Ази: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
Andreevart (Сӳтсе яв | хушни)
3-мĕш йĕрке: 3-мĕш йĕрке:
== Географи ==
== Географи ==


Лаптăкĕ — 43,4 млн. км<sup>2</sup> яхăн. Планетăн тухăç çĕр çурринче ([[Чукотка çурутравĕ]] çеç анăç енче пулать), [[экватор]]тан çурçĕрелле вырнаçнă. Европăран уйăракан чикĕ [[Урал]] тăвĕсен тухăç сăрт айĕн çумĕпе, [[Мугоджар]]па, [[Эмба]] шывĕпе, малалла [[Каспи тинĕс]]ĕпе, [[Кура]] шывĕпе, [[Сурами]] перевалĕпе, [[Риони]] шывĕпе, [[Хура тинĕс]]ĕпе тата [[Мрамор тинĕс]]ĕпе, [[Босфор]] тата [[Дарданеллы]] проливĕсем витĕр тухать. Азипе [[Африка|Африкăна]] [[Суэц]] перешейкĕ çыхăнать, [[Çурçĕр Америка|Çурçĕр Америкăран]] ăна ансăр [[Беринг]] проливĕ уйăрать.
Лаптăкĕ — 43,4 млн. км<sup>2</sup> яхăн. Планетăн тухăç çĕр çурринче ([[Чукотка çурутравĕ]] çеç анăç енче пулать), [[экватор]]тан çурçĕрелле вырнаçнă. Европăран уйăракан чикĕ [[Урал]] тăвĕсен тухăç сăрт айĕн çумĕпе, [[Мугоджар]]па, [[Эмба]] шывĕпе, малалла [[Каспи тинĕсĕ]]пе, [[Кура]] шывĕпе, [[Сурами]] перевалĕпе, [[Риони]] шывĕпе, [[Хура тинĕс]]пе тата [[Мрамор тинĕсĕ]]пе, [[Босфор]] тата [[Дарданеллы]] проливĕсем витĕр тухать. Азипе [[Африка|Африкăна]] [[Суэц]] перешейкĕ çыхăнать, [[Çурçĕр Америка|Çурçĕр Америкăран]] ăна ансăр [[Беринг]] проливĕ уйăрать.
Тата альтернативлă, географиллĕ мар, чикĕ палăртăвĕсене кăтартаççĕ:
Тата альтернативлă, географиллĕ мар, чикĕ палăртăвĕсене кăтартаççĕ:
* A йĕрри — Урал тăвĕсен тăррисемпе, кайран, Урал шывĕпе пырать.
* A йĕрри — Урал тăвĕсен тăррисемпе, кайран, Урал шывĕпе пырать.
10-мĕш йĕрке: 10-мĕш йĕрке:
[[1996]] çултанпа Азипе Европа хушшинчи официаллă географи чиккисем [[Кăнтăр Кавказ]] çĕршывĕсен [[Турци]]пе тата Иранпа патшалăх чиккисем тăрăх йышăннă.
[[1996]] çултанпа Азипе Европа хушшинчи официаллă географи чиккисем [[Кăнтăр Кавказ]] çĕршывĕсен [[Турци]]пе тата Иранпа патшалăх чиккисем тăрăх йышăннă.
Азин [[геополитика]] чикки çутçанталăкăн чиккинчен кăштах уйрăлса тăрать. Ăна [[Архангельск облаçĕ]]н, [[Коми Республики]]н, [[Свердлов облаçĕ|Свердлов]] тата [[Курган облаçĕ]]сен тухăç чиккисем, малалла Раççейпе [[Казахстан]] чиккисем палăртаççĕ. Кавказра Азин геополитика чикки Раççейпе [[Азербайджан]] тата [[Раççей]]пе [[Грузи]] чиккисем кăтартаççĕ.
Азин [[геополитика]] чикки çутçанталăкăн чиккинчен кăштах уйрăлса тăрать. Ăна [[Архангельск облаçĕ]]н, [[Коми Республики]]н, [[Свердлов облаçĕ|Свердлов]] тата [[Курган облаçĕ]]сен тухăç чиккисем, малалла Раççейпе [[Казахстан]] чиккисем палăртаççĕ. Кавказра Азин геополитика чикки Раççейпе [[Азербайджан]] тата [[Раççей]]пе [[Грузи]] чиккисем кăтартаççĕ.
Ази çĕрĕсем [[Çурçĕр Пăрлă океан|Çурçĕр Пăрлă]], [[Инди океан|Инди]] тата [[Лăпкă океан]]семпе, çаплах та — анăçра — [[Атлантика океан]]ĕн [[Азов тинĕс|Азов]], [[Хура тинĕс|Хура]], [[Мрамор тинĕсĕ|Мрамор]], [[Эгей тинĕсĕ|Эгей,]] [[Вăтаçĕр тинĕс]]ĕсемпе çăвăнать. Татах ăшĕнчи шывĕсем — Каспи тата [[Арал тинĕс]]ĕсен шывĕсем, кӳлĕсем тата ыттисем те пур. [[Байкал]] кӳлли (тепĕр çĕрте ăна тинĕс те теççĕ) таса шыв шучĕпе Çĕр çинчи пур кӳллисене иртсе каять; Байкалра тĕнчери 20 % таса (преснăй) шыв упранăвĕсем (пăрлăхсене шута илмесĕрех). Вилĕмлĕ тинĕсĕ тĕнчери чи тарăн тектониклă впадина (-405 метр тинĕс шайĕнчен аялта). Ази çĕрĕсен çыранĕсем ытлах таткаланман, унăн шутне пысăк çурутравсем — [[Кĕçĕн Ази]], Арави, [[Индостан]], [[Корея,]] [[Камчатка]], [[Чукотка]], [[Таймыр]] тата ыттисем те кĕреççĕ. Ази çыранĕсенчен инçех мар — пысăк утравсем ([[Мăн Зонд]], [[Новосибирск]], [[Сахалин]], [[Çурçĕр Çĕр]], [[Тайвань]], [[Филиппин]], [[Хайнань]], Шри-Ланка, Япун тата ыттисем те.) лараççĕ, вĕсен лаптăкĕ пĕтĕмĕшле 2 млн. çм² ытларах.
Ази çĕрĕсем [[Çурçĕр Пăрлă океан|Çурçĕр Пăрлă]], [[Инди океанĕ|Инди]] тата [[Лăпкă океан]]семпе, çаплах та — анăçра — [[Атлантика океанĕ]]н [[Азов тинĕсĕ|Азов]], [[Хура тинĕс|Хура]], [[Мрамор тинĕсĕ|Мрамор]], [[Эгей тинĕсĕ|Эгей,]] [[Вăтаçĕр тинĕсĕ]]семпе çăвăнать. Татах ăшĕнчи шывĕсем — Каспи тата [[Арал тинĕсĕ]]сен шывĕсем, кӳлĕсем тата ыттисем те пур. [[Байкал]] кӳлли (тепĕр çĕрте ăна тинĕс те теççĕ) таса шыв шучĕпе Çĕр çинчи пур кӳллисене иртсе каять; Байкалра тĕнчери 20 % таса (преснăй) шыв упранăвĕсем (пăрлăхсене шута илмесĕрех). Вилĕмлĕ тинĕсĕ тĕнчери чи тарăн тектониклă впадина (-405 метр тинĕс шайĕнчен аялта). Ази çĕрĕсен çыранĕсем ытлах таткаланман, унăн шутне пысăк çурутравсем — [[Кĕçĕн Ази]], Арави, [[Индостан]], [[Корея]], [[Камчатка]], [[Чукотка]], [[Таймыр]] тата ыттисем те кĕреççĕ. Ази çыранĕсенчен инçех мар — пысăк утравсем ([[Мăн Зонд]], [[Новосибирск]], [[Сахалин]], [[Çурçĕр Çĕр]], [[Тайвань]], [[Филиппин]], [[Хайнань]], Шри-Ланка, Япун тата ыттисем те.) лараççĕ, вĕсен лаптăкĕ пĕтĕмĕшле 2 млн. çм² ытларах.
Ази никĕсĕнче тăватă темĕн пысăкăш — Арави, Инди, Китай тата Çĕпĕр платформисем выртаççĕ. ¾ яхăн çĕрĕсем тусем тата яка тусем йышăнаççĕ. Азире паянкун пĕтĕмĕшле е кăшт пайĕпе 51 патшалăх вырнаçнă. Азире — Раççей Федерацин чылайăш çĕрĕ пулать.
Ази никĕсĕнче тăватă темĕн пысăкăш — Арави, Инди, Китай тата Çĕпĕр платформисем выртаççĕ. ¾ яхăн çĕрĕсем тусем тата яка тусем йышăнаççĕ. Азире паянкун пĕтĕмĕшле е кăшт пайĕпе 51 патшалăх вырнаçнă. Азире — Раççей Федерацин чылайăш çĕрĕ пулать.



21:22, 8 Ҫӗртме уйӑхӗн 2019 вӑхӑтри верси

Ази, Аçи[1] — тĕнчен чи пысăк пайĕ (43,4 млн. çм2), Европăпа пĕрле Еврази материкĕ пулать.

Географи

Лаптăкĕ — 43,4 млн. км2 яхăн. Планетăн тухăç çĕр çурринче (Чукотка çурутравĕ çеç анăç енче пулать), экватортан çурçĕрелле вырнаçнă. Европăран уйăракан чикĕ Урал тăвĕсен тухăç сăрт айĕн çумĕпе, Мугоджарпа, Эмба шывĕпе, малалла Каспи тинĕсĕпе, Кура шывĕпе, Сурами перевалĕпе, Риони шывĕпе, Хура тинĕспе тата Мрамор тинĕсĕпе, Босфор тата Дарданеллы проливĕсем витĕр тухать. Азипе Африкăна Суэц перешейкĕ çыхăнать, Çурçĕр Америкăран ăна ансăр Беринг проливĕ уйăрать. Тата альтернативлă, географиллĕ мар, чикĕ палăртăвĕсене кăтартаççĕ:

  • A йĕрри — Урал тăвĕсен тăррисемпе, кайран, Урал шывĕпе пырать.
  • B йĕрри — Кумо-Маныч впадина, малалла, Азов тинĕсĕпе пырать.
  • C йĕрри — Кавказ тăвĕсен шыв уйрăмлăхĕпе пырать.

1996 çултанпа Азипе Европа хушшинчи официаллă географи чиккисем Кăнтăр Кавказ çĕршывĕсен Турципе тата Иранпа патшалăх чиккисем тăрăх йышăннă. Азин геополитика чикки çутçанталăкăн чиккинчен кăштах уйрăлса тăрать. Ăна Архангельск облаçĕн, Коми Республикин, Свердлов тата Курган облаçĕсен тухăç чиккисем, малалла Раççейпе Казахстан чиккисем палăртаççĕ. Кавказра Азин геополитика чикки Раççейпе Азербайджан тата Раççейпе Грузи чиккисем кăтартаççĕ. Ази çĕрĕсем Çурçĕр Пăрлă, Инди тата Лăпкă океансемпе, çаплах та — анăçра — Атлантика океанĕн Азов, Хура, Мрамор, Эгей, Вăтаçĕр тинĕсĕсемпе çăвăнать. Татах ăшĕнчи шывĕсем — Каспи тата Арал тинĕсĕсен шывĕсем, кӳлĕсем тата ыттисем те пур. Байкал кӳлли (тепĕр çĕрте ăна тинĕс те теççĕ) таса шыв шучĕпе Çĕр çинчи пур кӳллисене иртсе каять; Байкалра тĕнчери 20 % таса (преснăй) шыв упранăвĕсем (пăрлăхсене шута илмесĕрех). Вилĕмлĕ тинĕсĕ тĕнчери чи тарăн тектониклă впадина (-405 метр тинĕс шайĕнчен аялта). Ази çĕрĕсен çыранĕсем ытлах таткаланман, унăн шутне пысăк çурутравсем — Кĕçĕн Ази, Арави, Индостан, Корея, Камчатка, Чукотка, Таймыр тата ыттисем те кĕреççĕ. Ази çыранĕсенчен инçех мар — пысăк утравсем (Мăн Зонд, Новосибирск, Сахалин, Çурçĕр Çĕр, Тайвань, Филиппин, Хайнань, Шри-Ланка, Япун тата ыттисем те.) лараççĕ, вĕсен лаптăкĕ пĕтĕмĕшле 2 млн. çм² ытларах. Ази никĕсĕнче тăватă темĕн пысăкăш — Арави, Инди, Китай тата Çĕпĕр платформисем выртаççĕ. ¾ яхăн çĕрĕсем тусем тата яка тусем йышăнаççĕ. Азире паянкун пĕтĕмĕшле е кăшт пайĕпе 51 патшалăх вырнаçнă. Азире — Раççей Федерацин чылайăш çĕрĕ пулать.

Ази пайĕсем

Ази çĕрĕсене физикăпа географи енчен çапла пайлаççĕ:

Çутçанталăкĕ

Тухăç Азире чĕрĕ вулкансем шучĕ нумай. Ази çĕр айĕнчи упранăвĕсемпе питĕ пуян.

Климачĕ

Азире темĕн тĕрлĕ çутçанталăк тĕсĕсем — арктикăлла — аякри çурçĕрте, экваториаллă — кăнтăр-тухăçра. Тухăç тата Кăнтăр-Тухăç Азире муссонлă климачĕ (Азире Çĕр çинчи чи нӳрĕклĕ вырăнĕ), çав вăхăтрах Тухăç Çĕпĕрте — резко континентлă, Тĕп, Вăтам тата Анăç Азири айлăмсенче- çурпушхирлĕ тата пушхирлĕ. Азири çурçĕрĕнче питĕ паллă вырăн ĕмĕрлĕ шăнлăх йышăнать, унăн лаптăкĕ 10 млн çм² ытла.

Халăхĕсем

Азире 3720 млн çын пурăнать (2001). Азире халăх шучĕ çултан-çул питĕ ӳссе пырать (çакăн пирки Ази Африкăран çеç кая юлать); çапах та юлашки вăхăтсенче халăх ӳсĕвĕ кăштах ӳкрĕ, халĕ вара çын шучĕ пĕр çулта 1,3 % нумайланса пырать. Азире этемлĕхĕн 60 % çынни пурăнать. Китайпа Индире тĕнчери 40 % çын йышлăхĕ . 6 патшалăх 100 млн пурăнакан (тата — Индонези, Пакистан, Бангладеш тата Япони). Азире этемлĕхĕн виçĕ тĕп расă халăхĕсем — монголоидсем (китаецсем тата ыттисем те), европеидсем (Анăç Азири халăхĕсем) тата негроидсем (Кăнтăр тата Кăнтăр-Тухăç Азири хăшпĕр халăхĕсем) пурăнаççĕ. Азире тĕрлĕтĕслĕ этнос хăйĕн кĕтесне тупнă. Кунта авалхи тĕрлĕ этемлĕхсем нумай çуралнă — китайсен, индуссен, вăтамазиатсен, вавилонсен тата ыттисен те. Çĕр ĕçĕсемпе тухăç тума аван пулнă май Кăнтăр тата Кăнтăр-Тухăç Азире паянкунхи чылай халăхсен аталанăвĕ пуçланса кайнă.

  1. ^ http://elbib.nbchr.ru/lib_files/0/kgvr_0_0000102.pdf