Тутар чĕлхи: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
42-мĕш йĕрке: 42-мĕш йĕрке:


== Глаголĕ ==
== Глаголĕ ==
[http://www.tatartele.com/3-1-urok/ Хальхи вăхăчĕ]

{| class="wikitable"
|-
! Пить
! Пĕрели
! Нумайли
|-
| 1
| -ам/-әм, -ыйм/-им
| -абыз/-әбез, -ыйбыз/-ибез
|-
| 2
| -асың/-әсең, -ыйсың/-исең
| -асыз/-әсез, -ыйсыз/-исез
|-
| 3
| -а/-ә, -ый/-и
| -алар/-әләр, -ыйлар/-иләр
|}

{| class="wikitable"
|-
! Пить
! Пĕрели
! Нумайли
|-
| 1
| -мыйм/-мим
| -мыйбыз/-мибез
|-
| 2
| -мыйсың/-мисең
| -мыйсыз/-мисез
|-
| 3
| -мый/-ми
| -мыйлар/-миләр
|}

[http://www.tatartele.com/3-1-urok/ Иртнĕ вăхăчĕ]
[http://www.tatartele.com/3-1-urok/ Иртнĕ вăхăчĕ]


70-мĕш йĕрке: 110-мĕш йĕрке:
|-
|-
| 1
| 1
| -мадым/-мәдем, -матым/-мәтем
| -мадым/-мәдем
| -мадык/-мәдек, -матык/-мәтек
| -мадык/-мәдек
|-
| 2
| -мадың/-мәдең
| -мадыгыз/-мәдегез
|-
| 3
| -мады/-мәде
| -мадылар/-мәделәр
|}

[http://www.tatartele.com/3-1-urok/ Пулас вăхăчĕ]

{| class="wikitable"
|-
! Пить
! Пĕрели
! Нумайли
|-
| 1
| -ырмын/-ермен, -армын/-әрмен
| -ырбыз/-ербез, -арбыз/-әрбез
|-
| 2
| -ырсың/-ерсең, -арсың/-әрсең
| -ырсыз/-ерcез, -арсыз/-әрсез
|-
| 3
| -ыр/-ер, -ар/-әр
| -ырлар/-ерләр, -арлар/-әрләр
|}

{| class="wikitable"
|-
! Пить
! Пĕрели
! Нумайли
|-
| 1
| -мамын/-мәмен
| -мабыз/-мәбез
|-
|-
| 2
| 2
| -массың/-мәссең
| -мадың/-мәдең, -матың/-мәтең
| -массыз/-мәссез
| -мадыгыз/-мәдегез, -матыгыз/-мәтегез
|-
|-
| 3
| 3
| -мас/-мәс
| -мады/-мәде, -маты/-мәте
| -маслар/-мәсләр
| -мадылар/-мәделәр, -матылар/-мәтеләр
|}
|}



21:55, 24 Чӳк уйӑхӗн 2016 вӑхӑтри верси

Тутар чĕлхи
Патшалăхсем: Раççей, малтанхи СССР республикисем, Турци, Румыни, Китай Халăх Республики, Австрали, ...
Регионсем: Тутарстан, Пушкăрт Республики, Мари Эл, Удмурт Республики, Мордва Республики, ...
Официаллă статус: Тутарстан ялавĕ Тутарстан
Калаçакансен пур йышĕ: 7 млн. [1]
Рейтинг: 95
Классификаци
Категори: Еврази чĕлхисем
Алтай çемьйи
Тĕрĕк турачĕ
Капчак ушкăнĕ
Атăлçи-кăпчак ушкăнĕ
Çырулăх: кириллица (тутар алфавичĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ISO 639-1: tt
ISO 639-2: tat
ISO 639-3: tat
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Тутар чĕлхи, — тĕрĕк чĕлхисен кăпчак йышĕ шутне кĕрекен чĕлхе. Ытларах енĕпе пушкăрт чĕлхине çывăх, унăн хыççăн каракалпак, казах, нугай, балкар, узбек тата кăмык чĕлхисемпе тăван. Тутарстанра вырăс чĕлхипе пĕрле патшалăх чĕлхи шутланать.

Тутарстансăр пуçне тата Пушкăрт Республикинче, Мари Элре, Удмуртире, Мордовире калаçаççĕ. Раççейре ку чĕлхепе калаçакан йышĕ 2002 çулхи халăх çыравĕпе 5,3 млн патнелле пулнă (1989 çулхи çыравпа — 5,1 млн).

Чĕлхе диалекчĕсем

Виçĕ тĕп диалект уйăраççĕ:

  • хĕвеланăç енчи (кăпчак чĕлхипе нумай пĕрлĕх пур).
  • вăтам (ку диалект çине пăлхар чĕлхи ыттисенчен ытларах витĕм кӳнĕ. Унпа Тутарстанăн ытларахăшĕ калаçать)
  • хĕвелтухăç енчи (çĕпĕр-тутар). Ку диалект уйрăм чĕлхене куçнă, анчах та Хусан тутарĕсен çĕпĕре куçнă пирки вăл ытларах енĕпе вăтам диалект патнелле улшăннă.

XIX ĕмĕр варринче тутарсен авалхи литература чĕлхи пулнă.

Тутар çырăвĕ

Пин çул патнелле каялла тутар чĕлхинче арап графиккипе усă курнă. 1927 çулта СССРа кĕрекен тĕрĕк халăхсем пурĕ те тенĕ пекех латин алфавичĕ (Яналиф графики) çине куçнă. 1939 çулта тутар алфавитне ултă çĕнĕ саспалли хушнă кириллица çине куçарнă. Анчах та çак алфавит та тутар фонетикине анлă сарма пулăшман. 80-мĕш çулсем варринелле лингвистсем тата виçĕ-тăватă саспалли хушмалли пирки шутланă.

1999 çулхи авăн уйăхĕн 15 Тутарстан парламенчĕ «О восстановлении татарского алфавита на основе латинской графики» саккуна йышăнать. 2001 çулхи авăнăн 1 ку саккун вăя кĕнĕ. Анчах та кăна Раççей Патшалăхĕн Конституци сучĕ саккуна хирĕçле тесе пăрахăçланă, латин алфавичĕ çине куçарма ирĕк паман.

Глаголĕ

Хальхи вăхăчĕ

Пить Пĕрели Нумайли
1 -ам/-әм, -ыйм/-им -абыз/-әбез, -ыйбыз/-ибез
2 -асың/-әсең, -ыйсың/-исең -асыз/-әсез, -ыйсыз/-исез
3 -а/-ә, -ый/-и -алар/-әләр, -ыйлар/-иләр
Пить Пĕрели Нумайли
1 -мыйм/-мим -мыйбыз/-мибез
2 -мыйсың/-мисең -мыйсыз/-мисез
3 -мый/-ми -мыйлар/-миләр

Иртнĕ вăхăчĕ

Пить Пĕрели Нумайли
1 -дым/-дем, -тым/-тем -дык/-дек, -тык/-тек
2 -дың/-дең, -тың/-тең -дыгыз/-дегез, -тыгыз/-тегез
3 -ды/-де, -ты/-те -дылар/-деләр, -тылар/-теләр
Пить Пĕрели Нумайли
1 -мадым/-мәдем -мадык/-мәдек
2 -мадың/-мәдең -мадыгыз/-мәдегез
3 -мады/-мәде -мадылар/-мәделәр

Пулас вăхăчĕ

Пить Пĕрели Нумайли
1 -ырмын/-ермен, -армын/-әрмен -ырбыз/-ербез, -арбыз/-әрбез
2 -ырсың/-ерсең, -арсың/-әрсең -ырсыз/-ерcез, -арсыз/-әрсез
3 -ыр/-ер, -ар/-әр -ырлар/-ерләр, -арлар/-әрләр
Пить Пĕрели Нумайли
1 -мамын/-мәмен -мабыз/-мәбез
2 -массың/-мәссең -массыз/-мәссез
3 -мас/-мәс -маслар/-мәсләр

Прототипĕ

Пить Пĕрели Нумайли
1 мин (эпĕ) без (эпир)
2 син (эсĕ) сез (эсир)
3 ул (вăл) алар (вĕсем)

Çавăн пекех

Вуламалли

  • Абдуллина Р. С. Орфография и орфоэпия современного татарского языка. — Хусан: Магариф, 2009. — 3000 экз. — ISBN 978-5-7761-1820-3
  • Ахатов Г. Х. Татарская диалектология = Татар диалектологиясе (учебник для студентов высших учебных заведений). — Казань: 1984. — 3000 экз.
  • Ахатов Г. Х. Лексика татарского языка. — Хусан: 1995. — 5000 экз. — ISBN 5-298-00577-2
  • Ахунзянов Г. Х. Русско-татарский словарь. — Хусан: 1991.
  • Диалектологический словарь татарского языка. — Хусан: 1993.
  • Закиев М.З. Татарский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6
  • Нуриева А. Орфографический словарь татарского языка. — Хусан: 1983—84.
  • Русско-татарский словарь / Под ред. Ф. А. Ганиева. — М.: 1991.
  • Сафиуллина Ф. С., Закиев М. З. Современный татарский литературный язык. — Хусан: 1994.
  • Татарская грамматика. В 3-х т. — Хусан: 1993.
  • Татарско-русский словарь / Сост. К. С. Абдразаков и др.. — М.: 1966.
  • Татарско-русский словарь / Под ред. Сабирова Р. А..
  • Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев (ред.). — М.: 2002.
  • Фразеологический словарь татарского языка / Г. Х. Ахатов (автор-составитель). — Хусан: 1982. — 3000 экз.
  • Харисова Ч. М. Татарский язык: справочник. — Хусан: Магариф, 2009. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7761-2060-2
  • Якупова Г. К. Библиография по татарскому языкознанию (1778—1980). — Хусан: 1988.

Каçăсем

Wikipedia
Wikipedia
Википедин [[:{{{code}}}:|tt уйрăмĕ]].
«Викисăмахсар» логотипĕ
«Викисăмахсар» логотипĕ