Амай
Амай (тĕрĕк. Умай) - тӗрӗк тата монголсен халӑхӗн авалхи турри, Тенери Турă хыҫҫӑн иккӗмӗш вырӑна йышӑннӑ. Хальхи халӑхсем хушшинче алтайсен, пушкӑртсен, пурятсен, хусахсен, кăркăссен, мăнхулсен, тутарсен, хакассен тата ытти халӑхсен паллӑ турă. Туррӑн ячӗ авалхи тӗрӗк ҫырӑвӗнче те пур.
Ку турра часах чăвашсем Ама тесе калаç, вăл сăмахран Кук Амай сăмах тухса каят, тĕрĕк чĕлхинче Кăвак Амана пĕлтерет.
Турă ĕçĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Амай е Ама е Кук Амай - хӗрарӑмсен ҫӗр ҫинчи чи хисеплӗ турри, ырӑ кӑмӑллӑ чун, ача-пӑчапа çуратакан хĕрарăмсене хутне кӗрекенскер. Çавăнпа чăваш хĕрарĕмĕсем Ама палли капăрне ĕлĕк тăхăннă. Ача ҫуратас умӗн Ӑсӗ таса шутланакан юртӑн сулахай енче вырнаҫнӑ. Хӗрарӑмсен малтанлӑха сӑнласа пани Майай ятӗнче те палӑрнӑ, ҫакӑ амӑшӗн варне, амӑш хырӑмне, ҫуррине касса татнине пӗлтернӗ.
Майӑн малти кӗтесӗнче юртӑн ытти ӳкерчӗкӗсемпе пӗрле кӑвак материрен ҫӗленӗ пукане ҫакнӑ, ӑна ача чирлесен пӑтӑпа тӑрантарнӑ. Ун хӳттинче сӑпка ҫулӗнчи тин ҫуралнӑ ачасемпе вӗтӗ хумсем пулнӑ, вӗсене вӑл силленӗ, унтан ачана ултӑ ҫула ҫитиччен сыхланӑ. Ачан пурнӑҫӗ те, сывлӑхӗ те унран килнӗ, мӗншӗн тесен вӑл ӑна усал вӑйсенчен тата сывлӑшсенчен сыхланӑ.
Астуни[тӳрлет | кодне тӳрлет]
В памятнике в честь Кюль-тегина соответствующая строка в транскрипции и переводе П. М. Мелиоранского гласит:
«Умај-тäг öгäм катун кутына інім кÿl-тäгін äр ат болды», что значит: «Для (то есть на радость) её Величества моей матери-катун, подобной Умай, мой младший брат, Кюль-Тегин, стал зваться мужем». К переводу П. М. Мелиоранский дал следующее примечание: «В переводе я принял слово „кут, счастье“ за титул… грамматически возможно перевести и „на счастье моей матери“ и т. д. „Умай“ есть известное божество, до сих пор почитаемое шаманистами на Алтае (см. в словарях В. Радлова и В. Вербицкого)».
Литература[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Потапов Л. П. Умай — божество древних тюрков в свете этнографических данных. — Тюркологический сборник 1972. — М.: Наука, 1973.
- Котов В. Г. Женское божество Умай/Хумай: сравнительная характеристика // Известия Алтайского государственного университета. — 2010. — № 4-2. — С. 111—114.
- Чебодаева М. П. Образ Богини Умай (Ымай) в изобразительном и декоративном искусстве Хакасии. — Абакан. — 2019. — 40 С.