Пенза облаçĕнчи чăваш ялĕсем: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр

Йӗркешерӗн

08:12, 5 Кӑрлач уйӑхӗн 2019 вӑхӑтри верси

Раççей Банкĕ кăларнă 10 тенкĕ номиналлă асăну укçи (2014). Реверс

Пенза облаçĕнчи чăваш ялĕсем — Раççей Федерацийĕнчи хальхи Пенза облаçĕн территорийĕнче вырнаçнă чăваш ялĕсем.

Хальхи Пенза облаçĕн территорийĕнче пĕр теçетке чăваш ялĕ пур темелле. Вĕсем Илем шывĕн тăрăхĕнче вырнаçса лараççĕ. Çăрттанлă районĕнче. Ытти районсенче те тахçан чăвашсем никĕслесе пĕр вăхăт чăвашсемех пурăннă ялсем тупăнма пултараççĕ.

Çăрттанлă районĕнчи чăваш ялĕсем

Район центрĕ хăй те, Çăрттанлă, историлле чăваш ялĕ шутланать. Анчах та унта XIX ĕмĕртех вырăссем те пурăннă. Ун пекки тата тепре те пур — Энтрел

Ытти ялсем: Илюххаль, Итĕм-Кура, Куккăр, Çĕн Çăрттанлă, Çĕньял, Пикмăрсаль, Чĕрчул, Элешкел.

Унчченхи тăрăмсем пире Юхма Мишши хăйĕн статйинче ("Вуламалли" пая пăхăр) çапла çырать:

Илем шывĕ Катаче юхса кĕнĕ вырăнта та ĕлĕк Аслă Усияль текен пысăк чăваш ялĕ пулнă. Чăрчăм та ĕлĕк чăваш ялĕ пулнă. ... Халĕ Чăрчăмра пĕр чăваш та çук. Хальхи Могилки тата Белые Озёрки ялĕсенче те ĕлĕк чăвашсем пурăннă теççĕ.

Çăрттанлă районĕнчи çухалнă чăваш ялĕсем

Бедняк — Энтрел çывăхĕнче 1920-мĕш çулсенче никĕсленĕ ял. Те чăвашсем, те вырăссем, те пурте пĕрле — çакă та, тĕрĕссипе паллах мар. 1939-мĕш çулччен çухалнă^[1].

Юхма Мишши каланине илсе кăтартрăмăр ĕнтĕ, Илем шывĕ Кадада шывне юхса кĕнĕ тĕлте Аслă Услиял текен чăваш ялĕ пулнă имĕш. Вăлах ку тăрăхри чылай тутар ялĕнче малтан чăвашсем е чăвашсем те пурăнни пирки те калать. Çакна вăл вырăнти таврапĕлÿçĕ (Ф.Салихов) çырни çине таянса та çирĕплетет. Ку чăнах та çапла пулни ытти çăлкуçсенчен те паллă. Хăшпĕр тутар ялĕсенче (Исеккел т.ыт.те) паянхи кун та чăвашсем пурăнкан пайсем пуррине систерекен хыпарсем пур. Анчах та çакна шанчăклă çăлкуçсемпе çирĕплетес пулать.

Хăшпĕр ялсем ытти ялсемпе пĕрлешсе кайнине пула çухалнă.

Илюххаль Çăрттанлă шутне кĕнĕ (17.9.1975).
Çĕнĕ Энтрел (выр. Новая Андреевка) 1859-мĕш çул хыççăн Чĕрчул шутне кĕнĕ.
Тукай (выр. Степановка) 1877 тата 1911 çулсен хушшинче Çĕньял шутне кĕнĕ.
Адельшино (чăвашла ят пуррипе çукки паллă мар) Çĕньял шутне кĕнĕ ( 17.9.1975 ). Хăшпĕр хыпарсем тăрăх, ку Адельшино нимле чăваш ялĕ те мар, чăннипе Çĕньял çумне "çыпăçтарса хунă" пысăках мар тутар ялĕ.

Ытти районсенчи чăвашсемпе çыхăннă ялсем

Городище районĕнчи Шнаево пирки акă мĕн каланă^[2]^[3].

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)

Русская деревня Новозабалковского сельсовета, в 4 км к северу от него. На 1.1.2004 – 28 хозяйств, 65 жителей. В 1719 году – деревня Кашнаево, Шнаево. Основана в начале XVIII веке на одноименной речке. Среди первых землевладельцев были Фокин, Ховрин, Игошкин, Калошин, Ферлюдин, Гладков, Симонов. В 1745 году здесь значится Кашнаевский (Шнаевский) винокуренный завод московского купца первой гильдии Леонтия Ивановича Смирнова. В 1864 году в Шнаево 109 дворов. По другим сведениям, основано до 1725 года служилыми чувашами. В 1745-м упоминается как деревня Шнеево (Холмогоровы, 1891, с. 12). Гидроним Шнаево (правый приток Можаровки, бассейн Суры) впервые упоминается в писцовой книге под 1623 годом как речка Шкняева, на которой находились старинные мордовские бортные ухожаи, в 1635 году – Шная, в 1691 году – Шняе урочище. От чувашского шнауйе – «поляна-поле». Так именовались поляны, засеянные зерном на раскорчеванных участках. В 1864-77 годах имелась церковь, работал винокуренный завод, центр волости Городищенского уезда. В 1920-е годы в селе был образован плодосовхоз «Шнаевский». Численность населения: в 1864 – 910, 1877 – 784, 1926 – 828, 1959 – 303, 1979 – 130, 1989 – 87, 1996 – 82 жителя.

<Кĕскен куçарса ăнлантарни: Пĕрисен шучĕпе яла çав ятлă юханшыв ятне кура панă. Теприсем яла 1725-мĕш çулччен чăвашсем никĕсленĕ тесе шутлаççĕ. Ĕшне Уйĕ тенинчен пулса кайнă. Ку вăл вăрмантан тасатса тунă уй-хире пĕлтернĕ.>

Кун пек чăвашсемпе çыхăннă ялсем татах та пур: Чибирлей (Кузнецк районĕ)^[4], Мичкас (Никольски районĕ)^[5], Мачкасы (Шемышей районĕ)^[6].

Паллă çынсем тата ытти харкамлăхсем

Данилов Александр Максимович (1938 çур.) — математик, техника ăславĕсен докторĕ (1998), профессор (1990)^[7] ^[8].
Штурмин Геннадий Владимирович (1950 çур.) — çыравçă, журналист, Пенза облаçĕн администрацийĕн тата Раççей çыравçисен пĕрлĕхĕн М.Ю.Лермонтов ячĕллĕ премийĕн лауреачĕ^[9].
Айдуганов Вячеслав Михайлович (13.11.1949) — РФ тава тивеçлĕ ăслайçи, Раççей хисеплĕ элтешĕ^[10]^[11].
Штурмина Татьяна (ашшĕ ячĕ паллă мар) — Пензари медицина колледжĕн вĕренекенĕ, XVIII "Кĕмĕл сасă" конкурсăн тата Иркутскри "Акатуй-2017" ĕçтăвăм хутшăнавçи; Итĕм-Кура ялĕнчен тухнăскер^[12]^[13].

Вуламалли

Ягафова Е.А., Матвеев Г.Б. Чуваши Пензенские. — Электронла чăваш энциклопедири статья.
Иванов В. П., «Этническая география чувашского народа», Чебоксары, 2003, ISBN 5-7670-1404-3.
Юхма Мишши. Илем шывĕ хĕрринче. //Юхма Мишши. Çилçунат. Шупашкар, 1976. — С.104-124. (Журналти вариант — Тăван Атăлта, 1973, 6№, С.62-67)
СИМБИРСКО-САРАТОВСКИЕ ЧУВАШИ / Монографическое исследование / Под общей редакцией проф. М.Г.Кондратьева. — Чебоксары: Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2004. — 274 с., илл. — (Чуваши в современном мире. История и культура).
Ягафова Е.А. Чуваши Урало-Поволжья (история и традиционная культура этнотерриториальных групп). Ч., 2007.
Краткая чувашская региональная энциклопедия: Пензенская, Саратовская, Ульяновская области. В 2 т. Т. 1. Ульяновск, 2009.
Народный костюм пензенских чувашей // Народный костюм Пензенской губернии. Пенза, 2005.

Асăрхавсем

^ Çăрттанлă районĕ.
^ ШНАЕВО Городищенского района Пензенской области.
^ Полубояров М.С. - Авторский портал. — 2007
^ ЧИБИРЛЕЙ (Никольское) Кузнецкого района Пензенской области.
^ МИЧКАС (Мичкасс, Рогули) Никольского района Пензенской области.
^ МАЧКАСЫ (Рождественское) Шемышейского района Пензенской области.
^ Бойко, И. И. Данилов Александр Максимович / И. И. Бойко // Чувашская энциклопедия. – Чебоксары, 2006. – Т. 1 : А-Е. – С. 480.
^ Данилов Александр Максимович // Краткая чувашская региональная энциклопедия. – Ульяновск, 2009. – Т. I : А-Л : Пензенская, Саратовская, Ульяновская обл. – С. 121.
^ Алексеев В.Н. Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статья.
^ Почетные граждане России.
^ Храмов, Валерий. А теперь его проекты покорили и Москву… Источник: http://rt-online.ru/p-rubr-nau-31960/ © Газета Республика Татарстан — Республика Татарстан (газета). Дата:02.02.2006 Выпуск: № 19-20 (25615)
^ Пенза облаçĕн мĕнпур хыпарĕсем пĕр порталра.
^ "Всечувашский Акатуй на Байкале", 04.06.17г, Татьяна Штурмина.

Каçăсем

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.

[1] Çăрттанлă районĕ.

[2] ШНАЕВО Городищенского района Пензенской области.

[3] Полубояров М.С. - Авторский портал. — 2007

[4] ЧИБИРЛЕЙ (Никольское) Кузнецкого района Пензенской области.

[5] МИЧКАС (Мичкасс, Рогули) Никольского района Пензенской области.

[6] МАЧКАСЫ (Рождественское) Шемышейского района Пензенской области.

[7] Бойко, И. И. Данилов Александр Максимович / И. И. Бойко // Чувашская энциклопедия. – Чебоксары, 2006. – Т. 1 : А-Е. – С. 480.

[8] Данилов Александр Максимович // Краткая чувашская региональная энциклопедия. – Ульяновск, 2009. – Т. I : А-Л : Пензенская, Саратовская, Ульяновская обл. – С. 121.

[9] Алексеев В.Н. Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статья.

[10] Почетные граждане России.

[11] Храмов, Валерий. А теперь его проекты покорили и Москву… Источник: http://rt-online.ru/p-rubr-nau-31960/ © Газета Республика Татарстан — Республика Татарстан (газета). Дата:02.02.2006 Выпуск: № 19-20 (25615)

[12] Пенза облаçĕн мĕнпур хыпарĕсем пĕр порталра.

[13] "Всечувашский Акатуй на Байкале", 04.06.17г, Татьяна Штурмина.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

@@ 30-мĕш йĕрке: / 30-мĕш йĕрке: @@
 Кун пек чăвашсемпе çыхăннă ялсем татах та пур: Чибирлей (Кузнецк районĕ)<ref>[http://inpenza.ru/kuznetsk/chibirley.php ЧИБИРЛЕЙ (Никольское) Кузнецкого района Пензенской области.]</ref>, Мичкас (Никольски районĕ)<ref>[http://inpenza.ru/nikolsk/michkas.php МИЧКАС (Мичкасс, Рогули) Никольского района Пензенской области.]</ref>, Мачкасы (Шемышей районĕ)<ref>[http://inpenza.ru/shemysheyka/machkasy.php МАЧКАСЫ (Рождественское) Шемышейского района Пензенской области.]</ref>.
 == Паллă çынсем тата ытти харкамлăхсем ==
-* [[Данилов Александр Максимович]] ([[1938]] çур.) — математик, техника ăславĕсен докторĕ ([[1998]]), профессор ([[1990]])<ref>Бойко, И. И. Данилов Александр Максимович / И. И. Бойко // Чувашская энциклопедия. – Чебоксары, 2006. – Т. 1 : А-Е. – С. 480.</ref> <ref>Данилов Александр Максимович // Краткая чувашская региональная энциклопедия.
+* [[Данилов Александр Максимович]] ([[1938]] çур.) — математик, техника ăславĕсен докторĕ ([[1998]]), профессор ([[1990]])<ref>[[Бойко Иван Иванович (Историк)|Бойко, И. И.]] Данилов Александр Максимович / И. И. Бойко // Чувашская энциклопедия. – Чебоксары, 2006. – Т. 1 : А-Е. – С. 480.</ref> <ref>Данилов Александр Максимович // Краткая чувашская региональная энциклопедия.
 – Ульяновск, 2009. – Т. I : А-Л : Пензенская, Саратовская, Ульяновская
 обл. – С. 121.</ref>.