Тутар чĕлхи: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
138-мĕш йĕрке: 138-мĕш йĕрке:
|-
|-
| 1
| 1
| -ганмын/-гәнмен, -канмын/-кәнмен
| -канмын/-кәнмен, -ганмын/-гәнмен
| -ганбыз/-гәнбез, -канбыз/-кәнбез
| -канбыз/-кәнбез, -ганбыз/-гәнбез
|-
|-
| 2
| 2
| -гансың/-гәнсең, -кансың/-кәнсең
| -кансың/-кәнсең, -гансың/-гәнсең
| -гансыз/-гәнсез, -кансыз/-кәнсез
| -кансыз/-кәнсез, -гансыз/-гәнсез
|-
|-
| 3
| 3
| -кан/-кән, -ган/-гән
| -ган/-гән, -кан/-кән
| -ганнар/-гәннәр, -каннар/-кәннәр
| -каннар/-кәннәр, -ганнар/-гәннәр
|}
|}


311-мĕш йĕрке: 311-мĕш йĕрке:
| алар (вĕсем)
| алар (вĕсем)
|}
|}

==== Ыйтни (-и?) ====
[http://www.tatartele.com/3-2-urok/ -мы?/-ме?]


== Çавăн пекех ==
== Çавăн пекех ==

13:43, 4 Раштав уйӑхӗн 2016 вӑхӑтри верси

Тутар чĕлхи
Патшалăхсем: Раççей, малтанхи СССР республикисем, Турци, Румыни, Китай Халăх Республики, Австрали, ...
Регионсем: Тутарстан, Пушкăрт Республики, Мари Эл, Удмурт Республики, Мордва Республики, ...
Официаллă статус: Тутарстан ялавĕ Тутарстан
Калаçакансен пур йышĕ: 7 млн. [1]
Рейтинг: 95
Классификаци
Категори: Еврази чĕлхисем
Алтай çемьйи
Тĕрĕк турачĕ
Капчак ушкăнĕ
Атăлçи-кăпчак ушкăнĕ
Çырулăх: кириллица (тутар алфавичĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ISO 639-1: tt
ISO 639-2: tat
ISO 639-3: tat
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Тутар чĕлхи, — тĕрĕк чĕлхисен кăпчак йышĕ шутне кĕрекен чĕлхе. Ытларах енĕпе пушкăрт чĕлхине çывăх, унăн хыççăн каракалпак, казах, нугай, балкар, узбек тата кăмык чĕлхисемпе тăван. Тутарстанра вырăс чĕлхипе пĕрле патшалăх чĕлхи шутланать.

Тутарстансăр пуçне тата Пушкăрт Республикинче, Мари Элре, Удмуртире, Мордовире калаçаççĕ. Раççейре ку чĕлхепе калаçакан йышĕ 2002 çулхи халăх çыравĕпе 5,3 млн патнелле пулнă (1989 çулхи çыравпа — 5,1 млн).

Чĕлхе диалекчĕсем

Виçĕ тĕп диалект уйăраççĕ:

  • хĕвеланăç енчи (кăпчак чĕлхипе нумай пĕрлĕх пур).
  • вăтам (ку диалект çине пăлхар чĕлхи ыттисенчен ытларах витĕм кӳнĕ. Унпа Тутарстанăн ытларахăшĕ калаçать)
  • хĕвелтухăç енчи (çĕпĕр-тутар). Ку диалект уйрăм чĕлхене куçнă, анчах та Хусан тутарĕсен çĕпĕре куçнă пирки вăл ытларах енĕпе вăтам диалект патнелле улшăннă.

XIX ĕмĕр варринче тутарсен авалхи литература чĕлхи пулнă.

Тутар çырăвĕ

Пин çул патнелле каялла тутар чĕлхинче арап графиккипе усă курнă. 1927 çулта СССРа кĕрекен тĕрĕк халăхсем пурĕ те тенĕ пекех латин алфавичĕ (Яналиф графики) çине куçнă. 1939 çулта тутар алфавитне ултă çĕнĕ саспалли хушнă кириллица çине куçарнă. Анчах та çак алфавит та тутар фонетикине анлă сарма пулăшман. 80-мĕш çулсем варринелле лингвистсем тата виçĕ-тăватă саспалли хушмалли пирки шутланă.

1999 çулхи авăн уйăхĕн 15 Тутарстан парламенчĕ «О восстановлении татарского алфавита на основе латинской графики» саккуна йышăнать. 2001 çулхи авăнăн 1 ку саккун вăя кĕнĕ. Анчах та кăна Раççей Патшалăхĕн Конституци сучĕ саккуна хирĕçле тесе пăрахăçланă, латин алфавичĕ çине куçарма ирĕк паман.

Глаголĕ

Хикәя фигыль

Хальхи вăхăчĕ

Хәзерге заман

Пить Пĕррели Нумайли
1 -ам/-әм, -ыйм/-им -абыз/-әбез, -ыйбыз/-ибез
2 -асың/-әсең, -ыйсың/-исең -асыз/-әсез, -ыйсыз/-исез
3 -а/-ә, -ый/-и -алар/-әләр, -ыйлар/-иләр
Пить Пĕррели Нумайли
1 -мыйм/-мим -мыйбыз/-мибез
2 -мыйсың/-мисең -мыйсыз/-мисез
3 -мый/-ми -мыйлар/-миләр

Иртнĕ вăхăчĕ

Билгеле үткән заман

Пить Пĕррели Нумайли
1 -дым/-дем, -тым/-тем -дык/-дек, -тык/-тек
2 -дың/-дең, -тың/-тең -дыгыз/-дегез, -тыгыз/-тегез
3 -ды/-де, -ты/-те -дылар/-деләр, -тылар/-теләр
Пить Пĕррели Нумайли
1 -мадым/-мәдем -мадык/-мәдек
2 -мадың/-мәдең -мадыгыз/-мәдегез
3 -мады/-мәде -мадылар/-мәделәр

Билгесез үткән заман

Пить Пĕррели Нумайли
1 -ганмын/-гәнмен, -канмын/-кәнмен -ганбыз/-гәнбез, -канбыз/-кәнбез
2 -гансың/-гәнсең, -кансың/-кәнсең -гансыз/-гәнсез, -кансыз/-кәнсез
3 -ган/-гән, -кан/-кән -ганнар/-гәннәр, -каннар/-кәннәр
Пить Пĕррели Нумайли
1 -маганмын/-мәгәнмен -маганбыз/-мәгәнбез
2 -магансың/-мәгәнсең -магансыз/-мәгәнсез
3 -маган/-мәгән -маганнар/-мәгәннәр

Пулас вăхăчĕ

Билгесез киләчәк заман

Пить Пĕррели Нумайли
1 -ырмын/-ермен, -армын/-әрмен -ырбыз/-ербез, -арбыз/-әрбез
2 -ырсың/-ерсең, -арсың/-әрсең -ырсыз/-ерcез, -арсыз/-әрсез
3 -ыр/-ер, -ар/-әр -ырлар/-ерләр, -арлар/-әрләр
Пить Пĕррели Нумайли
1 -мамын/-мәмен -мабыз/-мәбез
2 -массың/-мәссең -массыз/-мәссез
3 -мас/-мәс -маслар/-мәсләр

Билгеле киләчәк заман

Пить Пĕррели Нумайли
1 -ачакмын/-әчәкмен, -ячакмын/-ячәкмен -ачакбыз/-әчәкбез, -ячакбыз/-ячәкбез
2 -ачаксың/-әчәксең, -ячаксың/-ячәксең -ачаксыз/-әчәксез, -ячаксыз/-ячәксез
3 -ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк -ачаклар/-әчәкләр, -ячаклар/-ячәкләр
Пить Пĕррели Нумайли
1 -маячакмын/-мәячәкмен -маячакбыз/-мәячәкбез
2 -маячаксың/-мәячәксең -маячаксыз/-мәячәксез
3 -маячак/-мәячәк -маячаклар/-мәячәкләр

Хушнă глаголĕ (Боерык фигыль)

Пить Пĕррели Нумайли
1
2 - -гыз/-гез, -ыгыз/-егез
3 -сын/-сен -сыннар/-сеннәр
Пить Пĕррели Нумайли
1
2 -ма/-мә -магыз/-мәгез
3 -масын/-мәсен -масыннар/-мәсеннәр

Прототипĕ

Пить Пĕррели Нумайли
1 мин (эпĕ) без (эпир)
2 син (эсĕ) сез (эсир)
3 ул (вăл) алар (вĕсем)

Ыйтни (-и?)

-мы?/-ме?

Çавăн пекех

Вуламалли

  • Абдуллина Р. С. Орфография и орфоэпия современного татарского языка. — Хусан: Магариф, 2009. — 3000 экз. — ISBN 978-5-7761-1820-3
  • Ахатов Г. Х. Татарская диалектология = Татар диалектологиясе (учебник для студентов высших учебных заведений). — Казань: 1984. — 3000 экз.
  • Ахатов Г. Х. Лексика татарского языка. — Хусан: 1995. — 5000 экз. — ISBN 5-298-00577-2
  • Ахунзянов Г. Х. Русско-татарский словарь. — Хусан: 1991.
  • Диалектологический словарь татарского языка. — Хусан: 1993.
  • Закиев М.З. Татарский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6
  • Нуриева А. Орфографический словарь татарского языка. — Хусан: 1983—84.
  • Русско-татарский словарь / Под ред. Ф. А. Ганиева. — М.: 1991.
  • Сафиуллина Ф. С., Закиев М. З. Современный татарский литературный язык. — Хусан: 1994.
  • Татарская грамматика. В 3-х т. — Хусан: 1993.
  • Татарско-русский словарь / Сост. К. С. Абдразаков и др.. — М.: 1966.
  • Татарско-русский словарь / Под ред. Сабирова Р. А..
  • Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев (ред.). — М.: 2002.
  • Фразеологический словарь татарского языка / Г. Х. Ахатов (автор-составитель). — Хусан: 1982. — 3000 экз.
  • Харисова Ч. М. Татарский язык: справочник. — Хусан: Магариф, 2009. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7761-2060-2
  • Якупова Г. К. Библиография по татарскому языкознанию (1778—1980). — Хусан: 1988.

Каçăсем

Wikipedia
Wikipedia
Википедин [[:{{{code}}}:|tt уйрăмĕ]].
«Викисăмахсар» логотипĕ
«Викисăмахсар» логотипĕ