
| расă = [[Урал раси|субурал]], [[Понти кĕçĕн тĕсĕ|понти]], [[Европа евĕр расă|çутă европа евĕр]], [[Кăнтăр Çепĕр раси|кăнтăр çĕпĕр]]<ref>[http://рус.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/7280-antropologicheskie-tipy Статья «Антропологические типы» в Башкирской энциклопедии]</ref>
| тĕн = [[суннизм|суннит тĕлĕшлĕ]] [[ханафит мазхабĕ]]ллĕ [[ислам]]
| тăван = [[тĕрĕк халăхĕсем]]
| кĕрет = [[тĕрĕксем]]
| ун шутĕнче =
| пулса тухни = [[тĕрĕк халăхĕсем|тĕрĕк]], [[финн-укăр халăхĕсем|финн-укăр]], [[иран халăхĕсем|иран]]<ref>[http://рус.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/1776-etnogenez Статья «Этногенез» в Башкирской энциклопедии]</ref>
}}
[[File:Young bashqorts.jpg|right|200px]]
[[File:Young bashqorts.jpg|right|200px]]
[[Ӳкерчĕк:Prokudin-Gorskii-23.jpg|thumb|Пушкăрт, Çĕпĕр витĕр магистралĕн ĕçтĕшĕ. С. М. Прокудин-Горский фотоӳкерчĕкĕ, 1909—1915&nbsp;ç.ç.]]
[[Ӳкерчĕк:Prokudin-Gorskii-23.jpg|thumb|Пушкăрт, Çĕпĕр витĕр магистралĕн ĕçтĕшĕ. С. М. Прокудин-Горский фотоӳкерчĕкĕ, 1909—1915&nbsp;ç.ç.]]

19:09, 2 Нарӑс уйӑхӗн 2015 вӑхӑтри верси

Пушкăртсем
Башҡорттар

Пурӗ: 2 млн
Чĕлхе пушкăрт, вырăс,[1]
Тĕн суннит тĕлĕшлĕ ханафит мазхабĕллĕ ислам
Расă тĕсĕ субурал, понти, çутă европа евĕр, кăнтăр çĕпĕр[2]
Кĕрет  тĕрĕксем
Тăван халăхсем тĕрĕк халăхĕсем
Пушкăрт, Çĕпĕр витĕр магистралĕн ĕçтĕшĕ. С. М. Прокудин-Горский фотоӳкерчĕкĕ, 1909—1915 ç.ç.

Пушкăртсем, — ытларах енĕпе Пушкăрт Республикинче пурăнакан тĕрĕк халăхĕ. Пушкăрт чĕлхипе калаçаççĕ.

Пушкăртсем (хăй палăртăвĕ — башҡорт) — тĕрĕк халăхĕ, Пушкăрт Республикин вырăнти халăхĕ. Çаплах Челепи, Ăренпур, Курган, Свердлов, Самар тата Сарăту облаçĕсенче тата Пермь енĕнче пурăнаççĕ. Пушкăртла, тутарла тата вырăсла калаçаççĕ.

Халăх пурăнакан вырăнсем

Пушкăрт Респуликисĕр пуçсăр тата Челябинск, Оренбург, Курган, Свердловск, Самар тата Саратăв облаçĕсенче, Пермь Енĕнче пурăнаççĕ.

Малтан пушкăртсем выльăх тытнă, кĕтӳпе çӳренĕ. Çавăн пекех сунара çӳренĕ, пирпе кавирсем тĕртнĕ, тир тунă. XVII-XIX ĕмĕрсенче пушкăртсем куçса çӳреме пăрахнă, çĕр ĕçĕпе пурăнма пуçланă.

1897 çулта Раççейре 1 321 363 çын хăйĕн тăван чĕлхи шутĕнче пушкăрт чĕлхине палăртнă. 1926 çулта пушкăртсен шучĕ Раççейре 712 366 çын, 1939 çулта — 843 648 çын (СССР шутĕнче), 1970 çулта — 1 239 681 çын (СССР шутĕнче), 1989 çулта — 1 449 157 çын (СССР шутĕнче) пулнă. 2002 çулхи халăх çыравĕ тăрăх пушкăртсен шучĕ Раççейре 1 673 389 çын таран çитнĕ. Нумайăшĕ ку çыравра пĕтĕмлетнĕ хисепсене суя вырăнне хураççĕ.

Пушкăртсен йышĕ (çын)
1926 1939 1959 1970 1979 1989 2002
СССР - 843 648 989 040 1 239 681 1 371 452 1 449 157 -
Раççей (РСФСР) 712 366 824 679 953 801 1 180 913 1 290 994 1 345 273 1 673 389
Пушкăртстан (БАССР) 625 845 671 188 737 711 892 248 935 880 863 808 1 221 302

Истори

Пушкăрт халăхен этногенезĕ çав тери кăткăс. Кăнтăр Урал тата çум çеçенхирсем, ăçта халах чăмăртанса тĕрекленнĕ, авалах тĕрлĕ чĕлхе-этеплĕхсен хастар хутшăну вырăнĕ шутланнă.

Авалхи истори

Пирĕн эрăчччен 1 пинçуллăхăн иккĕмĕш пайĕнче Пушкăртăн кăнтăр çĕрĕсенче иран чĕлхиллĕ выльăх-чĕрлĕх усракан сарматсем, çурçĕр енче — анань культурин çĕр ĕçлекен тата сунара çӳрекен финн-укăр йăхĕсем пурăннă.

Пушкăрт çĕрĕсенче авалхи тапхăрăн йĕрĕсем чылай: Кап чул хăвăлĕ, Бишаул-Ункăр хули

Пирĕн эрăччен 1 пинçуллăхра Кăнтăр Урала тĕрĕк чĕлхиллĕ куçса çӳрекен йăхсем çитеççĕ, I пинçуллăх тĕлне вĕсем çакăнти пĕтĕм çĕрсене йышăнаççĕ. Вырăнти хăш йăхĕсене хăваласа ярса, теприсемпе хутăшса, тĕрĕк йăхĕсем пушкăрт халăхĕн чĕлхи, этеплĕхĕ тата сăнĕ-пичĕн аталанăвĕнче пысăк ӳсĕм хăвараççĕ.

VI ĕмĕрĕн варринче Кантăр Урал — пушкăртсен ареалĕ — Тĕрĕк хаканлăхĕнче пулнă.

Урал çине авалхи пушкăрт йăхĕсем, çул çӳревçĕсен çырăвĕсене вуласан, IX ĕмĕрте килсе тухнă.

IX-X ĕмĕрсем тĕлнелле пушкăртсем çинчен çырнисем тĕл пулаççĕ. 840 çул тĕлне пушкăртсен çĕрĕсене арап çулçӳревçи Саллам ат-Тарджуман пушкăртсем пурăннă ареалне кăтартнă. Тепĕр арап çыравçи — ал-Масуди (956 çулта çĕре кĕрет), Арал тинĕсĕ çумĕнчи вăрçăсенче пушкăртсем пулнине палăртать. Пушкăрт йăхĕсем кăнтăр Уралăн вырăнти халăхĕ пулнине урăх авторсем те çыраççĕ. Ибн-Руст (903 ç.) çырнипе, пушкăртсем — «Урал ту хырçин икĕ енĕпе, Чулман Атăлпа, Тобол тата Яикăн çӳлти юхăмĕсен айлăмĕсенче пурăнакан хăй тăрăмлă халăх».

Пушкăртсем пирки тĕп-тĕрĕс хыпарсем Ахмед ибн-Фадлан кĕнекинче пичетленсе тухнă. Вăл 922 çулта Багдад халифĕн элчисемпе Атăлçи Пăлхара çитсе курать. Вăл çырнипе çак хастар тĕрĕк халăхĕ çутçанталăкăн тĕрлĕ тĕслĕ хăвачĕсене, кайăксене чысласа пурăнать. Çав вăхăтрах, тĕпчевçĕ кăтартнипе, пушкăрт тепĕр йăхĕсем Танкăр турăпа пантеона кĕрекен вуникĕ чун-чĕмлĕ турăсене этепленĕ.

Çак саманта, ахăртнех, халăхăн тĕшши чăмăртанать. Пушкăрт этносĕн шăранăвĕнче огуз-печенег йăхĕсем, АтăлЧулман Атăл пăлхарĕсем, каярахпа — кăпчаксем (XI-XIII ĕмĕрсем) хутшăннă.

Ылтăн Урта тапхăрĕ

Чингисхан тапăниччен пушкăртсене венгр миссионерĕ монах - доминикан Юлиан вĕсен чĕлхи венгăрсен евĕр тесе асăнать.

Ылтăн Урта тапхăрĕнче пушкăрт нумай ăрачĕсем, казахсем Нохай Уртине кĕнĕ.

Ылтăн Урта арканса кайсан хальхи Пушкăрт республикин территорийĕ Хусан, Нохай тата Çĕпĕр ханлăхĕсен айне пулать.

Раççей империне кĕртни

Мускав патшалăхĕпе пĕрлешĕнсе (1552-57), пушкăрт йăхĕсене халăх пĕрлĕхне чăмăртанма пулăшать.

Пушкăртсем Вырăс патшалăхне кĕни пĕр самантра пулса иртмен. Чи малтан (1554 çулхи хĕлле) вырăс пăхăнăвне унччен Хусан ханлăхĕнчи анăç тата çурçĕр-анăç пушкăрчĕсем куçаççĕ. Вĕсем хыççăн (1554—1557 çç.) Нухай Уртине кĕнĕ пушкăрт çĕрĕсен варринче, кăнтăрта тата кăнтăр-тухăçра пурăнакан йăхсем те Мускав çумне куçаççĕ. Çĕпĕр ханлăхĕ аркансан, XVI ĕмĕрĕн 80-90-мĕш çулĕсенче Урал леш енчи пушкăртсем те вырăс кнеçлĕхне кĕреççĕ.

Пушкăрт-Мишар Çарĕ

Пушкăрт патшалăхлăхĕ çурални

Авалхи этеплĕхĕ

Тĕнĕ

Чылай пушкăрт халăхĕ —мăсăльман-суннитсем, çаплах православи йĕркипе пурăнакансем те пур[çăлкуç?].

Чаплă пушкăртсем

Çаплах пăхăр

Каçăсем

  1. ^ Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок языки не указан текст
  2. ^ Статья «Антропологические типы» в Башкирской энциклопедии